Құл-Мұхаммед М., төраға

56

56

57

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

«Кел, Ноғайлы, жеке»,—деп,

Қалмақтың ханы—Қараман,

Қалмақтың дауысы үдеді.

«Барамын» деп, қоймадың,

Тілеу айтты батырға,—

Кезекті саған ойладым.

Бар күшіңмен ұмтыл»,—деп,

Жәнібекті жіберді.

Аққұла атқа қамшы ұрып,

Майданға батыр келеді.

Ардақ деген палуан

Батырға жеке келеді.

Ақ семсерді бір сілтеп,

Қарсыласқан Ардақты

Жәнібек екі бөледі.

Інісі еді Ардақтың

Сәмәндүн деген ер еді.

Күн сайын жүз қой жегені,

Сәмәндүн дәуге Қараман:

«Майданға сен бар»,—деп еді.

Қалмақтың жасы шамасы 

Жиырма бестің шені еді.

Майданға кіріп жау қалмақ,

Батырдың келді қасына.

Кезек берді Жәнібек,

Ізет қып үлкен жасына.

Салып қалды батырды,

Он екі пұт күрзімен

Иықтан басқа асыра.

Пірлер жар боп, батырдың

Тигізбеді басына.

Қызарып гүл-гүл жайнады,

Тікірейіп шашы да.

Шаққандай шыбын болған жоқ,

Он екі батпан тасына.

Жәнібек айтты: «Кезек бер,

Жасыңды, батыр, сыйладым,

Мен күшімді жинадым.

Бар қайратың осы ма?».

680

690

700

710

58

ТАРИХИ  ЖыРлАР

58

59

Осыны айтып Жәнібек,

Ақ семсерді бұлғалап,

Жіберді салып басына.

Наркескен болат ақ қылыш

Қақ бөліп басын жарады.

Ат-матымен қақ жарып,

Сәмәндүн құлап қалады.

Бұл қайратты көрген соң,

Қалмақта үрей қалмады.

Екі дәуден айрылып,

Күн мұнартып, кеш болып,

Қайтуға керней шалады.

Қалмақтың бәрі топтанып,

Жай-жайына тарады.

Аққұла атты ойнатып,

Батыр туған Жәнібек

Досына жетіп барады.

Түніменен оттатып

Екі атты Тілеу бағады.

Күн шығып, таң атқан соң

Аққұла аттың Тілеу дос

Айылын мықтап тағады.

ұйқысы қанып батырдың,

Орнынан тұрып шаттанып,

Майдан жаққа қарады.

«Екеу ме осы, көп пе?»—деп,

Қалмақтар көзін салады.

Әні-міні дегенше

Майдан жерге үйіліп,

Қалмақ та келіп қалады.

Қаладағы көп халық

Тұмандай болып жиылды,

Болмады жұрттың санағы.

Жәнібекті көрмекші

Көпшіліктің талабы.

Батырдың даңқы жер жарды,

Құмырсқадай қимылдап,

Толтырды адам даланы.

Жәнібек,Тілеу көреді

720

730

740

58

58

59

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Жиылып жатқан бұларды.

Көптігіне қалмақтың

Күн тұтылып, мұнарды.

Жәнібекті көрмекке

Халықтың бәрі құмар-ды.

Көптігі сондай қалмақтың:

Таң атып, кеш болғанша

Үзілмей шаңы шұбалды.

Комадин деген палуанды

Сауыт-сайман кигізіп,

Майданға жеке шығарды.

Аққұла атты қамшылап,

Жәнібек кірді ортаға.

Қарсыласып палуанға,

Қол салды батыр қолқаға.

Қысылса, кәміл пірі бар,

Жәнібек жаудан қорқа ма.

Қарсыласып палуандар

Жағаласып, жұлысты.

Аудара алмай бір-бірін,

Ат үстінен тырысты.

Бір-біріне бой бермей

Білектен ұстап, ығысты.

Айқайлап жүріп Комадин

Бар қайратын түгесті.

Шаба тартып, жарысты,

Халықтар шұбап ілесті.

Тау басында ер Тілеу

Тілеуін тілеп батырдың,

Мекен қып жатыр Күнесті.

Шаба тартып батырлар,

Бір-біріне тіресті.

Комадинді Жәнібек

Жұлып алып атынан,

Аспанға атып жіберді.

Жанның бәрі таңырқап,

Тамаша қылды бұл ерді.

Пітірі қашып қалмақтың,

Қапа болып, түнерді.

750

760

770

780

60

ТАРИХИ  ЖыРлАР

60

61

Қарабек ханның алдына

Борша-борша боп түсті,

Денесі дәудің бұл енді.

Комадинді көрген соң,

Қорқу кіріп қалмаққа,

Жаннан үзді күдерді.

Халықтың бәрі батырға

«Пар келмес бұған ешкім» деп,

Қайтпаққа қашып үдерді.

Бір данышпан уәзірі

Жетіп келіп патшаға:

—Қайратың болса, қыларсың

Бұл батырдан басқаға,—

Деп айтқан сөзі бұл еді,—

Бұл бала шындап ұмтылса,

Шыққыр көзім шықпаса,

Сап қылады бұл елді.

Денесі жерде болғанмен,

Сыйынған пірі күшті екен,

Төбесі көкті тіреді.

Топырақтай шамалы,

Көп екен мұның адамы,

Аққұла аты шылаулап,

Баланы қорғап жүр еді.

Атса, мылтық өтпейді,

Шапса, қылыш кеспейді.

Нанбасаң, ұрыс қылып көр,

Бұларға әлің жетпейді.

Аяғына жығылып, 

Бар болса, бергін тілегін.

Сасып қалды патшасы,

Уәзірдің сөзі бұл еді.

Сасқалақтап падиша.

Айқайды салды халқына.

Қорыққанынан дірілдеп,

Ілгері басқан аяғы

Түседі қайтып артына.

—Бәрің тегіс ат қойып,

790

800

810

820

60

60

61

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Өлтіргін,—деп,—баланы,

Рұқсат берді жалпыға.

Жабылып жұрты ат қойды,

Жастар мен бірге қарты да.

Жәнібек батыр ұмтылды,

лашын құстай түйіліп.

Кершабақ атпен ер Тілеу

Тау жақтан ұрды құйылып.

Ортаға алды екеуін

Күллі қалмақ жиылып.

Найзасын белге қыстырып,

Айдаһардай ысқырып.

Пішендей орып батыр жүр,

Ақ семсерді суырып.

Тілеу де кірді қалыңға,

Майдан болып жатқан жалынға.

Қалмақтардың өлігі

Тау-тау болып қалып үйіліп.

Шеттеп Тілеу қырып жүр,

Қалмақты қойдай иіріп.

Бір-біріне соқтығып,

«Жәнібек» деп оптығып,

Бірін-бірі өлтіріп,

Өліктер қалыпты жиылып.

Кезіксе, тірі қоймай жүр,

Семсері қанға тоймай жүр.

Кәміл пірге сыйынып,

Жәнібек қойдай қырып жүр.

«Қолдай гөр, кәміл пірім!-деп,

Қуат берсең, бір құдай,

Қоймаймын мұның бірін!-деп.

Баба түкті шашты Әзіз,

Жар берер күнің бүгін!-деп.

Жазым болсам майданда,

Алдымда ағам, інім жоқ.

Жалғыз құдай, гөр сақтай гөр:

Қисайсам, жатар үйім жоқ.

Жалғыздың даңқы шыға ма?

Жаяудың шаңы шыға ма?

830

840

850

860

62

ТАРИХИ  ЖыРлАР

62

63

Елдегі еркін күйім жоқ.

Жолдасым—тұлпар Аққұла ат,

Күндіз-түні шабуыл,

Сен байқұста тыным жоқ,

Алды-артым қамау, есік жоқ,

Шығатұғын тесік жоқ.

Жаһангер соғыс бүгін боп,

Жалғыз Құдай жар беріп,

Қырық шілтен пірім әл беріп,

Жібермесе дем беріп,

Құтылатұғын түрім жоқ».

Осыны айтып Жәнібек

Қалмаққа қарап үңілді.

Тілеу досы бас қосып,

Тізесін қосып, жұмылды.

Қалмақтар өліп есепсіз,

Қашуға ерлер ығылды.

Кез келіп қалып Жәнібек,

Патшасын түйреп найзамен,

Көтерген туы жығылды.

ұрыста жүрген ел түгіл,

Дүбірін үйде есіткен

Жанынан халық түңілді.

Есептеп болмас өлікті,

Бұндағы болған шығынды.

Өлгені өліп қалмақтың,

Қалғаны шуылдап,

Қалаға келіп тығылды.

«Жан !»—деп сұралық,

Не десе де, қабыл қылалық.

Бір-біріне айтып жүр,—

Шығарма,—дейді,—дымыңды.

Бірін-бірі түрткілеп,

Жанынан қорқып қалмақтар:

«Есіттірме,—деп,—үніңді!»

Жаһангер ұрыс соғыс боп,

Бірнеше күнге сүрілді.

Түк адам қалмай майданда,

Қашқаны жаудың білінді.

870

880

890

900

62

62

63

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Өлмей қалған адамдар

Бір жерге бәрі жиылды.

Мойын ұсынып батырға

Мұхит болып пейілімен.

«Аман-аман, батыр!»—деп,

Жәнібекке жүгірді.

Жәнібек, Тілеу бас қосып,

Тыңдаса достық, сөз қосып,

Тоқтатып атты алады.

Шылаулап аттан түсіріп,

Алып барып ордаға,

Дастархан түрлі жаяды.

Аман-аман халық деп,

Қуанышты керней шалады.

Сыпатына батырдың

Көрген жан аң-таң қалады.

Жәнібекке:—Хан бол!-деп,

Қалмақтар мойнын салады.

—Керек емес хандық,—деп,

Жәнібек бұған болмады.

Тілеуді хан көтеріп,

Дүрманды ханға уәзір қып,

Халық жайын атады.

Қалмаққа Тілеу хан болып,

Дүрмен шал уәзір болады.

Айдарлысын құл қылып,

Тұлымдысын күң қылып,

Ноғайлыны бес шапқан

Барлық кегін алады.

Бұлар тұрсын мұнымен,

Енді баян қылалық

Жәнібектің сырынан:

Талап қылған қай тұлға, 

Әлібидің ұлынан.

Жол жабдығын түзетіп,

Қайтпаққа талап қылады.

Ел-жұртын жинап алдына,

—Рұқсат бер,—деп сұрады.

Қарт-көрме жиылып,

910

920

930

940

64

ТАРИХИ  ЖыРлАР

64

65

Не қаласаң, алғын,—деп,

Бар мүлкін салып балаға,—

Қайтсаңыз қайт,—деп, ұнады.

Дүниесін бала алмады,

Қайтпаққа сабыр қалмады.

Тілеу досы нөкер алып,

Қош айтып, досын шығарды.

—Жылда бір келіп тұрармын.

Қайтарды елге бұларды,

Жолаушы болып Жәнібек

Келеді жүріп еліне.

Көргенше ынтызар

Құс салып жүрген көліне.

Ат басын салды туралап,

Баяғы келген жөніне.

Енді Жәнібектің ел жағынан баян қыламыз.

Жәнібек  еліне  қарай  қадам  басып,  өзіне  қаратқан  елімен 

амандасып, бірнеше күн жол жүріп келе жатыр.

Ал Ноғайлы елінің хабары:

«Жәнібек  батыр  болып,  Ноғайлыдан  бір  бала  туыпты» 

деген  дабысты  естіп,  Арқада  жатқан  көп  қалмақ:  «Қой,  бе-

керге  жатпайық,  бір  күні  қапыл  жатқанымызда  қу  бала 

келіп,  ел  шетіне  кіріп,  жазым  қылып  кетер.  Онан  да  өзіміз 

бұрын  қамданып,  еліне  баралық.  Малдарын  талап,  олжалап 

алалық»,—деп,  бас  қосып,  Өтембек,  Тетембек,  Әсембек,  До-

самбек,  Ақкөбек,  Қаракөбек  деген  алты  дәу  бас  болып  алты 

ту  көтеріп,  Жәнібек  бұл  жақта  жүргенде,  ноғайлының  елінің 

шетінен тиіп, шапқыншылық көрсетті. 

Оларға  қарсы  тұратұғын  шамасы  жоқ.  «Айтқанға  көнелік, 

сұрасаң,  талқанымызды  берелік»,—деп,  жұрт  қорқып,  қол 

қусырып, қалмақтың дәулерінің алдына келіп, уәдесін береді. 

Барша халық қарады. Сонда алты дәу болыс, би, елубасы, стар-

шын  сайлап,  халықты  бір  шыбықпен  айдап,  «Кім  жақсы,  кім 

жаман?»—деп, болған адамдарды сөзге салды. 

Адамдар  айтты:  «Әзіреті  сұлтан  деген  әулиеміз  бар  еді. 

Сіздердің  беттеріңізді  көрмейміз»,—деп,  қырық  кез  жердің 

астына  түсіп  кетті.  Әліби  дегеннен    Жәнібек  деген  бала  туып, 

батыр болып, жау жаулап кетті. Басқамыз бәріміз бұқара. 

950

64

64

65

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Сонда  Қаракөбек,  Ақкөбек—екі  дәу  айтты:  «Ол  Әзіреті 

сұлтан  әулиенің  есігіне  екі  биені  сояйық,  кебежесіне  тығып 

қояйық. «Әулие ұры екеңсің» деп, жала қылайық, біле алмаса, 

басын кесіп, елін шауып алайық»,—деп, екі биені сойып, әулие 

қайдасың? Шық, ұры екенсің,—деп  шақырады.

Әзіреті сұлтан бұлардың жала қылғанын біліп, үйден қарғып 

шығып: «Өздерің сойып, маған жала қылып тұрсыңдар. Екеуің 

екі  ит  бол,  ұлығанда  дауысың  күндік  жерге,  қадамың  түстік 

жерге жетсін. Даусың жеткен жерде заһар болып, қыбырлаған 

жан қырыла бастасын. Атса, мылтық, шапса, қылыш өтпесін» 

деп бата береді.

 Екеуі екі ит болып, бір төбенің басына барып ұлып еді, дауы-

сы жеткен жердегі адам, айуан қырыла бастады. 

Сонда  Ноғайлы  деген  ел  Құтырған  деген  жерден  бұзыла 

қашты. «Бұл жалмауыз адамнан бұзылған ит қой, көшкен жұр-

тымызға  бір  бие,  бір  қыздан  байлап  көшейік»,  деп,  қалмаққа 

ақылдасып,  Жәнібектің  қарындасы—Мақпалды  Мақпал  суға 

байлап,  Жабағылы  деген  жерге  жабағылы  бие  байлап,  әкесі 

мен шешесінің екі қолын артына байлап, алдына салып айдап, 

Сырға қарап аударылып көше берді. 

Сонда қыздың ақ отауын басына тігіп, қазына басына жиып, 

Мақпалды  отауға  байлап  тастап,  кемпір,  шалды  жаныштап, 

ел дің  соңынан  айдап  жөнелді.  Сонда  Мақпал  отауда  байлау-

лы  қа лып, әке-шешесіне қарап: «Сендерді көрдім. Бір туысқан 

Жәнібек ті  көре  алмадым.  Көкемді  тірі  көрсеңдер,  менен  сә-

лем»,—деп әке-шешесіне қоштасты. 

Мақпалдың бір сөзі

Мақпал сонда сөйледі:

—Аман бол енді, шешеміз.

«Кәрі-жас» демей, бәріміз,

Ажал оқ тисе, кетеміз.

Зорлықтың түбі—қорлық» деп,

Есітуші едік құлақпен,

Жылай беріп, не етеміз?

Маңдайдағы жазудан.

Бұл дүние баянсыз,

5-0273

960

66

ТАРИХИ  ЖыРлАР

66

67

Бұл дүниеден өтеміз.

Бір ұядан жұп едік,

Жолықпай қалды жан көкем,

Қоштаспай қалдық екеуіміз.

Қайыр қош, жұртым, аман бол!

Менен сәлем айтыңдар,

Тірлікпен келсе көкеміз.

Құлақ сал, жұртым, назарға,

Бір көрмей қалдым бауырды,

Көкемнен жаным садаға.

Дұғай сәлем деңіздер

Бір туысқан балаға.

Сорлы , жылама,

Мен бір өлген қызыңмын,

Өлмей адам қала ма?!

Арманда қалдым, шешеке,

Ел намысын ізденіп

Кеткенде көкем далаға.

Таласып емшек еміскен,

Тай-құлындай тебіскен

Болмады көкем шамада.

Жолықпай қалдым амал жоқ,

Жәнібек батыр ағама.

Шырылдатып Мақпалдың, 

Қол-аяғын байлады.

Жалғыздығы құрысын,

Таба алмады айланы.

Басы амандар қарап тұр,

Жалғыздың соры қайнады.

Шешесі қаздай сыңсылап,

Әкесі нардай аңырады.

Жаңа туған қозыдай,

Қыз сыңсылап маңырады.

Бәрін айт та бірін айт,

Шырылдатып Мақпалды,

Отауға мықтап байлады.

970

980

990

1000

66

66

67

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Шешесінің жылағаны:

—Қайыр, қызым, қош бол,—деп,

Шешесі байғұс аңырайды.

Қалмақтан қорқып шошынып,

Сөз айтуға аузы бармайды.

Парлап иіп емшегі,

Көзінің жасы парлайды.

Аман бол енді, шырақ,—деп,

Шешесі байғұс зарлайды,

Қайыр қош енді, шырағым.

Берейін деген құлының

Қылады жақын жырағын.

Жәнібек те кеп қалғай,

Ойнатып құла ат-пырағын.

Өзім өліп кеткенше

Құдайдан сендер сұрағым.

Сендер мұндай болдыңдар,

Мен қайтып өлмей тұрамын.

Иманым болғай жолдасым,

Сендерді пірлер қолдасын.

Байлауда қалдың, жалғыз қыз,

Тапсырдым Хаққа, шырағым.

Бір ұядан жұп едің,

Өсіп ең болып балдырған.

Қорғасыннан ауыр ең,

ұстаған қолды талдырған.

Балдан шекер тәтті едің,

Мейірімді, сүйсем, қандырған.

Тоғыз ай, он күн көтеріп,

Омыртқамнан бүгілдім.

Бүгілгенім құрысын,

Мақпалжан сенен түңілдім.

Түн ұйқымды төрт бөліп,

Емшекті салып аузыңа,

Бетіңе қарап үңілдім.

Бесігіңді тербетіп,

Еңбегімді сіңірдім.

1010

1020

1030

68

ТАРИХИ  ЖыРлАР

68

69

«Бір перзент бер!»—деп зар жылап,

Әулие қоймай, қыдырдым.

Шат болып еді көңлім,

Енді тоқтап, мүдірдім.

Қырық шілтен-пірлер, қолдай гөр!

ұл-қызымнан айрылып,

Бұл қайғыға іліндім.

Жолықтырсын сау қылып,

Аман бол енді, Мақпалжан!

Жәнібектен дерек жоқ

Қалмаққа қарай аттанған.

Қайғы басты бұл күнде,

Бұл қайғыдан құтылып,

Күн болар ма екен шаттанған?

Ақ отауға байланып,

Құтырған итке жем болдың.

Шырағым, сенен айрылып,

Сөйлесе алмай қайырылып,

Тумағандай мен болдым.

Қартайғанда зарылдап,

Қанды көзден барылдап,

Қара жермен тең болдым.

Араздаспай ағаңа,

Далада қалдың жана да,

Арманда, қалқам, сен болдың.

Жалғызды жұртқа байлатып,

Көзімді оттай жайнатып,

Алғаның жақсы, бір Құдай,

Бүйтіп тірі қойғанша,

Қатарымнан кем болдым.

Арыздасып Мақпалмен 

Кемпір-шал кетіп барады.

Мақпал сорлы шырылдап,

Жылай-жылай қалады.

Көзі қимай перзентін,

Кемпір-шал гөй-гөй салады.

«Баба түкті шашты Әзіз

Қолдайтұғын күнің,—деп,

1040

1050

1060

1070

68

68

69

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Жалғызды жұртқа байлатып,

Қайғыға түстім бұл күнде»,

Көңіліне пірлерді алады.

«Жүр, қақпас»,—деп айдады,

Жасауыл болып, өзінің

Үйінде жүрген малшылар,

Жаны ашыр кісі қалмады.

Тұзын ішкен өзінің

Айдады жекіп адамы.

Мақпал:

Мақпал сонда жылайды

«Аман бол, әке-шешем-ай.

Қатайып кетті дұшпандар,

«Босанар ма екен?» десем-ай.

Айрылдың менен, ырза бол,

Қалмаққа кеткен балаңды

Көріңдер аман-есен-ай!

ырза бол берген сүтіңе,

Ата-анам, сіздер мекем-ай.

Қатты арманым сол болды,

ырзаласып, көрісіп,

Жолықпай қалды көкем-ай.

Берегірек келіңдер,

Дидарыңды көрейін.

Әке-шешем, аймалап,

Емшегіңді емейін.

Тай-құлындай тебіскен,

Таласып емшек еміскен

Жолықпай қалды-ау Жәнібек,

Амал жоқ бұған, не дейін?

Тірі көрсеңдер, айтыңдар

Тым болмаса, көкемді

Бір көріп көзбен, өлейін.

Жүрген шығар жан көкем,

Аққұла аты астында,

Талап қып жауға аттанды

Өзі он төрт жасында,

Ат-тонына лайық,

1080

1090

1100

1110

70

ТАРИХИ  ЖыРлАР

70

71

Құндыз бөркі басында.

Бірге туған жәкемнің,

Үйде тұрса, жұбанышы ем,

Далада жүрсе, қуанышы ем,

Сүйеніші едім қасында,

Аман бол, барша еліміз!

Жәнібекке сәлем айт,

Кеп кетсін, көрсін көзіміз.

Қияметте көрерміз,

«Өлді» деген—осы да.

Өлі болсам, бата қып,

Тірі болсам, бір көріп,

Бір келіп-кетсін қасыма.

Өлігіме кез келсе,

Оқысын Құран басыма.

Жәнібек жәкем бар болса,

Қуалар еді иттерді

Қызыл таудан асыра.

Қош енді, байқұс, жүре бер,

Көрінгеннен таяқ жеп,

Қайғырып тұрып жасыма,

Тұра бермей, жөнеңдер,

Әке-шешем, жылама.

Біреу мұңды, біреу шат,

Бәрің де қудай жылама.

Бір Құдайға жалынғын,

Бұлардан жәрдем сұрама,

Құтылармыз бұдан да.

Қорғасын бізге жәрдем боп

Түсіңде көрген дуана.

ұзынынан сұра, кемпір-шал,

Қысқа тілеу тілеме.

Біреуге берген өмірмен

Біреу тірі жүре ме?!

ұл шешеге суықты,

Қыз анаға жуықты,

Мендей болып Жәнібек

Қадіріңді біле ме!

Дұшпанның түстім қолына

1120

1130

1140

1150

70

70

71

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Ашылмастан бір гүлім,

Бет алдыңнан оңласын,

Жұлдызың тусын оңыңнан,

Бір тірлігің өтер-ау,

Бәрі—менің сорым да.

Қайта бер енді, шешеке,

Рауан болғын жолыңа.

Ажалым менің жоқ болса,

Қалмақтан келіп Жәнібек

Жолығар осы жолыңда.

Байқұстар неге қайрылдың,

Мен қудан анық айрылдың.

Балапан туған Жәнібек

Өмір берсін соныңа.

Өздеріңе әзір бол,

Сенбеңдер, шеше, досыңа.

Қырсыққа ісің айналса,

Досың да шабар қосыла.

Ажалсыз адам өлмейді,

Болжаусыз өлім келмейді.

Ажал тура жетпесе,

Жұмысты Құдай жөндейді.

Жан шеше, қорқып шошыма,

Жәнібек жаудан келмесе,

Іздеп кеп, мені көрмесе,

Ақ сүтіңе ырза бол,

Көріскеніміз осы да.

Ал шешесі жылайды:

—Жан ашыр жоқ, бәрі—жау

Жарайды неге айқайым?

Дұшпандар: «Жүр!»—деп, қоймай тұр,

Қош енді, қызым, қайтайын.

Жаратқан ием жар болып,

Кез келер ме екен Жәнібек?

Бір құдайға сыйынып,

Айдауда жүріп байқайын.

Кез келтірсе Жаратқан,

Көзімнің нұры қарағым,

Сәлеміңді айтайын.

1160

1170

1180

1190

72

ТАРИХИ  ЖыРлАР

72

73

Сәлеміңе келмесе,

Сені «адам» демесе,

Өлгенде Құдай кез қылсын.

лашындай Мақпалжан,

Көшкенде көштің көркі едің.

Көшіп барып бір жерге,

Қонғанда, іргем беркі едің.

Қоралы қойды бастайтын

Ақылың терең саспайтын.

Қойдағы көсем серке едің,

Затың әйел қыз болдың,

Иттердің жемі сен болдың.

Қыз да болсаң, ерке едің,

Мінген аты қызылдай.

Жүр-жүрлеп жаулар айдады,

Ойран боп көңлім бұзылды-ай.

Қанды жас төгіп көзінен,

Қуаты кетіп өзінен,

Қай елді тастап қызындай.

Мықтанып мінді атына,

Көрінді жолы ұзындай.

Әні-міні дегенше,

Шұбалған жұрт көрінбей,

Қарасы жұрттың үзілді-ай.

Ноғайлы халық көштері

Үш белден асып кеткенді-ай.

«Жүр, қақпас!» деп ұрғаны,

Асыраған өз иті

Жасауыл болып тұрғаны

Сүйегінен өтті енді-ай.

Он шақты бел асқанда,

Кетеді қайда, қашқанда,

Кеткен көшке кемпір-шал

Айдаумен жетті енді-ай.

Кемпір, шал көшке жеткенде,

Қашқан жау ұзап кеткенде,

Аққұла атты ойнатып,

Жәнібек батыр кепті енді-ай.

Мұндай іс бар ма есінде?! 

1200

1210

1220

1230

72

72

73

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Көрінбеді көшінде,

Ойбай, шеше, шыныңды айт,

Мақпалым қайда?—депті енді—

Кімнен көрдің қорлықты?

Кімнен көрдің зорлықты?

Бұл күйге түсіп қалыпсың

Қандай бәле жолықты?

Шешесі сонда аңырайды

Ботасы өлген түйедей.

—Көрдім,—деп,—қорлық,—зарлайды.

Жәнібекті көргенсін

«Байлаулы қалды Мақпал»,—деп,

Айтуға аузы бармайды.

Өлді деп жүрген баласы

Аман-есен келген соң,

Құшақтап алып батырды,

Емшектен сүті парлайды.

Бауырына басып баласын,

Кемпір-шал байқұс өкірді.

Баласын көріп көзімен,

Тоқтатып көңілін бекінді.

—Алты мың қалмақ ел шауып,

Екі дәу екі ит болып,

Сол иттерге жем болып

Бір туысқан Мақпалың,

Байлауда қалған секілді.

Көрер күнім бар екен,

Жалғызға Құдай жар екен.

Көрермін деген ойда жоқ,

Қарағым, сенің бетіңді.

Бұлардың сөзін естіп,

Батыр туған Жәнібек

Бас қойып ердің қасына,

Бір ұрып санын, өкінді.

Ал  Жәнібек сөйледі:

—Ойбай, шеше, не дейсің,

Мақпалды Құдай қақты ма?!

Көшкен жұртқа байлау қып,

1240

1250

1260

74

ТАРИХИ  ЖыРлАР

74

75

Бауырым жылап қалды ма?!

Отауға байлап қойғанда,

Жүрегі ұшып шырақтың,

Отыр ма, тұр ма, жатты ма?!

Тірі байлап кетті ме,

Мылтықпенен атты ма?!

Аман-есен көрсетсе,

Тірі боп менің бақытыма.

Қалғанында байланып,

Мен сияқты сорлыға

Қарағым, қалқам, жалғызым

Сәлем-мәлем айтты ма?!

Шешесі сонда сөйледі:

—Көз қимай, қанша жыладың,

Сәлемін саған айтайын.

Қарағым, менен сұрадың,

Құдай сүйген құлының

Жақын қылар жырағын,

Таңда мақшар болғанда

Сүйген құл мінер пырағын.

Қорлықтың бәрі бізде тұр,

Білесің өзің бұл жағын.

Сендерді ойлап қайғымнан,

Сарғайды кекіл сияғым.

«Тірі болса Жәнібек,

Кеп ,—деп,—қасыма.

Өліп қалсам, жан көкем

Оқысын Құран басыма»,—

Деп жылап еді шырағым.

Ал Жәнібек сөйледі:

—Ноғайлыға жау тиіп,

Мен жоқта бопты аламан.

Қалмаққа Тілеу хан болды,

ұрыста қалмақ қан болды,

«Хан бол»,—деп мені қалаған.

Көңіл бермей оларға,

Шаппадым хан боларға,

Бері қарай шықтым, жан анам.

Айналайын, Мақпалым,

1270

1280

1290

1300

74

74

75

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Жолыңда сенің өлейін!

Құтырған итке, жол тосып,

Бір соғысып көрейін.

Бір жаным сенің садағаң,

Туысқан-туған менде жоқ,

Жаны ашыр маған пенде жоқ.

Жалғыз боп туған баламын,

Өліп кетсем, дерек жоқ,

Қолтық сүйер көмек жоқ,

Артымда туған інім жоқ,

Көңілім ойран, тыным жоқ,

Әттең, қатаң сұм дүние!

Соны арман қып барамын,

Бүтін емес ортамын.

Аман болыңдар көргенше,

Мақпал жаққа жортамын.

Жалмауыздың дауысын

Есіткендер қырылса,

Көрермін бе сіздерді,

Аман болыңдар, кемпір,шал,

Бір шыбын жаннан қорқамын.

Ал, шешесі сөйлейді:

—Олай деме, шырағым,

Шырылдап жерге түскенде

Қара кіске бөледім.

«Қара кіс қатты тиер» деп,

Шұға, мақпал бөледім.

Түн ұйқымды төрт бөліп,

Машақатты көп көріп,

Тілектес саған боп едім.

Намарттың айтпа жұмысын,

Бауырыңа жөнел, жан балам,

Медет берсін бір Құдай,

Пірлерің болсын көмегің.

Қу қонбаған қара ағаш

Қу қондырдым сен үшін.

Қаз қонбаған қара ағаш

Қаз қондырдым сен үшін.

Беліңе садақ будырдым,

1310

1320

1330

1340

76

ТАРИХИ  ЖыРлАР

76

77

«Жүрегің жалды болып өссін» деп,

Қашқан жауды қудырдым.

Айналайын, Құдайым,

Тіл тигізбей, жылайын.

Әуелдіге қуантып,

Ақырында бұлқындың,

Бір Жаратқан Жаппар Хақ,

Екі перзент беріп ең,

Бірін қыз, бірін ұл қылдың.

Айналайын, Құдай-ай,

Әуелі қылып қуаныш,

Ақыры қор қып күң қылдың.

Оңламасаң, Жаратқан,

Қартайған екі байқұстың

Қайғыға ішін тұндырдың.

Жәнібек, сені тербетіп,

Тал бесікті таяндым.

Түн ұйқымды төрт бөліп,

Бір түнде неше ояндым.

Бауырыңа тартпа тартқанмын,

Үстіңе торқа жапқанмын.

Барсаң, балам, бар енді,

Ажалың жетсе, өлерсің,

Әйтпесе, қайтып келерсің.

Қарындасың қайда?» деп,

Қатар-құрбың сұраса,

Не деп жауап берерсің?

Талапты жолдан бас тартпа,

«Еркек» деп сені тапқамын.

Шешесі сөйтіп сайрады,

Жәнібектей батырды

Осындай сөзбен қайрады.

Сол уақытта Жәнібек

Барайын деп ойлады,

Өлімге басын байлады.

—Қыбылагөйім, мекейім,

Енді соған кетейін.

Бір туысқан бауырымнан

Жанымды аяп не етейін?

1350

1360

1370

1380

76

76

77

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Аман бол енді, анайым!

Жасаған болсын панайың!

Тәуекелге бел байлап,

Жалмауызға шабайын.

Халықты қырғыш батырмын,

Бір соғысып қарайын.

Бата бер, әке-шешем-ай,

Мақпалжанға барайын.

Шешесі байқұс сөйледі:

—Айналайын, жалғызым,

Асқар ала бел едің,

Бауырың үшін шыдамай,

Мақпалыңа жөнедің.

Байқап іс қыл , шырағым,

Жалқы туған ер едің,

Сен туғансын көркейіп,

Даңқы бар адам боп едім,

Мал-жанды талап әкетті.

Бар сенгенім сен едің,

Жылап-еңіреп жүргенде,

Жаратқан берген ұл едің.

Жасың толық жеткенде,

Айтулы ердің бірі едің.

«Екі перзент берді» деп,

«Қор болмаспын енді!» деп

Қуанышым сыймай қойныма,

Жағамды ұстап жүр едім.

Жатсам-тұрсам Құдайдан

Екеуің еді тілегім.

Байқап іс қыл, қарағым,

Көңліңе тоқ қылуға

Артыңда жоқ тіреуің.

Мұнша қайғы жемес ем,

Артыңда болса біреуің.

Бармашы, бармашы,

«Барма» деп айтқан бұл сөзім—

Әшейін қылған далбаса.

Қиындық жұмыс болмайды,

Пірлерің қолын жалғаса.

1390

1400

1410

1420

78

ТАРИХИ  ЖыРлАР

78

79

Далбаса сөз мұнымыз,

Тілімді менің алмашы,

Жауды өлтіріп, шырағым,

Әпкелерсің Мақпалды.

Көрген түсім шын болып,

Жаратқан ием жар болса.

«Атса, мылтық өтпес,—деп,

Шапса, қылыш кеспес» деп,

Әулие айтқан түсімде.

Мен білмеймін, алдаса.

Мұратыңа жетерсің,

Түсімде көргенім

Егер де шайтан болмаса.

Сен туған соң Жәнібек,

Алдыма алып, ұл еттім.

Еркелетіп өсіріп,

Артыма салып, құл еттім.

Сен де кетіп жау жаққа,

Қашан аман келгенше,

Біз сорлыны жүдеттің.

Жаратқанға тапсырдым,

«ұл-қызым бар» деп сендерді,

Дәулетімде күнелттім.

Жасың да болса жас еді,

Қарсы шауып екі итке,

Біздей сорлы мұңлыны,

Қайғыменен жүдеттің.

«Аман-есен келгей» деп,

«Абырой, Құдай, бергей» деп,

Күндіз-түн тілеу тілеттің.

Абайлап іс қыл, шырағым,

Күші де кірген жоқ еді,

Жас ботам, екі білектің.

Күдер үзген бала едің,

Тағы сақтар Жаратқан.

«Келмейді-ау!» деп қап едім,

Аман көріп, шырағым,

Ақ бетіңнен бір өптім.

1430

1440

1450

1460

78

78

79

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Сол уақытта Жәнібек 

Шамырқанды, шамданды.

Ат басын бұрып Мақпалға,

Барайын деп қамданды.

«Аллаһу Акбар, барғын!-деп,

Жалмауызды өлтіріп,

Абырой, балам, алғын,—деп,

Батасын беріп, қол жайып.

Жәнібек айтты:

—Кемпір-шал,

Мінген атым қаракер,

Бір Аллаға тапсырдым,

Артынан елдің бара бер.

Кешікпей мен де барармын,

Ажалым жетіп бұл жолда,

Жұтпаса мені қара жер.

Үйдегі бала өлмей ме,

Жол жүрген адам келмей ме?

Жігерімді құм қылып, 

Жыламай, шеше, қала бер.

Бұл не деген пал болды,

Кемпір-шал айран хал болды.

«Бар» десе де, баланың 

Ізіне де зар болды.

Аққұла атқа қамшы ұрып,

Мақпалға батыр жөнеді,

Жердің жүзі шаң болды.

Ал жөнеді, жөнеді

Мақпал суға туралап

Әлібидің көдегі.

Оттөбені бір басып,

Жалғыз өзі келеді.

Жолдасы жоқ қасында,

ұядан екеу басында,

Бір Құдай болған көмегі.

«Ғайып ерен, қырық шілтен-

Кәміл пірім жар беріп,

1470

1480

1490

80

ТАРИХИ  ЖыРлАР

80

81

Қысылғанда әл беріп,

Қолдар күнің»,—дер еді.

Әні-міні дегенше,

Байлап кеткен Мақпалды

Отауға жетіп келеді.

Отауға келіп Жәнібек,

«Бар ма, жоқ па Мақпал?» деп,

Атының басын бұрады.

«Шыға ма?» деп дыбысы

Біраз аңдап тұрады.

«Бола ма,—деп,—бір белгі?»

«Мақпал!»,—деп дауысын шығарды.

Мақпалда түк дыбыс жоқ.

«Өліп қалған екен, деп,

Ой, бауырым!» деп жылады.

Жәнібектің айтқаны:

—Шырағым, отырмысың күліп-ойнап?

Ноғайлы кеткен екен жұртқа байлап.

«Жалмауыз қай жағымнан келеді?»—деп,

Қолына ақ алмасын алды қайрап.

Жәнібек қарындасын келді жоқтап,

Батырдың жалғыздықтан көңлі тоқтап.

«Жалмауыз көрінсе, ұрыс қылайын» деп,

Қолына ақ мылтығын алады оқтап.

«Жалмауыз із көрейін деп кетті ме?

Ажал кеп, Мақпал жазым боп кетті ме?

Дыбысы, тірі болса, шығар еді-ау,

Шамасы қу жалмауыз жеп кетті ме?

Сорлы едім жарымаған ағайынға.

Жапсарды тіліп, үйді қарайын да.

Егер де есің танып қалған болса,

Есіктен, аттан түсіп, барайын да.

Білмедім, жетпеді ме айқайым да,

Бар-жоғын әбден біліп байқайын да.

Жапсарды тіліп әбден көзбен көріп,

Шырағым бар ма, жоқ па, байқайын да.

Мұны айтып, ақ семсермен жапсар тілді,

1500

1510

1520

1530

80

80

81

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Жәнібек ат үстінен түспей тұрды.

Мақпал қыз есін танып, сұлап жатыр,

Жатқанын есін танып, батыр білді.

Жәнібектің сөзі:

—Тауда болар тараша,

Жылқыда болар алаша,

Келген жоқ екен жалмауыз.

Қазыққа қаққан таңылып,

Көзінің жасы ағылып,

Естен танып қалыпты.

Жапсарды тіліп қараса,

Тауда болар тарғыл тас,

Тарықса көзден шығар жас.

Есін білмей сұлық жатыр

Бір туысқан бауырлар.

Туысқаның болмаса,

Қиын екен жалғыз бас.

Толқыттың, Құдай, миымды,

Қайғылар маған жиылды.

Өзгелерден артықша

Бауырдың ісі қиын-ды.

Өлімісің, шырағым,

Тірімісің, шырағым?!

Жауап бергін мен қуға,

Кетірме менің сыйымды.

Басыңа тігіп кетіпті

Арнаған отау үйіңді.

Тірі болсаң, жауап айт,

Тарқатайын, шырағым,

Көңілде шемен түйінді.

Өлімісің, Мақпалжан,

Тірімісің, Мақпалжан?!

Жаратқан Құдай жар болып,

Пірлерден медет бар болып.

Осы ажалдан айырсам,

Бұрынғыдай той-тойлап

Жүремісің, Мақпалжан.

6-0273

1540

1550

1560

1570

82

ТАРИХИ  ЖыРлАР

82

83

Береді Құдай несіпті,

Жиналмай есін, кешікті.

Жәнібектің дауысын

Мақпалжан сонда есітті.

Шыға алмай сыртқа бұлқынып,

Олай-бұлай жұлқынып,

Есі ауып қалған Мақпал қыз 

Таба алмай жатыр есікті.

Сол уақытта Жәнібек

Аттан түсе қалады.

«Амансың ба, қалқам!?»—деп,

Құшақтап, айқай салады.

«Қандай болдың, бауырым?»—деп,

Бетін ашып қарады.

Шіріндігі бауырдың,

Қатерлі жолда жолықса,

Міне, осындай болады.

Жәнібек Мақпалжанмен көріседі,

Сөйлесіп бір-бірімен, келіседі.

Мақпалды байқамаққа айтты батыр:

—Шырағым, ап қайтайын енді сені.

Жүр, шырақ, Аққұла атқа мінгеселік,

Екеуіміз тізе қосып бірлеселік.

Шал-кемпір жылап-еңіреп жүрген шығар,

Тауып ап бірге жүріп күн кешелік.

Мақпал:

Мақпал айтты: «Ел Сырға барған шығар,

Кемпір-шалды жұрт тауып алған шығар.

«Жәнібек пен Мақпал!»—деп жылай-жылай,

Шал-кемпір бір жылғада қалған шығар».

Жәнібек:

—Ел жаққа олай болса, баралық та,

Кемпір-шал қайда жүрсе, табалық та.

Ноғайлы, Қалмақ бәрі зорлық қылса,

Біз кегін өзіндей қып алалық та.

1580

1590

1600

82

82

83

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Мақпал:

—Жұрт кеткен жалмауызға мені байлап,

Отауға Қалмақ, Ноғай елі байлап.

«Жалмауыз екеуін де өлтірсін» деп,

Артымнан жіберіпті-ау сені де айдап.

Көріңіз жалмауыздың жолын тосып,

Елге барсақ, «Келді дер қорқып, шошып»

Бір Алла қуат берсе, пірлер жар боп,

Жалмауызды өлтірелік, болса несіп.

Жәнібек:

Жәнібек: «Мақұл»,—деді ақыл ойлап,

Алды-артын әр жұмыстың отыр ойлап.

Отауға қу қазықты мықтап қағып,

Ойы сол Мақпал қызды байлап қоймақ.

«Бос қойсам, бұл да жүрер, барамын деп,

Мен неге, көке сенен қаламын» деп,

Жалмауыз менен гөрі басым болса,

Бұл да өлер, ажыратып аламын деп.

Мұны ойлап мықтап белін буды енді,

Даярлап жататұғын жерді енді.

Есіктен кіре беріс шұқыр қазып,

Өзінің даярлады көрін енді.

Жәнібек

Отырды батыр ой ойлап,

Екі жағын тең ойлап.

Жан-жағына қарайлап,

Жалғыздығын жаңа ойлап.

Ой түбіне жетпеді,

Мінгестіріп Мақпалды,

Елге қайтып кеткенін,

ұят болар депті енді.

1610

1620

1630

84

ТАРИХИ  ЖыРлАР

84

85

Бір туысқан Мақпалды

Жалмауызға жем қылып,

Көзі қиып кетпеді.

«Құдай қылды шара жоқ»,

Туысқан, іні, аға, жоқ,

Арманы осы бопты енді.

«Баба түкті шашты Әзіз,

Өзіңіз берген перзент ек

Осындай қылмақ еп пе еді?»

Осыны айтып Жәнібек, 

Мақпалды әкеп, қолымен

Отауға мықтап байлады.

Үш сайдан арман өткізіп,

Аққұла атты байлады.

Мылтығын оқтап, даярлап,

Жалмауыздарға күтініп,

Ақ алмасты қайрады.

Тәуекелге бел байлап, 

Пірлеріне сыйынып,

Ерліктің қамын енді ойлап,

Жас батыр гүл-гүл жайнады.

Кіре беріс есіктен

Жатайын деп көрінбей,

Шұқыр қазып ерінбей,

Өзінің көрін сайлады.

Мақпал

Шырылдап Мақпал жылайды,

Көзінің жасын бұлайды:

—Айналайын, жан көке,

Тұрма менің қасымда,

Мен қу басқа айналып,

Көзің қимай жүргенде,

Қу жалмауыз кеп қалып,

Жалғыздық түсер басыңа,

Жігерімді құм қылма.

Елге қайт, көке, ертерек,

Бір көрейін деп едім,

1640

1650

1660

84

84

85

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Көргенім, аға, осы да.

Айналайын, жан аға,

Үйірілейін, жан аға,

Жаным сенен садаға.

Алды-артыңда таяу жоқ,

Тарылды-ау көке, замана!

Мені тастап кете гөр,

Кемпір-шалға жете гөр.

Затым әйел, ұрғашы,

Мен—біреудің олжасы,

Мен қалайын далада.

Жәнібек:

—Олай деме, Мақпалжан,

Сені тастап бұл жерге,

Елге не деп барайын?

Жаны ашыр маған туысқан—

Бермеді Құдай ағайын.

Өзім жалғыз болған соң,

Көмекті қайдан табайын?

Шырағым, мені шошытпа,

Сүйегімді жасытпа,

Бір соғысып қарайын.

Жаратқан ием қолдаса,

Кегіңді сенің алайын.

ұрысып жаумен өлсем де,

Бір туысқан, шырағым,

Сені көзден салмайын.

Жалмауызбен ұрыспай,

Арыстандай жұлыспай,

Елдегі қатар-құрбыма

Күлкі болып қалмайын.

Мақпал

Мақпал сонда сөйлейді,

Сөйлегенде, бүй дейді:

—Айналайын, көкетай,

1670

1680

1690

1700

86

ТАРИХИ  ЖыРлАР

86

87

Қаратаудың жылғасы 

Баурында ойнар құлжасы.

Төмен етек мен сорлы—

Затым әйел, ұрғашы,

Бөтен ел мені ап кетер,

Мен—біреудің олжасы.

Еліңді тап, көкетай,

Қарындассыз, інісіз

Ел ішінде жүрмей ме

Бір байдың жалғыз мырзасы.

Жәнібек

Ал Жәнібек сөйледі:

—Олай деме, шырағым,

Өткен өмір келе ме,

Ажалсыз адам өле ме,

Жалғыз басты Жәнібек 

Өзі бұрын өлгенше

Сені жауға бере ме!

«Жауды өлтіріп келдік» деп,

Өтірік айтып біз барсақ,

Сол сөзге жұрт сене ме? 

Мақпал

Сонда Мақпал сөйледі:

—Айналайын, жан көке-ау,

Асқар ала бел едің,

Ноғайлының ішінен,

Жалғыз туған ер едің, 

«Туысқаным қапты» деп,

Мен қуды іздеп кеп едің,

Шақырған ойым басында:

«Бір көрейін» деп едім.

Жалғыздық түсер басыңа,

Жаны ашыр жоқ қасыңда.

Әлі де болса, көкетай,

Мені тастап жөнегін,

1710

1720

1730

86

86

87

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Құдайдың берген бағы бар,

Тағы сөзім тағы бар.

Зорсынып, тасқан нәрсеге

Сомдалған балға табылар.

Екі дәуді өлтірсем,

Іштегі дертім ағылар.

Қуат берсе Жаратқан,

Қылышым қанға қарылар,

Ақ берен мылтық атылып,

Ақ қылышым шабылар.

Осыны айтып тұрғанда,

Құлағын тігіп тыпырлап,

Төрт аяқтап жер тарпып

Тұра алмай тұрған секілді,

Аққұла ат тұлпар жануар.

Сол уақытта Жәнібек

Шамырқанып, шамданып,

«Жау дерегі болды-ау» деп,

Даярлық жасап, қамданып,

Аққұла атқа мінеді,

Әудем жерге жүреді.

«Келеді деп жау қайдан?»—

Жол жобалап тұр еді.

«Ай, жануар, Аққұла ат,

Тұра алмадың тыпырлап,

Көрінбейді еш нәрсе

Қорыққаның сенің кем еді».

Біраз жерге жүргенде

Күншығыс жақтан шаң шықты,

Жау дерегін біледі.

Аттан түсіп Жәнібек,

Шұбыртпалы жібекпен

Мақпалжанның құлағын

Мықтап бұрап тығады.

Аялаған мақтамен 

Өзінің де құлағын

Мықтап бұрап тығады.

Аққұла аттың құлағын

Киізден шақтап кесіп ап,

1740

1750

1760

1770

88

ТАРИХИ  ЖыРлАР

88

89

Құлағын мықтап тығады.

Аспаптарын асынып,

Көргенше жауды асығып,

Алыстан тосып алмаққа

Жау жаққа қарап шығады.

«Қуат бергін, Құдай!»—деп,

Пірлерін жад қып, жылады.

Сол уақытта Жәнібек 

Кер маралдай керілді,

Басарына ерінді.

Бір төбенің басына

Шауып шықты Жәнібек,

Көтергелі көңілді.

Сол уақытта қараса,

Бұл не деген тамаша,

Күншығыс жақтан бұрқырап,

Бір бұзық шаң көрінді.

Мінген аты, кер екен,

Алды ылди, арты өр екен.

Бір төбе тасты бет алып,

Шауып шықты Жәнібек,

Ол биік тастың лақабы

Шақпақата дер екен.

Жәнібек сынды батырдың

Мылтыққа білте тұтатып,

Шақпақ шаққан жер екен.

Алматы, Бішкек, Тоқпақтан

Келе жатыр соқпақпен.

Әулиеата тұс жағы

Екі төбет арсылдап,

Асадан асты Күйікке,

Айша бибі дер екен.

Төрт аяғы тарсылдап,

Екі төбе тарсылдап,

Сай асудың басына

Екеуі шыға келеді.

Келе жатқан екеуін

Баланың көзі көреді.

Буындары дірілдеп,

1780

1790

1800

1810

88

88

89

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Көзінің жасын төгеді,

Ал, жақсылар, қарашы,

Біреудің жалғыз баласы.

Тарыққан соң Жәнібек,

Жетіп келді қасына,

Жар болғанға ұқсайды батырға.

Қараса, қарт Қазығұрт

Жәрдемші болды бабаңа.

Пірлері жар боп баланың,

Мылтығынан от шығып енді,

Келе жатқан екі иттің

Алдынан өрт айдады.

Артына қарап қашады,

Артына өрт айдады.

Алды-артын өрт басады,

Құтылатұғын жөн таппай,

Ақкөбек енді сасады.

Айла таппай Ақкөбек

Алды-артын өрт қамап,

Күйікте күйіп қалады.

Тамызған оттай лауылдап,

Шырақ майдай жанады.

Күл болып өшті сүйегі,

Бір будасы қалмады.

Ақкөбек күйіп өлген жер

Онан соң Күйік болады.

Күйіп өлді Ақкөбек,

Қаракөбек қаңқылдап,

Қақса болып келеді.

Аяқтарын тас қағып,

Ақса болып келеді.

Төбесіне күйіктің,

Жалмауыз шыға келеді.

Етегіне Бақетей,

Жәнібек шыға келеді.

Ол да мықты ер еді,

Қарсыласып сол жерде,

Екеуі қабат келеді.

Жәнібек батыр сол уақта

1820

1830

1840

1850

90

ТАРИХИ  ЖыРлАР

90

91

Айдаһардай ысқырып,

Масаққа білте қыстырып,

Мылтықтың аузын қаратты.

Қақ маңдайдан бір атты,

Дәл жүректен және атты.

Тисе де, оғы өтпеді,

Қақ тұмсықтан тағы атты,

Ту шаптан дәл атты.

Онда да мылтық өтпеді,

Сөйте-сөйте Жәнібек,

Қабырғадан қырық атты.

Омыртқадан он атты,

Онда да оғы өтпеді.

Ер кірісі тарқады,

Өтпеген соң атқан оқ,

Атарына жалқады,

«Ажалым осы екен» деп,

Кейін қарай қашпаққа

Атының басын тартады.

Өтпегенсін атқан оқ,

Күркіреуді жағалап,

Биік жерді паналап,

«Мақпалжан тірі қалсын» деп,

Мойнына алып өлімді,

Ізімен кейін қайтады.

Күркіреу болмақ себебі:

Жәнібектей батырды

Жалмауыз қуған күрілдеп.

Аққұла атқа қамшы ұрып,

Су жағалай, дүрілдеп,

«Әке-шешем, ырза бол,

Састы ғой мендей ұлың!» деп,

Аулаққа барып өлейін,

Бір туысқан бауырым

Көрмесін мұның түрін деп,

Қырық шілтен-бабам қайдасың?

Баба түкті шашты Әзіз

Тигізер қашан пайдасын?

Қолдайтын күнің бүгін деп,

1860

1870

1880

1890

90

90

91

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Жылап кетіп барады

Тарылды менің күнім деп,

Қашан қуат бересің,

Ғайып Ерен, Қырық шілтен,

Айналайын пірім?» деп.

 

Қаша берсін Жәнібек. Мақпал сонда отауда, байлаулы тұрып, 

Жәнібектің жалмауызға оғы өтпей, қашқанын біліп, пірлеріне 

сыйынып,  бір  Құдайға  нала  қылып,  әуелі  Құдайды,  екінші 

пірлерін жад қылып, «Мен—Жәнібектің құрбандық лағы, мені 

алып,  Жәнібекті  аман  сақтай  гөр!»—деп,  Мақпалдың  отауда 

отырып жылағаны:

Мақпал сонда жылайды,

Жад қылды жалғыз Құдайды.

«Жәнібекті сақта!»—деп,

Құдайдан медет сұрайды.

Жарылқаса Жаратқан,

Пендесін қапы қылмайды.

Жылап отыр Мақпал қыз 

Жад қылып жалғыз Құдайын.

«Мінәжат қылдым өзіңе!—

Деп сыйынып, жылайды.—

Мылтығы өтпей көкемнің,

Көңліне түсті уайым.

Өзің берген перзентпіз,

Баба түкті шашты Әзіз,

Қатасы болса, кешіңіз.

Сізден медет сұраймын,

Байлап кетті жан көкем,

Қол-аяғым бос емес,

Қандай амал қылайын?

Мен садаға көкеме,

Соны тастап, мені алса,

Бүйтіп тірі болғанша,

Өлейін де тынайын.

Айналайын, Жаратқан,

Болды ғой жұмыс орасан,

Бүгін бізге медет бер,

1900

1910

1920

92

ТАРИХИ  ЖыРлАР

92

93

Шашты Әзіз, білгіш бабасың.

Есіркесең болмай ма?

Өзің берген перзентпіз.

Қайтеді, жайға қарасаң,

Екі қолым байлауда,

Осы маған еп пе еді,

Жәнібек  жалғыз көкемді 

Ажал айдап кеп пе еді.

Бақты қара мен қуды

Көзі қиып кетпеді,

Әзіреті сұлтан Мідіуар,

Қайтарсаңшы дуаңды.

Естіп жатыр құлағым,

Қанша атса да, өтпеді.

Қыз да болсам, мен қудың,

Өзің берген перзент ем,

Тілеуім менің жоқ па еді?

Айдалада байланған,

Жұмысы теріске айналған,

Ілгері-соңғы заманда,

Мендей сорлы боп па еді?»—деп,

Мақпал жылап отауда жатыр.

Енді  Жәнібек  батырдан  сөз  келеді.  Қаракөбек  Күркіреу ден 

қуып  бара  жатқанда,  жаратқан  пірлеріне  сыйынып,  Жәні бек-

тің жылағаны:

«Жаратқан, жалғыз Құдайым,

Бек сыйынып, жылайын,

Жарылқар күнің болар ма,

Өзіңе тәһиә қылайын?!

Ат басын төктім қашқалы,

Атқан оғым өтпеді,

Қайтіп қарап тұрайын.

Жұмысым болды орасан,

Әулиелердің ішінде

Ақ шалмалы Қорасан,

Маған бүгін  қуат бер,

«Өлгін!»—деп әлде жауап бер,

1930

1940

1950

92

92

93

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Зеңгі баба Қорасан,

Ғайып Ерен, Қырық шілтен,

Қолдайтын күн болды,

Қартайып, сарт болмасаң.

Атадан әуелі тудым тақ,

Болады қашан көңлім шат.

Ата пірім—Қожайсақ,

Балаларың қысылды,

Әлдерің келсе, қолдап бақ.

Арыс мойнында алты бап,

Сыр бойында жеті бап,

Сайрамдағы сансыз бап,

Шапағатшы күн болды,

Мәдинеде Мұхаммед,

Үргеніште ҚожаАхмет.

Түркістандағы әулие—

Алтын сандық Әзірет,

Баба түкті шашты Әзіз,

Қырық шілтен, қолда, бабам-ай,

Жақындады өлуге

Жәнібек—жалғыз балаң-ай.

Қашан қуат бересің,

Тақсырлар, енді маған айт?!

Күркіреуді жағалап

Қаша берді Жәнібек,

Енді артына қарамай,

Ал, жақсылар, қарашы,

Жылап-еңіреп барады

Ноғайлының баласы.

Сөйтіп жылап жүргенде,

Баба түкті шашты Әзіз

Жар болды Сұлтан бабасы.

Жәнібек жылап бөлінді,

Көзінен жасы шұбалып,

Кірпігі төмен жығылды.

Жәнібек жылап күңіренді,

Кірпігі оқтай тігілді.

«Жылай берме, балам!»—деп,

Бір башарат білінді.

1960

1970

1980

1990

94

ТАРИХИ  ЖыРлАР

94

95

Баба түкті шашты Әзіз

Оң иініне мінеді,

Мінгенін батыр біледі.

Тарыққан ердің пірі еді

«Шырағым,енді қайт,—деді

Атыңның басын тарт,—деді,

Жалғызға Құдай жақ»,—деді.

Аян берді батырға,

Құлағына сыбырлап,

Баба түкті шашты Әзіз 

«Сол жерді парлап ат»,—деді.

Сол уақытта  Жәнібек

Тоқтатып атын алады,

Артына қорықпай қарады.

Қаракөбек арылдап,

Үркітіп атын барады.

Әулие қуат бергесін,

Тұруға қарсы жарады.

Енді батыр саспады,

Көрұғлының ойынын

Жалғыз өзі бастады.

Қаракөбек қуып жүр,

Бұрынғыдай саспады.

Келді төбет жақындап,

Ауыз салды тақымдап,

Онда да батыр қашпады.

Әб жыландай толғанып,

Қайратқа мінді Жәнібек

Ақ мылтығын қолға алып,

Мылтықтың аузын қаратты,

Қос өкпеден дәл атты,

Тыныстан оғы дәл тиіп,

Көбекті батыр сұлатты.

Жай тасындай алтын оқ,

Мылтық барып тарс етті.

Өндіршектен қорс етті,

Мұрыны жерге тарс етті.

Аузынан көбік бұрқырап,

2000

2010

2020

2030

94

94

95

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Аларып көзі қаңқ етті.

Бәрін айт та, бірін айт,

Атылған алтын оқ тиіп,

Түйреп өтіп өкпесін,

Арыс су демек мәнісі,

Басына барып сол судың,

Қаракөбек арс етті.

Сол уақытта Жәнібек

Тоқтатып атын алады,

Аттан түсе қалады.

Балтасымен шапқылап,

Кеудесін кесіп алады.

Шабара тоқып шыбықтан,

«Көрмесе, қалқам нанбас» деп,

Құла атқа байлап салады.

Қарағым, Мақпал, сүйінші!

Қайрат берді Құдай»!—деп,

Аққұла атты тепектеп,

Отауға батыр барады.

Қарындасын босатып,

Көштің ізін шалады.

Қатты қорқып екі шер,

Жылап еді қоштасып,

Еліне қайтты мінгесіп,

Ақыры қуаныш болады.

Ағайынды екеуі 

Жылаумен жүрді күн кешіп.

Мінгесіп алып тұлпарға,

Келе жатыр бірлесіп.

Бірнеше белден асады,

Бірталай ағын су кешіп,

Келе жатыр екеуі

Аққұла атқа мінгесіп.

Ойлады Мақпал: «Көкемнің

Көңілі тасып келе ме?

Шүкір қылып Құдайға,

Көңілін басып келе ме?

Сөйлейін деді тілдесіп».

2040

2050

2060

2070

96

ТАРИХИ  ЖыРлАР

96

97

Мақпал:

—Айналайын, жан көке,

Мен түсейін артыңнан,

Әбден қорлық көрдіңіз,

Жалғыз туып, халқыңнан.

Құшыр болар, Жәнібек,

Екеуіміз атқа мінгесіп,

Ат үстінде шалқыған.

Жәнібек:

—Шырағым, жиын-тойды тойладың ба?

Көкеңді тағы зар қып қойғаның ба?

Қарағым, сен де бірдей, мен де бірдей,

Тағы да бір сұмдықты ойладың ба?

Мақпал:

—Көкетай, ақыл тапқан кісі болар,

Әркімнің басқа лайық ісі болар.

Әзелден еркек әзіз, әйел намарт

Атыңа мінгескенім құшыр болар.

Жәнібек:

—Шырағым, келіп едім құстай ұшып,

Жалмауыз пірлер жар боп қалды жатып.

Қарағым, сен де бірдей, мен де бірдей,

Сірә, жоқ қасиетім сенен артық.

Мақпал:

—Әркімге баян қылмаған, 

Опасы жоқ дүниесің.

Ерегіскен дұшпанның 

Қабырғасы күйресін.

Мен болып тудым ұрғашы,

Мен—біреудің олжасы.

2080

2090

96

96

97

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Құдай берген дәулетке

Кесірім, көке, тимесін.

Жәнібек:

—Құдайым жаратқанда талап берген.

Құтылмас иман тегі талапкерден.

Мінәжат сен де қылдың, мен де қылдым,

Бұл бақыт екеуімізге қабат берген.

Мақпал

—Құлдық, көке,—деп, жүре берді.

Мықтанып Аққұла атқа міне берді.

Осылай қайымдасып ермек қылып,

Жақындап Сыр бойына келе берді.

Жақындап Сыр бойына жетті дейді,

Ел шетін көріп «Шүкір!» депті дейді.

Ел жөні Сырдарияның ар жағында,

Дариядан атын жалдап өтті дейді.

Жәнібек

«Құдай-ау тентіреттің қай жағыңа,

Мақпалды еркек қылуға аядың ба!?»

Екеуі жылап-еңіреп келе жатса,

Су түсті Аққұла аттың аяғына.

Келеді бірі жетелеп, біреуі айдап,

Ноғайлы қызды кеткен жұртқа байлап.

Сүрнегін ауған елдің көзі көріп,

Жәнібек жылай берді бармақ шайнап.

Шекітіп Аққұла атты жетеледі,

Жылаумен келе берсін екеуі енді.

Бір сүрді мал шұбаған тауып алып,

«Ел жөні осы екен» деп төтеледі.

Жұрт қылған кемпір-шалды

Бұлан-талан, мал-мүлкі,

Алтын-күміс—бәрін де алған.

«Кемпір-шал аштан өлсін, түк деме» деп,

7-0273

2100

2110

2120

98

ТАРИХИ  ЖыРлАР

98

99

Тастаған ас-ауқатсыз, үйге жаман.

Бұл өлмейді, жауынгер бала берді,

Мал-мүлікті талап бәрін ала берді.

Түк нәрсе іліп алар тастаған жоқ,

Кемпір-шал айдалада қала берді.

Біреуі айтты: «Бұларды байла»,—деді.

Бірі айтты: «Бұрынғы күй қайда?»—деді,

Жылқышысын шақырып, жау қалмақтар:

—Қотыр тайын тастамай айда,—деді.

Мұны айтып, Ноғай, Қалмақ кетті жүріп,

Жылқышы жылқы айдауға кесті құрық.

—Шұбыртып көп жылқыны айда,—деді.

Қайрылып көк жал бие қалды тұрып.

Бұл бие Аққұла аттың енесі еді,

Көрген жан мұны «тегін» демес еді.

«Тастайық кемпір-шалға, ауқат болсын»,—

Деп айтып, жылқышылар кеңеседі.

Тастады, қала берді көкжал бие

Бәрі де тастағанын көрді жүйе.

Кемпір-шал өлмеуіне себеп қылып,

Биеге мейірім берді Жаппар ие.

Мейірімді көрген бар ма мұндай малды?

Биемен бірнеше күн ауқат етіп,

Ажалсыз екі байқұс өлмей қалды.

Кемпір-шал бұл биені еме берсін,

Ажалсыз несібесін көре берсін.

Аққұла аттың аяғы жазылғансын,

Мінгесіп қыз, Жәнібек келе берсін.

Мақпал жылап келеді, болып алаң,

Кемпір-шалдың қылғанда малын талан.

Тұс-тұсымен талап ап жүргенде халық,

Уақ мал қалған екен бірен-саран.

Сүрнектің келе жатыр жөнін танып,

Қарады қалған малға көзін салып.

Мақпал қыз, іші жалын, сырты түтін,

Келеді жылап-еңіреп, елін танып.

Білдірмей Жәнібекке жылады енді,

Көл қылып, көздің жасын бұлады енді.

2130

2140

2150

2160

98

98

99

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Білдірмей бір-біріне жылап-еңіреп,

Мінгесіп бір биікке шыға келді.

Аққұла ат үш-төрт жасқа келіп еді,

Енесін бес-алты жыл еміп еді.

Талтайып көк жал бие үйде тұр,

Мақпалдың көзіне ыстық көрінеді.

—Көкетай, анау тұрған көк жал бие,

Саумалын ішер ме едің, ай-ай дүние!

Қасында көп қоңсыдан жалғыз үй жоқ,.

Шошайған қу жұлым үй біздің үй ме?

Жәнібек:

—Шырағым жаяу жүріп қиналдың ба,

Шешеңді әкең менен сағындың ба?

Енесі Аққұла аттың—көк жал бие,

Көзіңе түскеннен соң таныдың ба?

Мақпал:

—Көкетай енді жеттік арып-аршап,

Бізбенен бірге жүрді түлкі-қарсақ.

Жарылып жүрек қабы өліп кетер,

Екеуіміз күдер үзген бірдей барсақ.

Жәнібек:

—Ішінде әптиектің тең келеді,

Аштықта ешкі мен қой теңеледі.

Алмаса ажал жетіп, кемпір-шалға

Екеуіміз бір барғанда, неге өледі?

Мақпал:

—Көкетай көрмегенің бәрі бекер,

Адамға перзент балдан шекер.

«Қорыққан қуанғанмен бірдей» дейді,

Жарылып жүректері өліп кетер.

2170

2180

2190

100

ТАРИХИ  ЖыРлАР

100

101

Жәнібек:

—Ерте тұрып келме айтсам, азан болар,

Отбасы перзентпенен базар болар.

«Өлтіріп Мақпалымды келдің бе!» деп,

Кемпір-шал ойбай салып, мазамды алар.

Отыр ғой екеуі байғұс күнде қақсап,

Қу малды есіз қалған үйіп тастап.

«Жайыңа қу кемпір-шал тек отыр!» деп,

Мазасын алған шығар әркім жасқап.

Мақпалжан, мен келгенше тоқтаймысың,

Сөзге сап, шешең өлсе, жоқтаймысың?

Көңіліңе мақұл десең, мен барайын,

Шырағым, балалық қып, қорықпаймысың.

Мақпал:

—Сен еді бір туысқан жалғыз ағам,

ырзамын, әр не қылсаң, көке, саған.

Жол көрген менен бұрын сіз барыңыз,

Кемпір-шал бар ма, жоқ па білдір маған.

Жәнібек: «Мақұл ғой»,—деп шаба берді.

«Көрді екен қандай қорлық мен жоқта?»—деп,

Қара үйге шаба жортып барады енді.

Азырақ шалдан гөрі кемпір пысық,

Деп отыр күнде: «Өлемін»,—зәресі ұшып.

Кемпірдің гөй-гөй тартқан даусы шықты,

Жәнібек тыңдай қойды аттан түсіп.

Шешесінің жылағаны:

—Жаратқан, қадыр Құдай-ау,

Кім шығарар қапамды!?

Жас басынан Жәнібек 

Бала батыр атанды.

Көрер күнім барма екен,

Қорғасын алтын сақамды.

2200

2210

100

100

101

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Жұлынымыз үзіліп,

Халықтың пейлі бұзылып,

Өлер күнім тақалды.

Мен болсам, аз-маз қуат бар,

Далаға шығып келе алмай,

Аяғы шалдың маталды.

«Аман барып, сау кел!» деп,

Жәнібек пен Мақпалға 

Беріп едім батамды.

Құдай басқа салған соң, 

Өтен қылып отырмын.

Құс ұшпас дала-жаланды.

Құлындарым аман кеп,

Көрер күнім бар ма екен.

Айналайын, Жаратқан,

Бір көрсетіп, ала гөр,

Жәнібек, Мақпал ботамды!

Түзер күнің бар ма екен,

Жаратқан жалғыз Жаппар Хақ,

Бұзылған біздің отанды?!

Есіктің алды шоңайна,

Бас екеу болмақ оңай ма. 

Жалғыз басты баланы

Бүйтіп жым-жырт қылғанша,

Бермей-ақ қойсаң болмай ма?

Шырағым, сен кеткелі,

Әркімнен көрдім қорлықты.

Ойбай, Құдай, бұ бәле

Шырағыма сап етіп,

Жас басынан жолықты.

Қарақтарым кеткен соң,

Тұзымды ішіп, қолда өскен:

«Жәнібек—мен келдім» деп,

Күнде кеп, мазақ қып кетіп,

Солардан көрдім қорлықты.

Жәнібек қалқам есен кеп,

Мен құсадан Жаратқан

Көрсетсе соған қорлықты.

Құдай-ау, мұңлы қылып алғаның ба,

2220

2230

2240

2250

102

ТАРИХИ  ЖыРлАР

102

103

Айрылып ұл-қызымнан қалғаным ба?

Қаңқылдап қартайғанда жалғыз қаздай,

Ноғайлы жау қалмақтың заманында.

Жәнібек жалғыз қалған тірі келіп,

Бар ма екен салар күнім табаныма.

Бір жақсы түс көріп пе ем бүгін түнде,

Көрмекші ем Жәнібектей баланы да.

Егер де осы түсті келтірмесең,

Мақұл ғой зарықтырмай алғаның да.

Жалғызды жасынан-ақ зор қылып ең,

Ісімді қартайғанда оң қылып ең.

Шашты Әзіз бабай түкті, бүгін түнде

Қолыма қос ақ тұйғын қондырып ең.

Бәтима, бибі Ажар—әзіз пірім,

Болмаса сізден қайран, болдырдым мен.

Өткен іске қайғырма,

Ақыры жетер есесі.

Осыны айтып, зар жылап,

Қолынан түсті кесесі.

Ақ білекті сыбанып,

Ақша бетке ұмтылып,

Олай-бұлай жұлқынып,

Жылап отыр шешесі.

Даланы жаман дал қылды,

Жәнібек батыр дауысын

Шығармады, ар қылды.

Іштен шыққан қу бала,

Шыдай алмай бишара

Ат үстінен қарғыды.

Жәнібек батыр ұмтылып,

Кіріп келді үйіне,

Қарады кемпір түріне.

—Ашылды, шеше, бұлағың,

Өшкен жанды шырағың,

Жол жүрген балаң кеп отыр,

Көңлі бейқош болып отыр.

Жігерімді құм қылып, 

Мұнша неге жыладың?

«Әумин!»—деді періште,

2260

2270

2280

2290

102

102

103

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Шілтендер заулап келісті.

Сол айтқан балаң менмін,—деп,

Аман-есен келдім,—деп,

Кемпір-шалмен көрісті.

Ата-ана білген ерге мекен еді,

Адамға перзент деген шекер еді.

Танымай кемпір мен шал жылай берді,

Күнде: «Балаң—менмін»,—деп кетер еді.

Жалғызға, қайда жүрсе, құдай жар да,

Қайтейін жалғыздықтан көңлім қалды.

Дауысын Жәнібектің шырамытып,

Жығылып шал мен кемпір естен танды.

Сол уақытта Жәнібек:

—Басыңды көтер, шеше,—деп,

Баулы құстай талпынды.

Емшегі иіп дызылдап,

Буындары балқыды.

Опасыз қалған сұм дүние

Мүсәпір қылар әркімді.

Көтеріп басын, қараса,

Тілеп алған жалғыздың

Жөргектегі иісі

Мұрнына жұпары аңқыды.

Көтеріп басын алады,

Іші елжіреп барады.

Иісін біліп баланың,

Шал-кемпір сонда нанады.

«Жәнібек болса, болар» деп,

Көзін сап анық, қарады.

Алаудай ішін күйдіріп,

Аналық жөнін білдіріп,

Ақ бетінен сүйдіріп,

Аузына салды маманы.

Сақал мен шаштың ағында,

Өлерінің шағында

Өлді деген жалғызын

Аман көріп кемпір-шал,

Жарылқап Құдайы қалады.

Қорқыныштың түбі, қуанса,

2300

2310

2320

2330

104

ТАРИХИ  ЖыРлАР

104

105

Айып етпе, жақсылар,

Міні, осындай болады.

Әкесі нардай аңырайды,

Шешесі қудай маңырайды.

«Өлді» деген баласын

Аман көріп кемпір-шал,

Көңілінде арман қалмайды.

«Өтірік пе, шын ба!?»—деп,

Кемпір-шал қарғып тұрады.

Таныған соң баласын,

Құшақтасып жылады.

Кемпір-шалға көрісті,

Өлді деген шырағы.

Ол бетінен бір сүйіп,

Бұл бетінен бір сүйіп,

Баласын көріп болған соң,

Мақпалдың жайын сұрады.

Ал шешесі сөйледі:

—Өлді деген шырағым,

Аман-есен келдің бе?

Бір туысқан Мақпалдың,

Дидарын, барып, көрдің бе?

Талықсып жатқан уақтында

Қолынан сусын бердің бе?

Мен де сенен садаға,

Қыз да сенен садаға.

Мен сияқты сорлыға

56

Пәлин-кезен деді ме?

Шырағым менің қалды ма?

Суырып алып отаудан,

Жалмауыз қағып салды ма?

Мен жатқанда жалмауыз

Мен сияқты сорлыны,

Аузына, сірә, алды ма?

Бір өзіңе, Жәнібек,

Өмір берсін Жаратқан!

Қалғанына Мақпалдың, 

56

 Бұл сөз оқылмайды (кітапты жүйелеушілердің ескертпесі).

2340

2350

2360

2370

104

104

105

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Азамат болсаң, ар қылма. 

Ал Жәнібек сөйледі,

«Қыз деме, шеше, Мақпалды,

Адамның жүйрік жорғасы.

Мақпалды «әйел», мені «ұл» деп,

Күнәһар, шеше, болмашы.

Пірлерді айтып зар жылап,

«Бір Құдай!» деп көп жылап,

Жәнібекке елді көрсеткен

Мақпалжанның көз жасы».

Жәнібек—жалғыз туған ұлың,—деді,

Кім сұрар жалғыз өлсе құнын,—деді.

Ақкөбек жанған отқа күйіп өліп,

Арылдап Қаракөбек ұлып еді.

Болмады бір күнгідей өткен істер,

Иттерді әруақтар ұрып еді.

Бересің не шүйінші енді, шеше?

Өлмей-ақ жалғыз қарғаң тірі келді!

Қысылып қысталаңда жүргенде де

Сіздерді аузына алып жүріп еді.

Екеуіміз «Ал өлдік!» деп жылағанда,

Қолдаған Ғайып Ерен-пірім еді.

Сіздерді көреміз бе деп жүруші ек,

Көрістік аман-есен бүгін енді.

Қайғыдан бұдан былай аман қылсын,

Ақырын қуаныш қылғай мұның енді.

Көрісіп қызығыңа болғаннан соң,

Айтарсыз қалмақтардың сырын енді.

Тірлікпен патша Құдай жолықтырды,

Оңлағай әр жұмыстың түбін енді.

Шешесі:

—Шырағым, өлген жоқ па қарындасың?

Сау жүрсін, қайда барсаң, жалғыз басың.

Өлген қызды «келді» деп алдамағын

Қапа қып мен сорлыны не қыласың?

2380

2390

2400

106

ТАРИХИ  ЖыРлАР

106

107

Жәнібек:

—Келгені қызың өлмей анық еді,

Қу үйді көрген жерден танып еді.

Тұр екен көлденеңдеп көк жал бие,

Айқайды соны көріп салып еді.

«Өлі ме, әке-шешем тірі ме?» деп,

Қызыңыз қыр астында қалып еді.

Жазғандар, мен сендерді алдаймын ба?

Сөзіме сіз нанбайсыз нағып енді.

Жүр,шеше, қолыңыздан жетектейін,

Қызыңа көрісіңіз барып енді.

Шешесі:

—Жәнібек, нанайын ба бұл сөзіңе?

Берсе де Құдай өмір бір өзіңе.

Алдыңда екеуіңнің алсын құдай,

Күн болса ол көрінгендей көзіме.

Жәнібек:

—Шешеке-ау, рас, нанбай тұрасың ба,

Сыймай ма екі перзент бір басыңа?

«Әке-шешем өлі ме, тірі ме?» деп,

Қызыңыз қалып еді қыр астында.

—Күндіз-түні қайғы мен жылаудамыз,

Біздей сорлы бар ма екен күн астында?

Екеуі қол ұстасып жүрмек болды,

Көңіліңе осы сөзді ұнасты да.

Аяңдап енді кемпір қырға шықты,

Артынан, демін алып, мырза шықты.

Ағасын шешесі мен көргеннен соң,

Алдынан айқай салып қыз да шықты.

Демегін мұны тегін тыңдаған жұрт,

Бірталай насихатпен жырға шықты.

Жүгірді шешесі де айқай сала,

Жеткізді мақсатына Алла Тағала.

2410

2420

2430

106

106

107

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Қосылып екі мұңлы жылап жатыр,

Тұрады жасын төгіп жалғыз бала.

«Көрсетті аман-есен Құдай!» деді,

Қосылып екі мұңлы жылай берді.

—Не көрдің,—деп,—мен кеткен соң?-

Жәнібек шешесінен сұрай берді.

Қақылдап жылай берді кемпір пақыр:

—Орнады сен кеткен соң заман ақыр—

Қу дертті іште қалған батырға айтып,

Шағынып Жәнібекке келе жатыр,—

Арқадан алты мың қол қалмақ келді,

Жыландай жердің жүзін жалмап болды.

Әл бар ма ұрысуға Ноғайлыда?

Қалмақтар Ноғайлыны алмақ болды.

Жүз үйге бір адамды жүзбасы қып,

Болыс, би, старшындар сайлап қойды.

Ноғайлыны, келді де, алды қалмақ,

Құтырған екі дәудің құнын даулап.

Қалмақтармен қосылып бұзылған жұрт,

Түтігіп алды-артымды алды қармап.

Мал-мүлікті тізе қосып талап алды,

Айрылып екі сорлы қалдық зарлап.

Сойдырды елден таңдап қары малды,

Сойысқа елу қой санап алды.

 Далаға біз сорлыны байлап тастап,

Сен жоқта біздің малды талап алды.

Қоңсымыз «Мен—Жәнібек, келдім ғой» деп,

Мазақ қылған қорлығы жана бар-ды.

Қоңсымыз болыс, би боп өзіміздің,

Бәрі де үкімет боп жаңаланды.

Қалмақтың Ноғайлылар шылауында,

Біреуі күнде келіп тұрар мұнда.

Олардың қастығының белгісі ғой,

Қайрат қып, мен далаға шығармын ба.

Бәрі де сені аңдып жүр келді ме деп,

Мен әше соған қайрат қылармын ба.

Бәрі де сені аңдып жүр «келді ме» деп,

«Кеш қалса, бір ұрысып көрер ек» деп,

Шамамда көңілі солай бұлардың да.

2440

2450

2460

2470

108

ТАРИХИ  ЖыРлАР

108

109

Ақ шатыр, қызыл шатыр құрып қойған,

Көресің, қырға шықсаң, туар алдыңда.

ұрық-туған жақының қалмақтардың

Жорғалап қызмет қып жүр алдыңда.

Қалмақтар «келді» десе, шақырады,

Ілініп қалма, барып, сұрауына.

Шырағым, шақтың келсе, қайрат қып бақ,

Көнбейді бұл жатқан жұрт ойнауыңа.

Аяңдап қырға шықты енді батыр,

Саны жоқ қатар тіккен қызыл шатыр.

Қараса көзін ашып ер Жәнібек,

Тұмандап күн батысты алып жатыр.

«Осыған күнде айқайлап тисе ме?» деп,

Толғанып неше түрлі ойлады ақыл.

Деуші еді «Сабырсыздың түбі—науыт»,

Көңіліне ап осы сөзді тоқтады ақыр.

«Шырағым, бір Жаратқан жар берсін» деп,

Шалымен жата берді кемпір пақыр.

Бұрынғы Жәнібектің бір қойшысы,

Әлі де қойды бағу—қылған ісі.

«Жәнібек шырағымды көрем бе?» деп,

Ойланып жатып бір күн көрген түсі.

Түсінде қойшы шықты биік тауға,

Жәнібек Аққұла атпен шығыпты ауға.

Қой бағып тауда жүріп қарап тұрса,

Кез болды ер Жәнібек қалың жауға.

Суырып ақ семсерді қыра берді,

Мақсаты малға жауды жуытпауда.

Батырды, жау жиылып, алды ортаға,

Бір кісіден, жабылмай, жау қорқа ма?

Батырға ту көтерген ләшкер келіп,

Айқайды «ұмтыл» деген салды ортаға.

«ұмтыл» деп, қойшы көрді, шықты сарын.

Көзін салып, тамаша қып тұрды қойшы,

Сап қылып, жойып жұрттың бәрін.

Көрді де осы түсті, тұрды қойшы,

Боларын бір жақсылық білді қойшы.

Жұмырды ертеңіне салды иінге,

2480

2490

2500

2510

108

108

109

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Бір жұмыр толған ақта қылды қойшы.

Ақтаны ертеңіне салды иінге,

Бергелі кемпір-шалдың барды үйіне.

Төңіректеп іргеде жайылып жүр,

Аққұла ат түскен екен зар күйіне.

Тастаған тау беттетіп жайған малды,

Көргенсін Аққұла атты айқай салды.

Қойшы шалдың даусын есіткендер:

«Қалай,—деп,—мына дауыс?»—аң-таң қалды.

Біреу айтты: «Бұл дауыс өрден шығар.

Жәнібек қу үйіне келген шығар.

Шақырып бір адамға барғын,—деді,—

Көзіңді төңірекке салғын,—деді,—

Жәнібек келді ме екен, өлді ме екен?»

Бір адам: «Мақұл-ақ,—деп, тұра шапты,

Жан-жаққа шауып жүріп, көзін сапты,

Екеуі көк жал бие көріп Аққұла атты,

Қалмақ пен қайта шапты Ноғайлыға.

Қиын қылса, еркі бар, оңайды да,

Ауғаны ниетінің бұл емес пе?

Айтпай-ақ қоя қойса, болмайды ма?

Ашуы қалмақтардың келді қатты,

«Жиыл!»—деп әскеріне хабар айтты.

«Айнала Жәнібекті қамаңдар!»—деп,

Халқына әшкере қып, керней тартты.

Әуелі кемпір-шалды талап алды,

Жәнібекке қастығы жана бар-ды.

Мылтық-найза, даярлап жарақтарын,

Саймандарын қолына ала барды.

Қалмақ, Ноғай қағады барабанын,

ұрыс-жанжал қылуға даярланды.

Болыс, би ту көтеріп, қалмақ бас боп,

Жәнібектің алды-артын қамап алды.

Жәнібек сол уақытта шықты түзге,

«Ноғайлылар Құдайдан күдер үзбе.

ұлтың бір, бір туысқан жұртым едің,

Ел бар ма,—деп,—қосылар мұнда бізге?»

Мұны айтып, Аққұла атқа мініп алды,

Сауытын ақ кіреуке киіп алды.

2520

2530

2540

2550

110

ТАРИХИ  ЖыРлАР

110

111

Бірге ойнаған қырық жігіт қосылды кеп,

Тырп етпей басқа халқы тұрып алды.

Жұрт ойланды: «ұрысты қылалық,—деп,—

Жәнібектің дәулігін сыналық,—деп.

Бір баланың қолынан не келеді?

Ойласты: «Осы орнында тұралық» деп,

Қойшымен қырық бір болды қосылғаны,

Қалмақтан қорқып, ешкім қосылмады.

Қырық бірге шал-кемпір мен Мақпал қызды

Тапсырып, батыр жаудан шошынбады.

Бағыңдар осы үшеуін, қоршап алып,

Ортаңа ап, жат, тастап, қылма қауіп.

Әзір бол, қырық бір батыр мен келгенше,

Кетпесін жаулар бірін ұрлап алып».

Мұны айтып, мінді батыр Аққұла атқа,

Бет алып басын бұрды жаулар жаққа.

Жабылып тірі ұстап ап байлаңдар деп,

Басшысы жауап берді дүйім халыққа.

Қалмақтар барабанын қаға берді,

ұста деп Жәнібекті шаба берді.

Құнтиып ер Жәнібек қалың құрды,

Ортаға шымалдай жұрт ала берді.

Көп қалмақ керней-сырнай қойып еді,

Сарыны солқылдатты қара жерді.

Жабылған соң қалың жау

Жәнібек түйді дабылды.

Қалың ләшкер ат қойып,

«Ал, ұста!» деп жабылды.

Тосып жатқан Жәнібек 

Әуре қылмай табылды.

Батыр мінген Аққұла ат

Жай оғындай ағылды.

Боз атты көрсе, «батыр» деп,

Бірін-бірі шапқылап,

Қылышқа қылыш шағылды.

Кемпір-шал, Мақпал қара үйде,

Көрсетпей жауға, бағылды.

Тартынбай күн-түн соғыс боп,

2560

2570

2580

2590

110

110

111

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Не ерлер шаршап-сабылды.

Боз атты көрсе, өлтіріп, 

Жауларға бүйтіп неқылды.

Қарсы келіп қалды батырға

Ту көтерген басшысы.

Салды батыр басына, 

Қауындай басы жарылды.

Жығылды қалмақ өкіріп,

Аққұла ат кетті секіріп,

Сол уақытта батырдың

Үстінен тұман арылды.

Бірнеше күн ұрысып,

Майдан жер қызыл қан болды.

Аянбай қырды Жәнібек,

Күннің көзі тұтылып,

Тау-тастың бәрі шаң болды.

Аш бөрідей аралап,

Бірін-бірі паналап,

Қырылар енді қалың жау.

Батырға пірлер жар болды.

Қанға тоймас ақ семсер

Қынабынан шығарды.

Қарсы алдына кез келсе,

Ноғайлы, Қалмақ демейді.

Пішендей орып қырады,

Ақ семсерді бұлғалап,

Кез келгенін орады.

Үш күн, үш түн ұрысып, 

Жолбарыстай жұлысып,

Соғысып жүрген адамның

Бәрін де ада қылады.

Жүйрік аттай ойқастап,

Еркінсініп бой тастап,

Тоқты дәу деген қалмаққа

Еркінсіп қарап тұрады.

Тоқты дәу сонда сөйлейді:

—Қолдап жүр сені пірлер,

Күшті емессің сен,—дейді.

Жасымды сыйлап ер болсаң,

2600

2610

2620

2630

112

ТАРИХИ  ЖыРлАР

112

113

Маған кезек бер,—дейді.—

Әскердің бәрі қырылды,

Жүз қаралы адамнан

Қалып тұрмын мен,—дейді.

Шын жүректі ер болсаң,

Кезек беріп көр,—дейді.

Тоқты дәудің бұл сөзін

Жәнібек батыр ұнады.

«Арманда қалма, батыр»,—деп,

Кезек беріп тұрады.

Он екі батпан, бір қадақ

Гүрзісін алып көтеріп,

Батырды басқа ұрады.

Есі ауып батыр сандалып,

Қисайып аттан құлады.

Аттан құлап Жәнібек,

Есінен біраз танады.

Ойбай сойқан болды деп,

Қой десе де, бой бермей,

Мақпал шығып қарады.

Есіктен шығып қараса,

Бұл не деген тамаша,

Жалғыз туған ағасын

Тірі қалған қалмақтар

Ортаға алып барады.

Сол уақытта Мақпал қыз

Шырылдап үйден шығады.

Көк жал бие тұлпарды

Шақырып алып құраулап,

Шыбын жаны шыдамай,

Құйысқан-айыл берік тартып,

Биеге ерді ұрады-ай,

Қойып кетіп қалыңға,

Жанып тұрған жалынға,

Жауды жік-жік қылады.

«Айналайын, Құдайым,

Қолдай гөр, Жаппар,—деп,—

Баба түкті шашты Әзіз,

Жәрдемші болғын, пірім»,—деп,—

2640

2650

2660

112

112

113

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Қолға түсіп барады.

«Жәнібек—берген ұлың!»—деп,

Пірлерден жәрдем сұрады-ай.

Мақпал қызды есіркеп,

Пірлері жәрдем қылады-ай.

Осыны айтып Мақпал қыз,

Биенің басын бұрады-ай.

Бір Құдайға сыйынып,

ұрыста жүріп жылады.

Көзін ашып қараса,

Гүрзісін салып иініне,

Тоқты дәу қарсы тұрады.

Гүрзімен ұрды Мақпалды,

Пірлері жар боп, тигізбей,

Бит шаққандай қылмады.

Қайраты қыздың аз емес,

Өзін-өзі сынады.

Сол уақта Мақпал қыз

Бедене көзді бек сауыт

Үстіне мықтап киеді.

«Қолдай гөр, пірім!» деп,

Тілеуі жаман мұның» деп,

Құдайдан жәрдем тіледі.

Баба түкті шашты Әзіз

Оң иініне мінеді,

Мінгенін Мақпал біледі.

Қайрылып кеп артына,

Батырдың түсіп салтына,

Қайрат қылған бұл еді.

«Қалмақты ердің,—деп,—

Дәл жүректің басы»,—деп,

Найзамен түйреп жіберді.

Ақ қылышпен бір салды,

Таспадай дәуді тіледі.

Жерді сызған қолаң шаш

Төбесіне түйеді.

Найзалап, мылтық, сүйменді,

Аш бөрідей аралап,

Еркімен Мақпал жүреді.

8-0273

2670

2680

2690

2700

114

ТАРИХИ  ЖыРлАР

114

115

Сылдыр моншақ, сылаң төс,

Сылаңдап жүріп Мақпал қыз

лашын құстай тиеді.

Ажыратып ағасын

Қалмақтардың қолынан,

Бір кілемге көтертіп,

Үйіне қарай жіберді.

Қарашы қыздың қылысын,

Оңлады құдай жұмысын.

Тіл жетпейді айтуға

Мақпалдың жауды қырысын.

Пірлері жәрдем беріп жүр,

Көзіне жаудың көрінбей,

Әскер болып келіп жүр.

Деміктірмей тынысын,

Шыбын жаны шыдамай,

Сабыр қылып тұра алмай, 

Қылып жүр Мақпал ұрысын.

Ажыратып алғанша 

Жәнібек үйге барғанша,

Аянбай ұрыс қылып жүр.

Жалғыздығы құрысын,

Көкжал бие жануар

Аяғын келіп басады.

Мақпал қыздың майданы

Ағасынан да асады.

Күннен-күнге дәуірлеп,

Зәһәрін жауға шашады.

Қалмақтар айтты: «Жүгірмек,

 Ағасынан мықты,—деп.

Бағынбасақ бұл қызға,

Өлтірмей қоймас тіпті»,—деп,

Бәрі де қорқып, сасады.

Бәрі айт та, бірін айт,

Тастап-тастап туларын,

Бет-бетімен қашады.

Үйде қалған қырық нөкер:

«Тоқта!»—деп, айқай салады.

Қашқан жауға бұлар да ер

2710

2720

2730

2740

114

114

115

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Тоқта деп қуып барады.

Қашқаны қашып құтылды,

Баз біреулері тұтылды.

Жәнібек сынды батырды

Аман-есен қалмақтан

Ажыратып алады.

Қарашы қыздың қылысын,

Жалаңаштап қылышын,

Тірі алды қалмақтан

Өкпесіне қол салып,

Бір-екі жүздей тірісін

Артына қолын байлады.

Батыр туған ағасын

Кілемге салып көтеріп,

Қалмақтың бәрін айдады.

Қой баққыш қойшы баяғы

Қолынан түсті таяғы,

Соларға басшы сайлады.

Еділ менен Жайықты

Мекен қылып Жәнібек

Он шақты жыл жайлады.

Күндерде бір күн Жәнібек

Туған жер түсіп ойына,

Көшуін елге ойлады.

Аққұла атты мініп ап,

Байлады қылыш беліне.

Жанып тұрған қызыл шоқ,

Жау жолай ма шеніне?

Аудара көшіп ел ауып,

Келеді өскен жеріне.

«Жаңылдық, жаздық, кешкін!—деп,

Пар келмес саған ешкім»,—деп,

Аяғына жығылып,

Табысты шулап өзінің

Туысқан Ноғайлы елі де.

Жиылған жалпы қалың жұрт

Отырып жалпы кеңес қып,

Бір жұмыс кірді көңліне

«Хан көтерсек батырды»,

2750

2760

2770

2780

116

ТАРИХИ  ЖыРлАР

116

117

ұйғарды соған ақылды.

Бәрінің сөзі сол болды,

Келеді осы іс ебіне.

Қарт, қария айтады:

«Бір үлкен той қылайық.

Жұртты тегіс шақырып,

Қызметінде тұрайық.

Тойға келген адамның

Алдынан шауып шығайық».

Бәрі ұйғарды халықтың,

Хандыққа батыр лайық.

Осыны айтып, ұйғарып,

Хабар берді халыққа.

Халықтың бәрі қуанып.

Қолына бір-бір ту алып,

Тұрыпты тойға барып та.

Хан көтеріп батырды

Хан Жәнібек атанып,

Ноғайлының баласы 

Қалмақтан шапқан құтылып,

Сонан соң шықты жарыққа.

Хан болып, батыр ел сұрап,

Ноғайлы халықтың ішінен

Кейінге қалды тарихқа.

Жәнібекке жау болып,

Бірталай адам жан болды.

Хан көтеріп той қылып,

Тойға сансыз мал келді.

Хан Жәнібек хан болып,

Кейінге тарихқа қалды енді.

Қысылғанда сыйынса,

Кәміл пірі жар берді.

Жүзбасы қылған қойшысын

Уәзір қып алды енді.

Хан Жәнібек лақабы

Жер жүзіне барды енді.

Құтырған дәуді өлтіріп,

Бүлінген халықты жинап ап,

Жай-жайына келтіріп,

2790

2800

2810

2820

116

116

117

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

Жағасына Арыстың

Ханқорғанда хан болып. 

Ноғайлы деген халық Құтырған деген жерден көшіп қашып 

құтылған.  Алматы,  Біспек,  Тоқпақ  екі  жалмауыздың  көрініс 

берген  жері  екен.  Әулие-ата,  Қосбурыл,  Айша  бибі  бермен 

қарап  асқан  жері  екен.  Күйік  тауда  Ақкөбек  күйіп  өлген  жер 

екен.  Қаракөбек  өлмей  қалып,  Күркіреу  деген  суды  жағалап, 

Жәнібекті  күрілдеп  қуған  жер  екен.  Мақпалсуға  Мақпалды 

байлап  кеткен  жері  екен.  Жабағылы  деген  жерге  жабағылы 

бие байлап қашқан жері екен. Арыс судың Арыс болмақ себебі: 

Қаракөбек басына барып арс етіп құлаған жері екен.

2827

118

119

жүктеу/скачать 1,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: