Көшпенділер 2

255 
Әдеби KZ 
Еліне енді жүргелі жатқанында, — 
 
деп,  жоқ  жерден  он  жеті  жасар  Жанайды  жоңғардың  бір  қарақшысы  өлтіріп 
кеткенін хабарлайды. 
 
Көрдей тұншығып тына қалған үй ішінде, кенет булығып өксіген дауыс шықты. 
Бұл Жанаймен түйдей құрдас және осы жорықта онымен жан аяспастай достасқан 
бала жырау Көтештің өксігі еді. 
 
Ойын-той  былай  қалды.  Абылай  «аһ»  ұрып,  төсектен  басын  көтермей  жатып 
алды. Жанай өліміне Олжабай жазықтыдай, осы сапарда баласымен бірге болған 
батырға  сұлтан  тіл  қатпай  қойды.  Абылайға  көңіл  айтып,  сонау  Арқадан  қаз 
дауысты Қазыбек би, Ұлы жүзден Төле би, Кіші жүзден Бала би келді. Бұл үш бидің 
келуі Абылайды Үш жүздің елі өзіне көсем ете бастағанының белгісі еді. 
 
Сонда қаз дауысты Қазыбек: 
 
— Уа, Абылай, Үш жүзің үш аққан өзен еді, солардың табысқан жеріндегі сен 
бір  бәйтерек  едің.  Бәйтеректі  дауыл  ұрмас  па,  жапырағы  оның  түспес  пе,  бұтағы 
оның  сынбас  па?  Құдай  ма  едің  тетігін  ұстаған  бұл  жалғанның,  бұның  не,  бір 
балам өлді деп жатып алғаның? — десе, Тәтіқара жырау: 
 
 
Үш жүздің баласы 
Ақылдасып, сырласып, 
Хан көтерсек деп еді. 
Үш жүздің баласын 
Бір баласындай көрмеді. 
Ат құйрығын үзіңдер, 
Аллалап атқа мініңдер, 
Хан талау етіп алыңдар! 
 
деген ашулы толғауын айтып еді. 
 
— Жөн айтасыңдар! — деп Абылай басын көтерді.  
 

256 
Әдеби KZ 
 
Міне, осындай Ордаға бір кезде Көтеш ақын тағы кірді. Бұ жолы ол күй тартқан 
жоқ. Босағада бір тізерлеп отыра қалды да, көзінен жасы сорғалап, ащы дауыспен 
аңыратып қоя берді: 
 
 
Үш жүзге уа, Абылай, қайғың аян, 
Кез жетті қара бұлттан енді оян. 
Тағы да суық хабар әкеп тұрмын 
Өлтірді Олжабайды қашқын ноян... 
 
 
Абылай басын төсегінен жұлып алды. 
 
— Уа, жарқыным, жөніңді айтшы, не дейсің? 
 
Көтеш  ақын  енді  Олжабайдың  қалай  қаза  болғанын  айтып  берді.  Екеуі  өз 
қостарына  қайтып  бара  жатып,  жолай  әдемі  бір  әуен  естиді.  Олжабай  серігінің 
«қазақ  әні  емес,  қалмақ  әні  тәрізді.  Сірә,  қоршаудан  шыққан  тұтқындар  болуы 
керек» дегеніне қарамай: 
 
— Жоңғарлар болса қайтеді, қазір бітіміміз бар емес пе? — деп болмайды. 
 
Бұлар  ән  шыққан  тұсқа  таяп  келгенде,  жанған  отты  қоршай  отырған 
Жоңғардың  қашқын  жауынгерлерін  көреді.  Аттарының  басын  бұрып  үлгірмейді. 
Қараңғы  түнге  қарап  атқан  садақ  оғы  сауытсыз  келе  жатқан  Олжабайдың  дәл 
көкірегінен кеп қадалады. Олжабайдың тек: 
 
— Дүниеге келген соң өлуге де тиістісің, — деуге шамасы келді. — Амал қанша, 
арманда кетіп барам. Бірақ мен өлсем де менің арманым жетінші ұрпағымда бір 
қайталанады. Бір әулетім өзім тәрізді батыр және асқан жырау болады, — деді де 
көзін жұмды... 
 
  —  Иә,  Олжабай  өлеңді  жақсы  көретін  еді,  —  деді  Абылай.  Содан  кейін  
төсегінен түрегеліп, сауыты мен қаруын әкелуді бұйырды. 
 
Олжабайдың  айтқаны  келді.  Жетінші  ұрпағында  тағы  бір  ұл  туды.  Халық  оған 
арғы  бабасының  атын  берді.  Ол  жас  еді,  бірақ  асқан  дарынды,  тамаша  ақын 
болды... 

257 
Әдеби KZ 
ІІ 
 
 
Манжурлардың  атақты  қолбасшысы  Фу  Де  басқарған  қара  құрттай  қайнаған 
Қытайдың жаяу әскері Алтынемел қырқаларынан үшінші рет кейін асып түсті. Бүгін 
таң  атқалы  Абылайдың  қалың  қолы  үшінші  мәртебе  шабуылға  шықты.  Осы  үш 
шабуылдың  үшеуінде  де  јытай  әскері  Іле  өзені  мен  Алтынемел  адырларының 
арасындағы  ойпатқа  жетіп,  қазақ  жігіттерінің  тегеурініне  шыдай  алмай  кейін 
қашты.  Майданда  қыруар  өліктері  қалды.  Абылай  «осы  жолы  жеңдім-ау,  енді 
беттей  алмас»  деп  ойлаған  сайын  тағы  қарсы  жақтағы  белестен  шұбырып  түсіп 
келе  жатқан Қытай әскерін  көреді.  Қанша  қырсаң  да,  бітпейтін  құмырсқа  сынды. 
Оның үстіне Қытай әскерлерінің арғы жағына барып қайтқан ертөлелердің айтуы 
бойынша,  ішкері  жақтан  қаптап  Қытайдың  екінші  қолбасшысы  Чжао  Хойдың 
әскері таяп қалған көрінеді. Дені атты әскер деседі. Тұлғасы тұрымтайдай жылқы 
мінген Қытайдың атты әскері қазақ жігіттеріне бәлендей қорқынышты да емес-ті. 
Жауынгерлері  ат  үсті  ұрысына  шорқақ...  Бірақ  Қытайдың  қаныпезер, 
қаттылықтарымен  аты  шыққан  екі  қолбасшысының  әскері  түйісе  қалса,  әрине, 
қазақ  қолы  шегінуге  мәжбүр  болады.  Бұндай  жағдайда  Қытай  әскерінен  кейін 
шегіну деген сөз — қазақ жеріне екінші «Ақтабан шұбырынды» келтірумен бірдей. 
Сондықтан да Абылай төртінші шабуылға дайындалды. Қайткенмен де Фу Де мен 
Чжао  Хойдың  әскерін  ойсырата  жеңсе,  әлі  де  үміт  бар.  Жоқ,  бұ  жолы  Абылай 
жауын жеңе алмайды. Өйткені ақ түйесінің бүгінгі жатысы оған ұнамаған. 
 
Ақ  түйе  кенжесі  Жанай  қаза  тапқан  жоңғар  жорығынан  қайтысыменен  пайда 
болған.  Қайғыдан  әлі  сейіле  қоймаған  Абылай  сол  күні  ерте  тұрып,  Ақ  Ордадан 
шыққан.  Күздің  қара  суығы  келіп  қалған  екен.  Бір-екі  күннен  кейін  аулы  қысқы 
қонысы Көкшенің қойнауына көшпек. Қысты қалай өткізудің қамын ойлап тұрған 
Абылай  кенет  ауыл  сыртындағы  ақ  түйеге  көзі  түсті.  Мүше  бітісі  өзгеше,  ірі,  жүні 
сүттей  аппақ,  шудалары  шұбатылып  жерге  түскен.  Абылай  баяу  басып  қасына 
барды.  Түйе  үріккен  жоқ.  Мұрны  тесілмеген,  үстіне  қом  салынбаған.  Әр  өркеші 
баладай.  Абылай  тағы  таяй  түсіп  еді,  ол  тайраңдай  шауып  бел  асып  кетті... 

258 
Әдеби KZ 
Ертеңіне таң атып келе жатқанда Абылай тағы сыртқа шықты, тағы ақ түйені көрді. 
Абылай жақындап еді, қашпады, үйіне қарай беттеп еді, соңынан ере жүрді. Сол 
қыс  ақ  түйе  Абылайдың  түйелерімен  бірге  болды.  Қыс  қандай  қатты  болса  да, 
Абылайдың  бірде-бір  қотыр  ешкісін  қасқыр  тартқан  жоқ,  қотыр  тайы  бораннан 
ығып,  жылымға  түсіп  шығынға  ұшырамады.  Жұрт  бұл  түйені  Абылайдың  ырысы, 
киесі деп жорысты. Бұл ақ түйенің шын ғажап қасиеті кейін байқалды. Абылай жаз 
шыға күнгейі мен күншығысынан мазасын ала берген жоңғар әскеріне тағы қарсы 
аттанбақ  болды.  Сұлтан  кеңесі  Ертіс  жағасының  торғауытына  ма,  әлде  Іле 
бойының  ойратына  ма,  қайсысына  жорыққа  шығуды  шеше  алмай  тарасты. 
Абылайдың  таңертең  өзгеден  ерте  тұратын  ежелгі  әдеті.  Далаға  шықса,  ақ  түйе 
орда  сыртында  жатыр  екен.  Басы  күншығысқа  қараған.  Түйенің  бұрын  үнемі 
күнбатысқа  қарап  жататынын  білетін  Абылай  кенет  бір  ойға  келді.  «Жұрт  бұл 
түйені  менің  кием  деп  босқа  айтпайтын  тәрізді  ғой,  осы  жолы  ақ  бураның 
көрсеткен жағына аттанайын». Ол осы айтқанын орындады. Жолы болып қайтты. 
Сол күннен бастап ақ бураны жорыққа аттанса, өзімен бірге ала шығатын болған. 
Ақ бура ертең ұрыс деген күні басын қай жаққа салып жатса, Абылай сол жақтағы 
жауына аттанатын және үнемі жеңіп қайтатын. 
 
Ал  осы  жолы  Абылай  Арқаның  бар  әйгілі  батырларын  ертіп,  Іленің  жоғарғы 
жағынан баса-көктеп кірген Қытай әскеріне қарсы жорыққа аттанғанда, жолай ол 
«Абылай  асуының»  үстіне  түнеген.  Таңертең  өзгелерден  ерте  тұрып,  әскерін 
аралап  келе  жатып,  ақ  бураның  Іленің  оңтүстік  бойына  емес,  солтүстікке  қарап 
шөгіп жатқанын көрді. 
 
Абылай  енді  жолым  болмайды  екен  деп  кейін  қайтуды  да  ойлады,  бірақ 
қаптап  келе  жатқан  Қытай  әскері  егер  алдынан  қарсылық  көрмесе,  қазақ  жерін 
басып  алар  деп  қауіптеніп,  «не  болса  да  нартәуекел!»  деп,  келе  жатқан  бетінен 
таймаған.  Үш  күннен  бергі  ұрыста  Фу  Де  әскерін  бірнеше  рет  тойтарып  кейін 
ығыстырғанмен де, жүрегінің күпті болып, өз ісіне өзі сенбей әлсін-әлсін қауіптене 
беруі де сол ақ бураның теріс бұрылып жатуынан еді. 

259 
Әдеби KZ 
 
әйтсе  де  үш  күннен  бері  Фу  Дені  бет  бақтырмай  тұрған  Абылай,  Чжао  Хой 
жетпей тұрып тағы бір қимылдайын деп, өз әскеріне кезекті бұйрығын берді. 
 
— Батыр Баян қолын қазір кейін шегіндіріп, Іленің оң жағасындағы анау жиде 
тоғайына барсын, Чжао Хой атты әскері бізге қарсы аттанса, бір бүйірінен тисін. Ал 
Сырымбет батыр жауынгерлерін мына қырқаның арғы бетінде тасада ұстасын! 
 
Абылайдың  бұйрығын  алысыменен  қазақ  жауынгерлері  Іленің  тұманды 
шатқалдары  жұтқандай,  өзен  бойындағы  жиде,  тал,  қамысты  қойнауларға  кіріп 
көзден ғайып болды. Тек төбе бастарында барлаушылар ғана қалды. Олар Қытай 
әскерлерінің  дабылдарын  ұрып,  жаңа  шабуылға  дайындала  бастағанын  естіп 
жатты... 
 
...  Иә,  қазір  қазақ  жеріне  жоңғар  жасақтары  емес,  Қытайдың  көк  темірмен 
құрсанған қалың әскері келе жатыр. Қытай империясын жер шарының кіндігі деп 
санайтын,  аспан  баласы  —  боғдыхандар  шекара  деген  ұғымды  тіпті  білмейтін. 
Қытай  жауынгері  жеткен  жердің  бәрі  Қытайдікі  деп  ойлайтын.  Сол  себептен  де 
Қытай  боғдыханы  қазақ  деген  көшпелі  елді  өзінің  дегеніне  біржола  көндірмек 
боп, тоқсан мың әскерінің бетін қазақ даласына қарай бұрған. 
 
Осының  алдында  ғана  ұлы  Жоңғар  трагедиясы  аяқталған.  Көршілес  жоңғар 
мен қазақты біріне-бірін айдап салып келген Қытай мен Манчжурия билеушілері 
енді  өздеріне  аянбай  қимылдайтын  мезгіл  туды  деп  шешкен.  Қазақ  пен  жоңғар  
бірін-бірі  әбден  қансыратып  болды  деп  ойлаған.  Тек  енді  оларға  жаралы  қос 
жолбарысты ұрып алу ғана қалған. Және тезірек ұрып алғысы да келген. Өйткені, 
өзінің  ішкі  бүліншілігін  жоя  алмай  жатқан  Россия  Орталық  Азияның  істеріне 
тікелей кірісуге әлі де дайын емес еді. 
 
Бір  мың  жеті  жүз  қырық  бесінші  жылы  Қалден  Церен  өлді.  Ұлы  қонтайшы 
өлісімен оның балаларының арасында таққа таласу басталды. Бұл таласты жеңіп 
бір  мың  жеті  жүз  қырық  жетінші  жылы  таққа  Қалден  Цереннің  ортаншы  ұлы, 
нағашылары Чорас ақ сүйектеріне арқа сүйеген Цеван-Доржи сайланды. Бір мың 
жеті жүз елу үшінші жылдың аяғында оны өзінің туған ағасы Ламо Доржи өлтірді. 
Осы  жылдан  бастап  Жоңғар  мемлекетінің  іші  қым-ғуыт  таласқа    айналды. 

260 
Әдеби KZ 
Қонтайшы  тағына  енді  Қалден  Цереннің  немересі  Амурасана  мен  Ламо  Доржи 
қырылысты.  Бұл  таласты,  әсіресе,  Абылай  жақсы  пайдалана  білді.  Ол  кейде 
шешесі  қазақ  Амурасананың  қолтығына  су  бүркіп,  кейде  Ламо  Доржиға  аздаған 
атты  әскер  беріп,  қазақ  еліне  әбден  тізесі  батқан  Жоңғар  мемлекетін  біржола 
әлсіретуді  көздеді.  Ақырында  Қытай  боғдыханының  көмегімен  Жоңғар  
қонтайшысы  Амурасана  болды.  Бірақ  бұл  кезде  Жоңғар  империясының  тағдыры 
шешіліп те қалған-ды. 
 
Қытай  әбден  жаулап  алып,  алтын  таққа  өзінің  Цинь  династиясын  отырғызған 
Манчжурия  феодалдары  Қытай  боғдыхандарының  басқыншылық  саясатын 
қайтадан  жандандырды.  Қытай  мен  Жоңғар  арасындағы  әдеттегі  бір  қантөгіс 
жанжалды  сылтау  етіп,  Фу  Де  мен  Чжао  Хой  генералдар  басқарған  Қытайдың 
тоқсан  мың  әскері  Жоңғар  жеріне  баса-көктеп  кірді.  Бұл  жолғы  Қытай-манчжур 
әскерінің жорығы әдеттегі ұрысқа ұқсамады. Екі айдың ішінде Қытай императоры 
Цзинь  Лун  жіберген  тоқсан  мың  әскер  өзінен  үш  есе  кем  және  бөлшектенген 
жоңғар  жасақтарының  күл-талқанын  шығарды.  Бір  миллиондай  халқын  қырды. 
Сөйтіп  бір  кездегі  күшті  көшпелі  мемлекет  біржолата  құрыды.  Амурасана  бас 
сауғалап қазақ жеріне қашты... 
 
Кеше  ғана  өз  қолымен  бауыздамақ  болған  нағашы  жұрты  оны  құрметпен  
қарсы  алды.  Абылай  үстіне  үй  тігіп,  алдына  үйірлей  жылқы  салды.  Бірақ  көп 
кешікпей  Амурасана  сол  жылы  қазақ  жеріне  Қытайлар  әкелген  ұлы  апат  —  қара 
шешектен Тобылда қайтыс болды. 
 
Сөйтіп  шығыстағы  бір  айбынды  мемлекет  көрер  көзге  құрып  кетті.  Жоңғар 
қақпасынан  соққан  жел  қазақ  даласына  ұзақ  уақытқа  дейін  жылымшы  қан  мен 
өліктің  сасық  иісін  әкеп  тұрды.  Құзғын  қарғалар  енді  сол  қан  иісі  шыққан  жаққа 
қарай ұшты... 
 
Мұны көрген қазақ елі шошып кетті. Қытай мен өз даласының арасында тұрған 
жоңғар  хандығының  жоқ  болып  кетуінен  қандай  қауіп  туғанын  ол  бірден  ұқты. 
Енді шығысқа үрке қарады. Қытай боғдыхандары мен қазақ батырлары бұрын да 
сан  шайқасқан. Тіпті  Қытайдың  Тан  династиясы  кезінде  де  қазақ  елі  үш жүз жыл 

261 
Әдеби KZ 
күресіп, жеңгізбеген. Рас, Қытай әскерінің кейбір кезеңдерде қазақтың көне жері 
Көкше  теңіз  —  Балқашқа  дейін  жеткен  шағы  болған.  Бірақ  тұрақтай  алмаған. 
Соңдарына  күйген  қала,  күйзелген  даланы  қалдырып  қайтып  отырған.  Ал  бұл 
жолғы  Қытай  боғдыханының  қанішерлік  қылығы  өзгеше  көрінді.  Енді  қазақ  елі 
алыстағы аждаһаның ысқырғанын ғана емес, арандай ашқан аузынан қанжардай 
тістері  ақсиып,  өзін  жұтуға  келе  жатқанын  білді.  Сол  себептен  де,  бұрын  қазақ 
жерінде орыс бекіністері салына бастағанына күмәнданып келген Бұқар жырау: 
 
 
Шүршіт келеді деген сөз бар-ды, 
Көктен түскен төрт кітап 
«Енжіл» атты кәләмда, 
Егер шүршіт келмесін, 
Егер шүршіт қаптаса, 
Алып бір жейді ақтарып 
Көмулі көрден денеңді, — 
 
деп, Қытай әскерінің қорқау қасқырдан кем емес жауыздығын айтып, жұртты күні 
бұрын ұлы айқасқа шақыра бастады. Қазақ елінің басына бұл кезде тағы бір қара 
бұлт төне түскен. Бұл қара бұлт Қоқан хандығы жағынан келе жатты. 
 
Ел  бүлігі  қашанда  болса  билеушілерден  шыққан.  Жоңғар  мемлекетінің 
жойылуымен 
байланысты, 
Сырдың 
жоғарғы 
жағында 
көшіп 
жүрген 
қыпшақтардың әміршілері Нарбота би мен Ерден батыр Ташкент, Түркістан, Арыс 
секілді Сырдың орта тұсындағы қалалардың Қоқан хандығына көшуіне көмектесе 
бастады.  Бұл  қалалар  жоңғар  қонтайшысының  қарамағынан  босанса  да,  енді 
Қоқан хандығына бағынышты болар қаупі туған. Қоқан хандығы да енді Ташкент 
пен Түркістан уәлиеттеріне жататын шаһарларды біртіндеп басып алуға айналды. 
Қазақ еліне екі жаумен алысар ауыр күн туды. 
 
Жоңғария  мен  Қашқарияны  оңай  алған  Қытай  боғдыханы  қазақ  жеріне  ғана 
емес,  тіпті  Самарқант,  Бұқар,  Хиуа,  Қоқанға  да  ауыз  салуға  баратынына  Абылай 

262 
Әдеби KZ 
шек  келтірмеді.  Өгізге  туған  күн  бұзауға  да  туатыны  күмәнсіз.  Сол  себептен  де 
Абылайды,  көкжал  қасқырдың  бір  шабуынан  қалмайтын  Ерден  мен  Нарбота 
билердің  әрекеті  емес,  қатерлі  аждаһа  Қытай  боғдыханы  қобалжыта  берді.  Ал, 
Самарқант, Бұқар, Қоқан әміршілеріне ақыл кіріп, бұған келіп қосылғанша, қазақ 
даласы  айдаһардың  өңешінен  өтіп  кетпесіне  кім  кепіл?  Міне  осыны  ойлаған 
Абылай  жаз  ортасы  болмай  Үш  жүзге  ұран  салып,  бар  әйгілі  батырларын  жинап, 
Көкше теңіз түбінен күншығысқа қарай қалың қолмен жорыққа  аттанған. Ілемен 
жоғары  көтеріліп,  құмырсқадай  қаптап  келе  жатқан  Чжао  Хой  мен  Фу  Денің 
әскеріне қарсы жүрген. 
 
Әрине, Абылай Қытай империясын жеңе қоям деп ойлаған жоқ. Онда басқа да 
ой бар еді. Қазақ елінің басы қашанда сырттан жау келгенде ғана бірігетін, Абылай 
содан  үміт  етті.  Кешікпей  сұлтан  жорамалы  шындыққа  айнала  бастаған.  «Қара 
Қытай  қозғалса  —  ақырзаман  болады»  деп  бесіктегі  баласына  өсиет  айтып 
қорқытып, қазақ рулары келе жатқан жауының шын қауіпті екенін түсініп, бастары 
бірігуге  айналды.  Басқыншы  жаудан  аман  қалудың  бірден-бір  жолы  Үш  жүз  боп 
одақтасуда  ғана  екені  айқындалып  қалған.  Сондықтан  да  Абылай  саясатының 
жаршысы Бұқар жырау: 
 
 
Шүршіт келсе, Сырға көш, 
Ішетұғын суы бар 
 
деп, жан сақтаудың жолын ғана айтып қоймай: 
 
 
Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек, 
Бұл үйректей болыңыз, 
Судан суға шүйгумен, 
Көлден көлге қоныңыз. 
Айнала алмай ат өлсін, 
Айыра алмай жат өлсін. 

263 
Әдеби KZ 
Жат бойынан түңілсін, 
Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз, — 
 
деп  ел  бірлігіне  шақырды.  Ел  бірлігі  —  жау  бетіне  ұстар  қалқан.  Қытай  әскерінің 
қазақ жеріне кіруі, қазақ ұғымында  — ордалы жыланның келуімен тең. Осындай 
жағдайда  ақ  түйенің  майдан  ашылар  жаққа  қарамай  қырындап  жатуы  жұртқа 
түсініксіз-ақ. Бұл қандай ырым? Бұның сыры тек әзірше Абылайға ғана аян... 
 
 
 
 
... Қыр басында тұрған Абылай енді Бұқар жырауға бұрылды. 
 
—  Жырау,  бүгін  ақ  түйенің  қырын  шөгіп  жатқанын  көрдіңіз  бе?  —  деді  ол,  — 
жамандықтың белгісі болмаса нетсін... 
 
Бұқар  жырау  Қытай  әскерлерінің  төртінші  рет  шабуылға  шыққанын  қарауда 
еді.  Қара  құрттай  қаптап  келеді.  Бір  қазаққа  жиырма  Қытай  жабылғалы  келе 
жатыр. Басым күшке шыдай алмай, қазақ қолының бір жақ шеті жапырылып кейін 
шегіне  түскенін  Бұқар  жырау  жаңа  аңғарды.  Бірте-бірте  қазақ  әскерінің  халі 
қиындай  берді.  Өмір  бойы  ішер  асқа  жарымай  өткен,  бірақ  өз  әміршілерінің 
зорлауымен  соғысқа  әкелінген  Қытай  әскері  шабуылға  шыққанда  өлген 
тірілгендерін  білмейтін.  Әлде  қорлық  өмірден  өлгендерін  артық  көре  ме,  қарсы 
жауған  оққа  кеуделерін  тоса,  үнемі  алға  ұмтылатын.  Осыны  көріп  тұрған  Бұқар 
жырау Абылай сұрағына асықпай жауап қайтарды. 
 
—  Қасқырдан  қорыққан  қойшыдан  жақсы  күзетші  шыға  қоймайды.  Жауыңды 
жеңгің  келсе,  ең  алдымен  өзіңе-өзің  сен.  Әйтпесе  бәріміз  бірдей  апатқа 
ұшыраймыз. 
 
— Көңілімде бір күдік бар. Одан қалай құтылам?  
 
—  Жеңетініне  сенбей  майданға  шыққан  қолбасшының  өмірі  ұзақ  болмайды. 
Ондай кеселдің бір ғана емі бар... 
 
— Ол қандай ем? 
 
— Ажал. 

264 
Әдеби KZ 
 
— Ажал? 
 
—  Иә,  ажал.  Ол  қандай  дауасыз  кеселден  де  құтқарады,  —  деп  Бұқар  жырау 
қазақ қолының жапырылып бара жатқан қанатын көрсетті. — Шап қазір ана тұсқа! 
Не ажал табасың, не өзіңе-өзің сенбейтін аурудан айығасың. 
 
Абылай  бұған  бір  ауыз  сөз  айтқан  жоқ.  Жалынқұйрығын  тебініп  қап,  жырау 
көрсеткен майдан алаңына қарай шаба жөнелді. 
 
Бұқар  жырау  атынан  түсті.  Мойнына  белбеуін  салып,  бір  тізерлей  отырып, 
алласына «ақсарбас» айтып, жалбарына бастады. Әрине Бұқар жыраудың құдайға 
бағыштаған  сөзін  діни  адамдардың  біреуі  естісе,  «құран  сөзін  қор  еттің!»  деп 
сөгер  еді,  өйткені,  оның  аузынан  құдайға  жалбарынудан  гөрі,  ұран  шақыруға 
ұқсас, ереуілді жыр тізбегі ағытылып жатқан. 
 
Абылайдың жалғыз шапқанын көрген қазақ жігіттері шегінуді тоқтатып, жауға 
қарай лап қойды. 
 
— Абылай! Абылай! 
 
— Аруақ! Аруақ! 
 
Таудан  құлаған  тастардай,  өлген-тірілгендеріне  қарамаған  садақшы,  найзагер 
қалың  қол  алдарындағы  шәрке  табанды,  қара  қалпақ,  қара  шапанды  жаяу 
әскерінің алдыңғы шебін күл-талқанын шығарып, кейін қуа бастады. 
 
Қайтып оралған Абылай Бұқар жырауға: 
 
— Қолбасшыға күптенудің серік емес екенін енді ұқтым! — деді. 
 
Бүгінгі  жеңістен  рухтанған  Абылай  ертеңіне  де  шабуылды  өзі  басқармақ  боп, 
сауытын киіп, әскер алдына шыға беріп еді, Бұқар жырау: 
 
—  Ажалмен  ойнама,  сұлтаным.  Шөлмек  күнде  сынбайды,  бір-ақ  рет  сынады. 
Бүгінгің артық! — деді. 
 
— Ер жігіттің серігі тәуекел демеп пе едің, Бұқар аға? 
 
— Жүз тәуекелдің бір тәубесі болар. Кешегі тәуекеліңе бүгін тәубе ет. 
 
Абылай бірдеме деп келе жатыр еді. Бұқар жырау: 
 
—  Қазақта  Абылай  біреу-ақ,  ал  Қытайда  Пуделер  көп,  —  деді  қолын  жоғары 
көтеріп, — құдай менің тілегімді күнде бере береді дейсің бе, жетер енді! 

265 
Әдеби KZ 
 
Жалпы  көшпелі  елдердің  салты  бойынша  жырау,  ақын  дегендердің  қадірі 
халық  алдында  өте  жоғары  бағаланатын.  Жырау  арқылы  ру  көсемдері  өздері 
бағынышты  хан,  сұлтандарға  өкпелерін  де  жеткізетін.  Бүкіл  ел-жұртының  мұң-
мұқтажын  жоқтаған  мұндай  жыраулармен  ең  тегеурінді  хандардың  өздері  де 
санасатын. 
 
...  Бүгінгі  ұрыс  кешегіден  де  қиынға  түсті.  Өлген,  тірілгеніне  қарамай,  Қытай 
сыпайлары әміршілерінің бұйыруымен үсті-үстіне шабуылға шықты. Құлынжалды 
садақтарын  шірене  тартқан  қазақ  жігіттерінің  жебесінен  алдыңғысы  оққа  ұшса, 
артындағылары өліктерін басып өтіп, алға қарай ұмтыла берді. Қытай әскері қазақ 
жігіттерін тағы да ығыстыра бастады. Осындай бір шабуылда, қызып кеткен Бұқар 
жырау: 
 
— Кеше құдай он тілегімді бергенде, бүгін бір тілегімді бермей ме? — деп жау 
шебіне  қарсы  шаба  жөнелген.  Абылай  «тоқта»  деуге  де  үлгермей  қалды.  Бір 
заматта  Бұқар  оң  қолының  қарынан  оқ  тиіп,  өз  кісілерінің  жанына  әзер  жетті. 
Бұқарды Абылай елге қайтарып, қасына енді Тәтіқара жырауды алды. 
 
Абылай  тұрған  қыземшек  биік  шоқының  басынан  көз  жететін  адыр-қырқа 
беттері  тегіс  көрінеді.  Оның  қасында  қазір  төрт-ақ  адам  бар:  Қанай,  Бекболат, 
Тәтіқара және Сырымбет батыр. Өзге батырлардың бәрі де майдан даласында. 
 
Қырағы көзді Абылай арғы белестен тағы бір лек Қытай әскерінің төмен түсіп 
келе  жатқанын  көрді.  Құдайға  шүкір,  әйтеуір  әлі  Чжао  Хойдың  көк  найзалы  атты 
әскерінің шаңы шыққан жоқ. 
 
«Бүгін кешегідей емес шабуылдары анағұрлым бәсең, сірә Чжао Хойдың атты 
әскерін күтіп тұр-ау, — деді ішінен Абылай, — бәлендей қауіп туа қоймас». 
 
Абылай күнбатыс жаққа бұрылды. Таң атқалы уақыт мөлшерін де байқамапты, 
күн  бесіндіден  еңкейіп  бара  жатыр  екен.  Бірдеме  айтпақ  боп  ол  енді  Қанайға 
қарай беріп еді, кенет басындағы қалпағы анадай жерге ұшып түсті. Абылай жалт 
бұрылды.  Қалпағы  жерде  жатыр.  Тазқараның  тайлақ  жүні  қадалған  жеріне  қағаз 
байланған қозы жаурын садақ оғы қалпақтың дәл айыр  ұшына кеп шаншылыпты. 
Абылай  жылдамырақ  қимылдап  қалпағын  жерден  өзі  көтерді.  Қағазын  жұлып 

266 

жүктеу/скачать 1,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: