Құл-Мұхаммед М., төраға

176

176

177

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Болжап тұрсам, келімің.

Алтын жығаң қисайса,

Бір нұсқау шығар өмірің.

Түсінемін аяғын,

ұрысатұғын көріндің,

Сенімен мен терілдім.

Армансыз сөйлеп, мүддеңді айт,

Патшасы—мен өлімнің.

Асығып сөйлеп, азамат,

Тікесінен ұрындың.

Жылауды Құдай оңғарса,

Ерде кие бар болса,

Есебін табар Есім хан

Сен сияқты көрімнің.

Борай хан сонда сөйледі:

—Түсіндім, Есім—сен,—деді,  

Көрмеп едім мен де ілгері.

Ерлігің мен шерлігің 

Көз алдымда тұр,—деді.

Адамыма кездестім,

Бір өлім ақыр шын,—деді.

Келген екен түрің де,

Тумайды сендей ұл,—деді.

Аман қайтсақ біреуміз,

Дос-дұшпанға сын,—деді.

Менің жасым ілгері,

Кезегімді бер,—деді.

Жасың кіші баласың,

Оттай қаулап жанасың,

Білмейсің атаң шамасын.

Уызың кеппей, қу бала,

Осынша қарсы шабасың.

Мен жайымды сөйлесем,

Күні бұрын жыларсың.

Сансыз қол дес бермеді,

Сен неге тұлға боласың?

Менің  атым—Борай хан,

Неден үміт қыласың?

Меніменен соғыссаң,

12-0273

2080

2090

2100

2110

178

ТАРИХИ  ЖыРлАР

178

179

Құдайыңа барасың.

Азғантай қазақ, шошайып,

Аламын деп келдің бе

Мәнжүрдің дардай қаласын?

Садағым тартып көрейін,

Өлмесең, бәлем, мерейің.

Кезегің беріп, кәнеки,

Қасқайып қарап тұрасың.

—Мақұл деді Есім хан,

Қарсы тұрып көлденең.

Пәсейер ақыр өрлеген,

Тасығанға зауал бар,

Не кешпейді пендеден…

Садақты қолға алады,

Жерде тұрып шамалы,

Майысып аты, бүк түсіп,

Үзеңгіде табаны.

Шыдай алмай барады,

Қабат-қабат сауытын,

Күшімен барып қабады,

Жыртып барып тоғызын,

Торқаға барып шыдады.

Аппақ қожа пірінің

Аруағы жар болып,

Тоқтатқан екен залалды.

Жыртылып барып тоқтады

Сауыттың алтын жағасы,

Қиын екен шамасы.

Қызыр Ілияс шылаулап,

Қашаннан бергі панасы.

Өлмегенін білген соң,

Кезегін берді ағасы.

«Қалай қылсаң, олай қыл,

Былай барып, былай тұр.

Арманда, балам, қалмашы».

Есекең де садақ ап, 

Толғанып неше шіренді,

Үзеңгіге аяқ тіреді,

Оңай деп пе бұл ерді?

2120

2130

2140

2150

178

178

179

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Шыдай алмай, жіберді.

Екінші тартса, үзгендей

Жібектен иген шідерді.

Көкірегіне Борайдың

Оғы барып тірелді.

Өтпесе де сауыттан,

Тоздырып барып торқасын,

Дарыды етке бір елі.

Шыдамай Борай зарпына,

Жасы ағып жылап жіберді.

Жығыса алмай мұнымен,

Қылыштасып шабысты,

Найзаласып алысты,

Садақтан үзіп күдерді,

Жай-жайына ажырап,

Күн батқан соң түнеді.

Таң атқан соң айқайлап,

Майдан жерге жөнелді.

Қарама-қарсы келеді,

Күндегіден бетер боп.

ұрыстары үдейді,

Зарпына тау-тас күңіренді.

Алыса алмай алысып,

Өткерді неше күндерді,

Алысып ұдайы түндерді.

Күрзілесті кезекпен

Ақыры бір күндері.

Алысып үш күн, үш түн ұрыс қылды,

Күрзі ұрып, қылыштасып, неше қилы.

Күрзімен Ескеңді ұрып еді,

Су тұлпар шыдай алмай тізе бүкті.

Шаң шығып, майдан жерді кетті қаптап,  

«Өлді» деп, сыртта жүрген қауіп қылды.

Борай хан екпінімен кетті өтіп,

Неше уақ есеңгіреп атта тұрды.

Қуатын денесіне әбден жиып,

Майданға төрезада қайта кірді,

Тоқтамай, Борай ханды кетті жұлып.

2160

2170

2180

2190

180

ТАРИХИ  ЖыРлАР

180

181

ұран сап, үш қайтара жерге ұрды,

Көтеріп жерден алып, көкке атты.

Сауыт-сайман, анжамы жарқырапты.

Айналып қара құстай келе жатыр,

Түсерде, доптай ұстап, қағып апты.

«Ініңе енді, жәке, разы бол»,—деп,

Тас байлап аяқ-қолын, шынжырлапты.

«Шынымен бәрің тозып кеттің бе?»—деп,

Халыққа ата үкіммен хабар айтты.

Тау-тасқа шілдей болып тозған халық,

Сай, тасқа,  пана жерден теріп апты.

«Қазағым, бұлай боп ел болмайсың»,—деп,

Есім хан қапаланып бір сөз айтты:

 «Өлімде малы-басың, күнде талан,

Алты ауыз ала болсаң бұл сияқты.

Өр жағың—қалмақ, қытай, бұяғы—орыс,

Қатаған не қып жатыр артқы жақты?!

Артынан Есім ханның ере берсең,

Сендерді жұрт қылармын бір сияқты.

«Қалмаққа қысас ғазат»,—деп,

Күніге айтып, ерледің,

Құлаққа маза бермедің.

«Неше сапар қырған»,—деп,

Тыншымастан еңіредің.

Қатаған қылды ондай іс,

Барып қайтып Қашқарға

Арасында келгеннің.

«Жұртым үшін тудым» деп,

Сендер үшін келгенмін.

Ат болғандай үйіліп,

Борайға дес бермедің.

Ит пенен құсқа жем болып,

Мұнда қалсаң, өлгенің.

Күштерің болды белгілі,

Өрексіген ерлерім. 

Қу әдетті қойсаңдар,

Қалмаққа тағы өрлейін».

Енді келіп Есім хан,

2200

2210

2220

2230

180

180

181

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Бір сөз айтты Борайға:

«Бір нәрсе десем, жарай ма?

Аман  қалсаң осыдан,

Кетерсің, батыр, талайға.

Иманды болып өлгендер

Кіреді алтын сарайға.

Келте қылып айтайын:

Пайғамбарға үмбет бол,

Жарайма бұл сөз, жарай ма?»

Тәсір қылды бұл сөзді,

Борайдың жақсы мінезі.

Мұсылман болды кәлиме айтып,

Не қылайын ұзайтып.

Әскербасы қып қойды,

Орын беріп сорайтып.

Алтын сауыт кидірді,

Арғымақ тұлпар міндірді.

Көрсетіп көпке өрнегін,

Олай-бұлай жүрдірді.

Қайтадан бәрі жол тартып,

Қалмақтың барды шәріне.

Баяғыдай қараса,

Азаймапты әлі де.

Жетім-жесір, саяқты,

Олжа қылып талапты,

Кезіккен аман қалмапты.

Қамал қылды қаланы,

Бейсарамжал тамамы,

Қалмақтың жалпы адамы.

ынтымақ қылып ханымен,

Ойласып жасы-кәрімен,

Қазаққа қалмақ қарады.

Жарасып, қалмақ, қазақ тату болды,                 

Шақырды хабар беріп, қалың елді.

Дүр, маржан, алтын-күміс, жауһар шашып,

Бастады Есім ханды шәріне енді.

Той қылып, неше күндей жұртын жиып,

Ізетпен неше түрлі күте берді.

2240

2250

2260

2270

182

ТАРИХИ  ЖыРлАР

182

183

Қалмақтың бағындырды қалаларын,

Көңіл қош, қылып жатыр  қалағанын.

Мешіт пен медіресе  бина қылып,

Дінге сап, жол үйретіп және бәрін.

Бұл күнде Омскінің айналасы

Бір қала намын айтар Есім ханның.

Алтыннан айбалтасы—белгісі бар,

Бар дейді он шақты үйлі төре тағын…

Солар да осал патша болмап еді,

Аумат бақ жүргізер де аруағын…

Алдынан Есім ханның көңілі қош,

Хабар ап білмедік-ау арғы жағын.

Бұзылды Есім ханның бір күн түсі,

Қайғыда аңғарады аналарын.

Бір күн жатып түс көрді,

Былайынша түстері:

Қой бағып қапты, қойшы боп,

Бөріге бір күн тұс болды.

Аузын ашып арандай

Кез келгенін тістеді,

Барған сайын күштеді.

Кез келгенін талады,

Өрлеп кетіп барады.

Сабаншының жалындай

Шұбатылып қалады.

Есеңгіреп, сандалып,

Қалғаны тіпті шамалы.

Қатты шошып оянып,

Осылайша аяны:

«Хан Тұрсынды ант ұрған

Бола ма, бұл іс болады.

Көптен кейін талаурап,

Тағы ұйқыға барады.

Көзі ілініп кеткенде,

Гүлханым көрді ананы:

«Айналайын, жалғызым,

Мені мұнша ұмыттың,

Көңілді тіпті суыттың,

2280

2290

2300

182

182

183

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Пайдасын көріп жүрсің ғой

Алыс пенен жуықтың.

Ата-анасы бір-ақ пұл

Өзінің көңілі тынықтың.

Итке күнін бермесін,

Артыңдағы халықтың,

Осыншалық тарылттың.

Күн-түн қатып, жетпесең,

Өлеріме жуықпын.

Қарға сені желіндеп,

Мұзға барып туыппын.

Қандай боп сені тапқамын,

Бұтасын қоймай шатқалдың.

Толғағың тіпті ауыр боп,

ұдайы үш ай жатқанмын.

«Әмбеден әзіз болсын» деп,

Алтынға бөлеп баққанмын.

«Көңілі раушан болсын» деп,

Бесігіңе айнала

Гауһардан шеге қаққанмын.

Өлмесең, балам, деректе,

«Еркек» деп сені тапқанмын»…

Тағы да шошып оянды,

Әртүрлі болып қиялды.

ұйқтамады бір түнге,

Таң-тамаша болады.

«Алдымнан жүріп оңалсам,

Артқы жағым қараңғы.

Бұяғын бассам қолыммен,

Бұяғынан ұрады.

Біреуінен құтылсам,

Біреуі даяр тұрады.

Аппақ қожа Ешенім,

Сен таппасаң есебін, 

Арт жағымда өсегім.

Тумастан тұрып себеп боп,

Жақсылық қылған кісі едің.

Қолымды қойып көксіме,

Қалендар болып кетемін.

2310

2320

2330

2340

184

ТАРИХИ  ЖыРлАР

184

185

Қори алмай қор болдым,

Қазағым, сені қайтемін?..»

Ер Есім осылай деп жылайды зар,

Көзіне кең дүние көрінді тар.

Жар бопты Аппақ қожа бабалары,

Тағы да ұйықтап кетсе, аяны бар:

«Шырағым, ер тарықпай, молықпайды.

Мойныңа  «нар» деп жүкті артқан шығар.

Туғаннан туысы артық, талқылы едің,

Қайтсең дағы, еліңнің қамын жегін.

«Сары алтын—сабыр түбі» деген сөз бар,

Тәңіріңнің іс ақырын сұрай бергін.

Бек сайлап, бажың алып мынау елден,

Кідірмей, енді еліңе сапар еткін.

Бір үлкен енді алдыңда майданың бар,

Онан соң дәулет, рақат, тыныштық көргін.

Көп заман нәсіліңнен бақ арылмас,

Өр болып жұрт иесі әулеттерің.

Рұқсат, Аллаху акпәр, барғын, балам,

Нәсіліне болдың зауал бір тайпа елдің».

Бір түнде үш ұйықтап, үш оянды,

Бәшерет белгі көріп, әбден қанды.

Сүлеймен, Жиембетті шақырып ап,

Көргенін құпиялап, баяндады.

Ойласып Алатаудай сардарына,

«Ешкімге сездірме,—деп,—осы халды».

«Темір  хан енді бізге рұқсат бер» деп,

Бегіне шырындықпен сөзін салды.

«Қас едің әуелінде, енді доспыз,

Көруге қайта айналып болдым зарлы.

ынтымақ, бірлік, тірлік күн көрейік,

Күш келсе, біз де мүштеп жасқағанды.

Таяныш керек кезде болысайық,

Ел жауын бірдей көріп, басқаларды».

Қайсысқан жеті жүз нар қазына артып,

Жау-жарақ, жол жабдығын тастамады.

Есекең аттың басын тартты елге,

Қоштасып қалды шулап, қалмақ халқы.

2350

2360

2370

2380

184

184

185

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Хан Тұрсын қазақты қайта шапты

Барып қайтты ғазатпен

Қалмақтың мекен қалаға.

Бір жыл өтті арада,

Қайтардың ханды жаңада.

«Хан Тұрсынмен шартнама—

Құран қағаз болған» деп,

Айтып едім бағана.

Сөйледі бір күн хан Тұрсын

Уәзір, сыпа, данаға:

«Есім ханды жібердік,

Алдауменен итеріп

Қалмағы көп қалаға.

Өлмей тірі қала ма?

«Өлтірдік ,—деп,—тамамын,

Қырдық,—деп,—жалпы адамын»,

Құпиялап жансызы

Темір ханнан хат әкеп,

Білдірді маған жаңада.

Қашқын, босқын бар болса,

Артынан қуып тауысқан,

Шаһар Жаркент, Құлжада.

Сөзімді қабыл көрсеңдер,

Артымнан жалпы ерсеңдер,

Ойым соған кетіп тұр

Бел ауырмас олжаға.

Олжа, жесір үлес бар,

Қарық боласың барғаның.

Қатынды бол бойдағың,

Кетпейді босқа қармағың.

Армандасың қалғаның,

Бай боласың барғаның,

Төрт түлік малын айдағын.

Буаз қатын кез келсе, 

Жау болар нәсілі есейе,

Ішін тіліп жайлағын.

Нәрестелер кез келсе,

Найзамен түйреп жамғырғын,

2390

2400

2410

2420

186

ТАРИХИ  ЖыРлАР

186

187

Қазақтан там-тұм қойсаң да,

Төреден тұқым қоймағын. 

Қазаққа, міне, аттандық,

Қалмағын қапыл, қалмағын!

Бір уәзірі сөйледі.

Құдайменде аты еді,

Қатағанда заты еді:

—«Болмайды бұл іс жөн,—деді,—

Не істер өтті ілгері.

Не деп едің ілгері,

Тағы бірге діндері!

Тураға тура жаратқан,

Қиянатқа жүрмейді.

Сел пәсейтем десең де,

Көрмейсің бе, өрлейді?

Аққа зауал бермейді,

Арамның ауы жүрмейді.

Есім ханға Құдай жар,

Көзі жоққа Құдай бар,

Бата қылған сертің бар.

Оның да сансыз халқы бар,

Әуелін құртсаң, арты бар.

Бұл райдан қайтыңдар,

Кесірің тиер халыққа.

Міскіндерді налытпа,

Тоба қылған барлыққа,

Зорлықтың түбі қорлықта.

Алдына келер пенденің,

Бақ-дәулет тұрмас қалыпта.

Кең жерге қанағат қылмаған,

Тұс болар ақыры тарлыққа.

Хан, қаралар, не дейсің,

Мына сөзім анық па?!

Насихат Құдайменде айтты дана:

—Зауал бар алтын тақта падишаға.

Сынбайды ақ иіліп, қара өрлеп,

Пәтуа, әдіс, нұсқа кітапта да.

Халықты кесірімсіз ұрып кетер,

2430

2440

2450

2460

186

186

187

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Жеңді іс жөнделеді алыста да.

Есім хан Құдай үшін бел байлаған,

Ғазатқа әуел баста барыста да.  

Хан Тұрсын, кесепатың көпке тиер,

Аруақ ұшынды боп жабысса да.

Ойландым мына істің түбі ауыр,

Жалпы көп, өздерің біл, не қылса да?!

Хан Тұрсын көзін алартып,

Қатты нықтап сөйледі:

—Ерлердің белін босатып,

Мынаған қаза бер,—деді.

Былай-олай жүрсек те,

Өткізерміз дүниені.

Уайым арты тұңғиық,

«Озбыр өлмес» деп еді.

Жұмыстың бәрі Құдайдан,

Әзірге пайда жегені.

Бүркен де, өзің жата бер,

Намыс қылсаң ергелі.

Осылай деп хан Тұрсын,

Жинады қосын елінен,

Ташкент деген шәрінен.

Сырдария, Мырзашөл, 

Қоқан, Бұқар төрінен.

Келіп жатыр көбінен

Жас, кәрі, құрбы теңінен.

Қылыш, мылтық байланды,

Сауыт-сайман сайланды.

Арғымақ мініп жөнімен

Пенде жүрмес шенінен.

Армансыз болып сайланды,

Дүркіретіп айдады.

Жар шақырып деректеп,

Бос қалғанды қоймады.

Қырғын салды қазаққа,

Самалын Құдай оңдады.

Кезіккендер қырылып,

Алды-алдына аңдады,

2470

2480

2490

188

ТАРИХИ  ЖыРлАР

188

189

Қара жерді қандады.

Буаз қатын кез келсе,

Ішін тіліп жайлады.

Бас қамында анасы,

Шырылдап жылап баласы

Бесіктер қалды жол-жолда,

Найзамен түйреп жамғарды.

Өлікпенен бөгеді

Қыр менен адыр, сайларды.

Ошаң етер кісі жоқ,

Сапасыз көрді пайданы.

Төрт түлік малын айдады,

Тозғыны шығып қазақтың,

Бір бөлігі ауды Бұқарға

Жиделі Байсын барғалы.

«ұлы жүз алты ауыпты

Байсынға» деген сөзі бар.  

Хан Тұрсынның заманы

Ең әуелі барғаны.

Бес ауыпты мұнан соң

Әзіз Төле нұсқасы.

Сонда айтылар қалғаны,

Шежіреден оқыңдар,

Сөзімнің болса жалғаны.

Көбірек ауқым Шуға ауды,

Отан қылып тұрғалы.

Кейінірек күнінде

Үш ата өткен заманда,

Қоңтаж деген бір қалмақ,  

Бері қарай тағы айдады.

Бір бөлігі ұрысты

Қарсы тұрып жаулармен.

Біреуі жоқ сау қалған

ұрысқанның көбі төре еді.

Нәсілі аз боп қалмағы—

Алалық болып бірлік,

Осындай болып тірлік,

Әлі жеткен басып жеп,

Бірінен-бірі басым боп,

2500

2510

2520

2530

188

188

189

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Нәрестені зарлатып,

Сол себептен патшалық

Мұсылманда қалмады.

Анасы мен қарындасының қоштасқаны

Жаудың түрін көрген соң,

Жақындап дұшпан келген соң,

Гүлханым мен Ханымша

Қоштасып зарлады:

—Айналайын, анажан,

Қандай заман, күн болды,

Қорлықпен жасап күндерді.

Бұрынғы ұрыс өтірік,

Осы жолы шын болды.

Бет алдыма қаңғырып,

Талап еттім жүргелі.

Қатағанның елдерін

Табым жоқ қайта көргелі.

Тірі қорлық көргенше,

Сазайы болып жүргенше,

Пенденің жақсы өлгені.

Бір арманым көңілімде

Жәкемді Есім көрмедім,

Саулықта сәлем бермедім.

Тіріміз болса, қорлықта,

Ит-құсқа жем өлгенім.

Бір кетсем, сені көрмеймін.

Жау сияғы жаман боп,

Жыға-жыға шаншады,

ұстамастан жағамнан.

«Ақ батаңды бер» деймін,

Бұл  дүниеден көрмеймін.

Сайрам су, Бадам, Ақсу бар,

Тау сағалап қашайын,

Жоғарылап өрлейін.

Бәлеңнен құтқар, Құдай-ай,

«Артым—жау, алдым—ел» деймін.

Қия алмастан құшақтап,

2540

2550

2560

2570

190

ТАРИХИ  ЖыРлАР

190

191

Гүлханым өксіп жылады.

«Аһ» деп лебін шығарды:

—Зарлай-зарлай қайғымен,

Көзімнің алды мұнарлы.

Білсем бола ма, шырағым,

Құдайым мұндай ұрарды!

Он ай сені көтердім,

Омыртқам менің бүгілді,

Аязды күні айналдым,

Бұлтты күні толғандым.

Түн ұйқымды төрт бөлдім,

Қабыртқам менің сөгілді.

Өліңнен өлі айрылдым,

Көремін қашан тіріңді?!

Ақ батамды берер ем,

Біле алмай тұрмын, шырағым,

Қайта айналып көруді.

—Қайыр қош, енді, ана, қайғырмағын,

Аяғы мынау болды айрылғанның.

Пайғамбар шапағатқа отырғанда,

Күнінде қияметтің жолығармын.

Құдайдың жылатпаған пендесі жоқ,

Көз жасын көре берсе зар қылғанның.

«Ханымша тірі ғайып жоғалды деп,

Бәріне сәлем айтқан оңлылардың».

Тас қамал, қорған тас қып қалай берді,

Аралап, пана тұтып, таудың бәрін.

«Хан қызы шаш тараған» деп айтады,

Сайрам суда бір бөлек таудың нәмін.

Хан Тұрсын Ханымшаны таппай қалды,

Болжаса сарамжалдап жұрттың бәрін.

Әр жаққа талаптыны деректетті,

«Алғын,—деп,—сансыз дүние тапқандарың.

Шымкеттің өр жағы Алатаудың,

Аңғарын тегіс қара шатқалдарын».

Ханымша Алатаумен арыздасты,

Қуғыншы көргеннен соң жаудың бәрін:

Айналайын, Құдай-ай,

2580

2590

2600

2610

190

190

191

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Жалғыздық түсті басыма.

Өркеш-өркеш тасы бар,

Сайрам су басы осы ма?

Сазан ата, Сарыайғыр,

Балдыберек, Қасқасу,

Белгісізбін басында.

Суын беріп кебіндеп,

Көметұғын пенде жоқ,

Ажал жетсе осында.

Шешемнен тірі айрылдым,

Әкемді алып жасымда.

Бәйшешектей солдым ба

Сегіз-тоғыз жасымда?

Қарға-құзғын, ит пен құс

Келеді қазір қасыма.

Қарлы тау, мият жолдасым,

Жәкем келсе қалмақтан,

Менен сәлем дегейсің.

Жылай, зарлай мен сорлы,

Көктей солды дегейсің.

ұядан жұбай бір ұшқан

Тай-құнандай тебіскен,

Әм іздерім, сұрарым,

Әм сүйеуім, медеуім,

Кейіннен келсе деректеп,

Сазаната, Сарыайғыр,

Менен сәлем дегейсің.

Жас нәресте баланың 

Қабыл болып көз жасы,

Ғайып болды сол жерде,

Білінбестен қарасы.

Артынан қуған дұшпанның

Таба алмай қалды әмбесі.

Қарлы тау, Азар биік басындағы,

Сарыайғыр, Сазаната қасындағы.

Бәрінің осы айтқанның  белгісі бар,

Елдер де аңыз қылады қасындағы.

Өрт шалып, олжа, жесір қолдан қолға,

2620

2630

2640

192

ТАРИХИ  ЖыРлАР

192

193

Тайған соң кімнің бағы, осы дағы.

Бейнеті дүниенің ысапсыз көп,

Шашыңнан, есептесең, басыңдағы.

«Таба алмай, осылайша, сыр көрдік» деп,

Жоқшылар қосынға кеп қосылады.

Хан Тұрсын Ханымшадан күдер үзді,

Не қылсын, таппаған соң осы бәрі?

Мергеннен Жақсығұлдай сөз сөйлейін:

Жұртқа ие шалғыншы еді басындағы.

Жақсығұл мерген

Зерігіп кеткен еді тауға таман,

Аң атып, жолбарыс пен аю, қабылан.

Үш жүзге аты шыққан даңғар еді,

Атақты озық мерген осыншадан. 

Аспаннан аққуды атып түсіреді,

Жердегі былай тұрсын жүгірген аң.

Болжаса, жолдың бойы кесілген бас,

Көп өлік, жердің жүзі қып-қызыл қан.

Хан Тұрсын елді қырып,  қойған жамсап,

Байлауда бір қатары қалғандардан.

«Қалайын бір атысып Құдай үшін,

Өлгенде артықпын ба, осынша жан?»

Қарлы тау зорға шықты ең басына,

Дәрісін оң келтірді жамбасына.

Бастады қатағанға қырғын түрін,

Тоғыстың Бадамменен арнасында.

Түтінін түтініне қосты атып,

Жаңғырық пайда болды тау-тасына.

Жақсығұл атты мылтық топ үстіне,

Кез келген тұра алмады ат үстінде.

Тең екен Сұрмергенмен батыр сабаз,

Оқ атып, құлайды жау үсті-үстіне.

Базыға іштен өтіп тура барды,

Базыны қос өкпеден туралады.

ысқырып оғы барып түскен жердің,

Арасы үріккен қойдай ашылады.

Қызығып қырғынына тұрғанында,

2650

2660

2670

2680

192

192

193

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Оқ-дәрі жақындапты жанындағы.

«Қориын қалғанымен енді өзімді

Шаң жетпес, сірә, жалғыз қашығалы».

Артынан қуғандар атып тастап,

Бадалмен қайтты ығыстап басындағы.

«Алдынан Есім ханның жол тосайын,

Жарар,—деп,—әжетіме осы дәрі».

Әулиеата тарапқа

Сапар тартты Жақсығұл,

Аңғыртырақ жақсы ұл.

«Алдынан шығып кезіксем,

Ел түрін баян қылайын.

Бұл болды сары уайым.

Аң кезіксе, атын жеп,

Өлмес ауқат қылайын».

Жұртқа басшы сабазым,

Қалып тұр әзір ұятқа,

Жұтатқан малын байдай боп,

Ісі тынды бұяқта.

Жылап-жылап алады,

Елді ойлап аулақта.

Хан Тұрсын олжаны үлеске салды

Хан Тұрсындай ханыңнан

Енді баян қылайын:

Қатағандар қуаныш,

Қазақтарда уайым.

Төрт түлік малдан кемі жоқ,

ұшы қиыр, шегі жоқ.

Бұзауы қалса, санатып,

лағы қалса, қаратып,

Қол бала малдай түгелдеп,

Саяғы болса, шідерлеп,

Жер жаһанды шаңдатып,

Дабыл, сырнай аңыратып,

Аз ғана жол арада,

Дария Шыршық жағасы

Барып кірді қалаға.

13-0273

2690

2700

2710

2720

194

ТАРИХИ  ЖыРлАР

194

195

Мақтанып қатын-балаға,

Мұндай олжа бола ма?

Сүйінтпесе соңынан,

Әзіргісі бояма.

Хан Тұрсын атқа мінген соң,

Қазақты аман қоя ма?!

Хан ұлына—қасқалдақ,

Бек ұлыма—безгелдек,

Теп-тегіс барғам, көр,—деді.

Оза шапқан онды алғын,

Қырқа шапқан қырықты алғын.

Белгілі батыр бесін ал,

Таңдап-таңдап естіні ал,

Аты—ұрғашы демегін.

Іске жарар ісі бар,

Саргерделер сегізді ал,

Саралап барып семізді ал,

Затында бар негізді ал.

Қамалды бұзған қатын ал,

Жаманнан бойың сатып ал,

Жақсы-жаман парқы бар.

Қос-қос жетім, қос-қос жесір,

Әуелінің арты бар.

Аңдап алсын оңлылар,

Есіктің де төрі бар.

Санаққа барған сорлылар

Пұшығың барып, көрін ал,

Көрі болса, көріп ал.

Отын алғыш, су құйғыш,

Жалықпасаң, көбін ал,

Ақсағың барып қонысты ал.

Мінасарға дұрыс бар,

Әрқашан десең жетеді

Бас-басыңа тоғыз пар.

Жастарың барып жасын ал,

Маржан тіс, қара шашы бар.

Күл, көмірден көбірек,

Құдай қосар басы бар.

Шалдардың барып кемпір ал,

2730

2740

2750

2760

194

194

195

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Үй-ішіңе қарым ал.

Кәрі-құры демегін

Мұның да әйел аты бар.

Қайдан құлақ шығарса,

Қазаншының еркі бар.

Саудагердің түйе ал,

Көші-қонға жүйе мал.

Бәріңе де жетеді,

Жүйе-жүйе ие бар.

Қымызға құмар жылқыны ал,

Жауға көрікті сырты бар.

Көрмеге бойлы арғымақ,

Қазақтан сансыз мүлкім бар.

Қыстақларың сиырды ал,

ұзамайтын үйір мал.

Шешілетін күндерің,

Жүрегінде түйін бар.

Қалағаның қойын ал,

Шаруа, байлыққа ойы бар,

Сүті шырын, еті бал,

Тегін олжа демегін,

Арт жағында ойым бар.

Есі кеткен ешкіні ал,

Есіңді жинар ешкі мал.

Тау-тасқа қарғып оттаған,

Ауру, сауға емі бар.

Мыңдап, жүздеп жетеді,

Екі беті Шыршықтың

Шегірткедей сансыз мал.

Алтын менен күміс бар,

Сауыт-сайман, қылыш бар.

Хан Тұрсынға сыбаға

Қанды жұртта ұрыс бар.

Олжадан бәрі құрсан боп,

Жай-жайына тарады,

Елді-еліне барады.

Әйелдері су құйғыш,

Малшы қылды баланы.

Кемпірлер алып баласын,

2770

2780

2790

196

ТАРИХИ  ЖыРлАР

196

197

Қай іске келсе шамасы,

Сол орынға қояды,

Әйтеуір, босы болмады.

Құл менен күң соры боп,

Күндер өтіп барады.

Гүлханым бір күн бала алып,

Жұбатып қиял ойланып,

Айтыпты осы наланы.

Әлі күнге мақал боп,

Айтады қазақ тамамы.

Анасының зары: 

«Отын алған біздің қыз,

Суды құйған біздің қыз,

Қызметкер, күң, шорымыз.

Еңсегей бойлы ер Есім

Есен барып, сау қайтса, 

Біздің қызға ұқсар ма екен

Сіздің қыз.

Жылама, бөпем, жылама,

Жүгермек, бөпем, жылама!

Алатау қарлы, Бадалым, 

Тауысты әзір адамың.

Еңкейген кәрі күнімде

Тағы да тұс болғаным.

Көретін осы күнім бе,

Быламық ішер асым ба?

Жасаған жасқа обалым,

Он сан өлім, аз ауру,

Не қып нәсіп болмадың?

Қосқанмен алмай қосақтап,

Тәуекел сенен қалғаным.

ұлым кетті ұрымға,

Ханымшам кетті Қырымға,

Баласындай жаулардың.

Бетіңнен  сүйер күн бар ма?

Тіріңді әлі білмеймін

Ханымша атты шырағым.

Басымда дәулет барында,

2800

2810

2820

2830

196

196

197

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Жанымнан жалпы түңілдім,

Әулие қоймай қыдырдым,

Өлдім-талдым дегенде

Тырнағыма іліндің.

Алдым кешу, артым тар,

Қарауылы өлімнің.

Тірі қазақ тілектес,

Қай уақта көзге көріндің?

«Шүкірден» басқа сөзім жоқ,

«Тобадан» бөлек кебім жоқ.

Ерден кие кете ме?

Тілімнен қате етті ме?

Аппақ қожа әулие

Қашқардан ұзап кетті ме?

Жоқ, дүниеден кетті ме?

Шарапатың көрмедім,

Иә, бәшірет бермедің.

Жылама, бөпем, жылама,

Жүгермек, бөпем, жылама!

Ал, бөпем, әлди-әлди, жыламағын,

Көңілді босатады жылағаның.

Нәресте тілсіз, ессіз, зарары жоқ,

Қайтейін, күйгенімнен бұрап алдым.

Жас күнде көрсеткенге шүкір деп ем,

Бүкшеңдеп қартайғанда жүре алмадым.

Көп жылап,  тілегімді бермеді ме,

Ақыры не боларын біле алмадым.

Алдымен бір күн күлсем, он күн жылап,

Сорлы талық, қорлық өмір ұнағаның.

Жалғызым, көріп өлсем, арманым жоқ,

Дерегің өлі-тірі біле алмадым.

Адам боп, алдаса да, арта қалсын,

Береке мыңын беріп, бір адамның.

Батаңды, өлтірмесең, тілегім бер,

Қорлыққа бұдан артық шыдамадым».

Осындай деп жылады,

Етпетінен құлады

2840

2850

2860

2870

198

ТАРИХИ  ЖыРлАР

198

199

Керең болып құлағы,

Боп еді сәрі уағы   

Көзі ілініп барады.  

Аппақ Ешен пайда боп,

Басын сипап тұрады.

Осылайша аяны:

«Біраз күндік бейнетің

Енді кірер дәулетің.

Тұйғының қонып тұғырға,

Түзеледі сәулетің,

Іс айналар оңына.

ұзын баулы ақ сұңқар

Бекітіп байла қолыңа.

Аштықтың бар тоқтығы,

Тоқтықтың бар—жоқтығы,

Бейнеттің түбі—рақат,

Жылатқанды—шырғатар.

Қуанышың бар соңында,

Қайтайын енді жолыма,

Жылай берме, зарланып…»

ұйқыдан кетті оянып,

Жори берді қуанып.

Осындай түстің түрлерін

Көрмеуші еді ілгері,

лүпілдеп кетіп барады

Басылып қалған жүрегі.

«Рахманы болсын деп,

«Айнымай түсім келсін»,—деп,—

Есен келіп, Есім хан

Көз жасымды көрсін»,—деп,

Жазасын жаудың берсін,—деп,—

Аллаху әкпар» деп еді.

Сыртынан дұшпан сезеді,

Хан Тұрсынның қатыны

Байқаусызда кеп еді.

Кідірместен жылдамдап,

Ханға келіп не деді?

Баяндап айтып береді:

—Айнымай кетіп жүрмесін,

2880

2890

2900

2910

198

198

199

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

«Әумин» иттің дегені.

Хабар айтып халыққа,

Жар шақырып, анықта. 

Ойланбаған іс—ойран,

Қиянатың көп еді

Қамыңды сен же,— деді.

жүктеу/скачать 1,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: