Құл-Мұхаммед М., төраға

156

ТАРИХИ  ЖыРлАР

156

157

күнде  үш жүздің баласында атақты төрт батыр болар еді. ұлы 

жүзде Бөгежілі елінен Шабайұлы Жақсығұл деген мерген еді. 

Қоңыраттан Алатау деген батыр еді. Кіші жүз Алшын-Жаппаста 

Бөрітоғашұлы  Жиембет  деген  еді.  Үйсіннен  Сүлеймен  батыр. 

Қай Үйсін екені белгісіз.

Далаға шығып ер Есім,

Жинады қазақ жаранын.

Тұтқындарын босатып,

Шақ қылды қосын тамамын.

Сапсыз ерлер жиылды,

Айтайын бір-бір хабарын.

ұлы жүзден—Жақсығұл,

Бөгежілі затынан,

Руы еді Жаныстан—

Шабайдың ұлы Жақсығұл,

Ауада ұшқан аққудың

Шашар еді қандарын.

Ер Алатау Қоңыраттан,

Батыры еді әмбенің.

Бөртоғашұлы Жиембет,

Алшын дейді, аңғарғын.

Үйсін батыр Сүлеймен,

Білмеймін ру намдарын,

Пана қылды қазақтар.

«Атасының орнына,

Есім болды хандарың,

Нәсілі—Шыңғыс төреден

Қабыл тұт мұны барларың.

Құтты болсын тақымың,

Мүбәрак болсын қадамың,

Жолың болсын, әумин!..»

Дуылдасып қалың жұрт,

Кілемге алтын салады.

Қазығұрттың басына

Хан көтеріп шығады…

Ту көтерді, сарын қып,

«Есім хан» деген ұранды.

Шаппаққа енді қамданып,

1300

1310

1320

156

156

157

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Ташкенге қосын шығарды.

Сапсыз ерлер жиылып,

Дүркін-дүркін айдады.

Білдірместен шаһарын,

Түн ішінде қамады.

Әр дарбаза аузына

Мыңнан әскер қояды.

Зеңбірек атып, талқандап,

Ордасын ханның бұзады.

Аллалап тегіс ұран сап,

Қазақтың бәрі ұрады.

Атқан садақ қалаға

Қардай болып борады.

Тұман боп оқтар түтеді,

Өткізбеді аспаннан

Жайын ұшқан қарғаны.

Тастан берік сарайды

Дәрі қойып ақтарды.

Найзамен түйреп кәрісін, 

Жасының басын жояды.

Қарап етіп халқын,

Өз қылғанын қылады.

Жақсығұл атты мылтығын

Қалың топқа жобалап.

Талқандады саптарын, 

Қабаттап өтіп қидалап.

Қазақтар болды шадыман,

Қатағандар жыламақ.

Алатаудай батыры 

Қасқырдай тиді аралап,

Жиембет асты бәрінен

Тұс-тұсына қуалап.

Сауытқа тиген оқ болса,

Жерге түсті домалап,

Сүлеймен батыр жұмылды,

Қабаттап қырқып, жаралап.

Өшпенді баз жазғандар,

Қашқан жауға қатын ер,

Күші жетпес жазғандар

1330

1340

1350

1360

158

ТАРИХИ  ЖыРлАР

158

159

Өлігін жүр сабалап.

Кейбірі кейіп сөгіп жүр

«ұрайын қызыңды, өлдім-ақ».

Тәшкеннің қырғын салды қаласына,

Алалық бастан кірген арасына.

Ордасын бір күн, бір түн ойран етіп,

Келтірді өзі қылған жобасына.

Сапсыз қазақтарға олжа түсті,

Үлесін алып жатыр бас-басына.

Қазына-мүкамбалын артып алды,

Өрт қойып хан Тұрсынның ордасына.

Бір қатар Қатағаннан кетті қашып,

Бармаққа Үргеніште хан қасына.

Есім хан айтты: «Халқым, құлағың сал,

Олжаны тақсымымен үлесіп ал.

Алдынан жолын тосып іс қылайын,

Хан Тұрсын Үргеніштен қайтқан шығар.

Қасыма ығай-сығай жүзің ілес,

Өзгеңіз осы арадан қайтыңыздар.

Әйтеуір жауды шаншып, намыс әпер,

Болса да қанша олжа өздерің ал ».

Шығарды Шыңғыс ханнан қалған туды,

Туды ұстап жарқыратып, тұлпар мінді.

Туына хан Шыңғыстың жасын сүртіп,

Ішінен тарқатты Есім сары суды.

Сайланып, іріктеніп өңшең батыр,

Ерлердің наһансінген бәрі жүрді.

Бір порым бәрі бірдей сыпайылар,

Өнерпаз ығай-сығай неше түрлі…

Сырдария бадалына жеткен кезде,

Азырақ Бұқар жақтан шаң білінді.

Хан Тұрсын хабарланып қайтқан екен,

Үш мәрте «Есім хан» деп дабыл ұрды.

Қасына бірін-бірі жолатпастан,

Атысып екі жақтан оқ жаудырды.

Найзамен хан Тұрсынды шаншиын деп,

Есім хан тұлпарымен дарияға ұрды.

Ақыры араласып, кескілесіп,

Сырдария қызыл қан боп ағып тұрды.

1370

1380

1390

1400

158

158

159

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Ешені Аппақ қожа берген семсер

Он бестен-жиырмадан қан қып тұрды.

Қайтпай, қашпай екі жақ,

Қырғын қылды қабағат.

Қарсы шапқан ер дейміз,

Қашқынға болмай маламат.

Хан  Тұрсын келіп күрзі ұрды

Есім ханға дауамат.

Сүрініп барып түзелді

Астындағы тұлпар ат.

Ақылы ауып тоқтады,

Күшпенен қылды парасат.

Жүгіртіп келіп найза ұрды

Жиембет деген азамат.

Тобышақ жазым боп кетіп, 

Хан Тұрсын түсті домалап.

Қайрылып қожа жөнелді,

Сүлеймен кетті қуалап.

Қатағандар тоқтатты,

Тұс-тұстан найза сидалап.

Араласып шауып жүр,

Қалқан ұстап паналап…

Қаһарланып Жиембет

ұстады найза қолына,

Араласты аянбай

Қатағанның тобына.

Хан Тұрсынға күрзі ұрды,

Сүйенді аттың жалына.

Ту ұстаған адамын

Екі бөлді атымен

Келтірді батыр табына.

Қатағанды қашырып,

Қойша айдады алдына,

Қашқанменен қоймады,

Түсті ерлер соңына.

Әр жерде аттан түсіріп

Сұлатты көбін жолына.

Ақырында қашқындар

Жеткізбей кетті шаңына.

Хан Тұрсын қашты жұртымен

1410

1420

1430

1440

160

ТАРИХИ  ЖыРлАР

160

161

Үргеніштің көліне.

Қарамады қайрылып

Қырғын тапқан еліне…

Есім хан айтты айғайлап:

«Залым ит, бар ма арманың?

Айнымай келді басыңа 

Өзіңнің қылған ылаңың.

Сен қылғанды мен қылдым,

Сенен артық не қылдым?

Пендем де, қатын-балаларым

Қорқады деп ойлама,

Шыдасаң, тағы шындадым!

Арманда қалсаң бұл сапар,

Тағы қайта қамданғын.

Сенімен бармын, хан Тұрсын,

Сынғанша қылыш-балдағым».

Осыны айтып, ер Есім   

Үлеске салды олжаны.

Дүниеге кенелді 

Қасына ерген ерлері…

Сауыт-сайман, асыл зат

Шат болысты келгені.

Қайтты енді жұртына,

Жадырай түсіп елдері…

Қайтып келді Есім хан 

Түркістан атты қалаға.

Тамаша болды неше күн 

Бала менен шағаға.

Атасының басына 

Қатым Құран түсіріп,

Әдия беріп молдаға,

Жұртына болды ұлы той.

Неше күн өтті арада…

Үргеніштің ханы еді

Әбілғазы баһадүр:

«Жарасқын,—деп,—екеуің»

Түсе берді араға.

1450

1460

1470

160

160

161

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Әбілғазы баһадүр хан

«Ассалаумағалейкум,

Арқан дәулет Есім хан!

Үргеніштен келемін,

«Әбілғазы баһадүр»

Деуші еді мені қанша жан.

Бітімге келген жайым бар,

Сөз тыңда, уәзір, сыпамен.

Хан Тұрсынмен жау бопсың,

Қандым көп сөз араңнан.

Пенделері себепкер,

Жақсы-жаман Құдайдан.

Насихат айтам, тыңдасаң,

Жолдас болған кісімін,

Тәуекел хан атаңмен.

«Әкемнің көзі көрген» деп,

Бір мәрте тұтсаң қадірдан.

Жыламасын жас бала,

Қорқыңыздар Құдайдан,

Қайтыңыздар райдан.

Насырани жуит қарсы емес,

Бәріміз де мұсылман.

Өсер ғана басың бар,

Шырағым, сенен сұрадым,

Өз жұртың да аз емес,

Тілеуін соның сұрағын.

Босатып бер пендеңнен

Хан Тұрсынның адамын.

Құсемет кетсін араңнан,

Кідірут кінә шығарғын.

Өлмесе де, өлімші,

Білдің бе Құдай ұрғанын?

«Алдыңа келсе құнын кеш

Әкенің» деген сөзі бар,

Машайықтың ұнауын.

Біріңе-бірің мұнан соң

Ала көзбен қарама.

Нан сындырып, шартнама,

11-0273

1480

1490

1500

1510

162

ТАРИХИ  ЖыРлАР

162

163

Ортаңа Құран қоямын.

Әкең қатар хан едім,

Бейәбир қылмағын.

Пайғамбар жасын жасап ем,

Бір жолға, балам, сыйлағын.

Пәтті бәби себеп ән,

Құранның сөзін аңдағын.

Көнбесеңдер мұныма,

Менің жайым—Үргеніш,

Бірің өліп, бірің қал,

Қызығыңды көріп тұрамын».

Әбілғазы баһадүр

Осындай көп сөз нұсқады.

«Кештім» деді ер Есім,

Құрмет етіп патшаны.

Құсеметтерін тастады,

Қағаз қылып шартнама.

Хан Тұрсын Құран ұстады,

Өтірік қана өтініп,

Иламен көзін жастады.

«Қулығым асып осыдан,

Бізге болсын,»—деді де,

Қолына ұстап бір бізді,

лақтырып тастады.

Әбілғазы сөйледі:

«Бұдан кейін жамандық

Қайсысың қылсаң, мабада,

Аруақ ұрсын ұранмен,

Қияметке дейін оңалма.

ұрық, нәсілің құрысын,

Ағаштай боп, қуар да.

«Әумин» десін періште,

Машайық болсын дұғада.

Батагөйің мен болдым,

Үргенішке қайтамын,

Сау болғын енді, жан балам, 

Тапсырдым сені Құдайға.

1520

1530

1540

1550

162

162

163

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Есім хан айтты бір сөз: «Құлағың сал,

Баһадүр Әбілғазы, арызым бар.

Мынау іс осылайша  тындым болды,

«Кеңге кең,—деген еді,—тарларға тар».

Адамнан, Әзіреті бермен қарай

Жауымен ғазат қылған падишалар.

Қырық жыл күндіз-түнгі ғибадаттан,

Ғазатқа бір-ақ қылыш артық шығар.

Баласын мұсылманның жылатпайық,

Өр жақта қалмақтайын дұшпаным бар.

Омск, Томскінің айналасы,

Темір хан, Атас пірас кәпір шығар.

Хан Тұрсын мына жұртты аңғарып тұр,

Зерек қас надан достан артық шығар.

Тапсырдым баршаңызды бір Құдайға,

Көргенше қайта айналып, кім жоқ, кім бар».

Қалмақты алуы

Еңсегей бойлы ер Есім

Талап етті жүргелі,

Ниетін қылып ілгері.

Темір ханның жұртына

Жүзі ауды өрдегі.

Қалың қалмақ қара қол,

Атас Пірас дінді еді.

Неше сапар жұрт шауып,

Жетім-жесір, жәбір қып,

Төрт түлік малын неше айдап,

Бүлдірген еді елдерді,

Тіпті тыныштық бермеді.

Қайғымен өтіп қазақтар,

Шашынан көп еңіреді.

Атасы өліп біреудің,

Інісі өліп біреудің,

Біреулер жардан айрылып,

Жазылар малдан қамығып.

Жалғыз-жарым саяқтап,

Не ерлер өлген зорығып.

1560

1570

1580

164

ТАРИХИ  ЖыРлАР

164

165

Үш Алаштың баласы

Жылаушы еді күніге.

Қысасы бар бәрінің

Қуанады жүргелі.

Күшті боп қалмақ сол күнде

Өзгелер, сірә, ел ме еді?

Нәсілі кетті түзеліп,

Шыңғыс хан осы дінде еді.

Жеті ықылым халқын

«Жердің  жүзін алған» деп,

Айтып едім ілгері.

Заманнан неше бері қарай

Он үшінші тақсым Шыңғыс хан.

Шежіре нұсқа көргені

Жолға қарап көз сүзіп,

Қыналап, қамдап ат мініп,

«Құны,—деп,—басым арымның».

Үш жүз енді сайланды,

Қам қылып жатыр барғалы,

Қос ат, жарақ қамданып.

Қылыш, мылтық байланып,

Қош айтысып, қоштасып,

Көрісіп қолын ұстасып.

Әбілғазы, хан Тұрсын

Сарпай беріп қайтарды.

Қайта-қайта дайындап,

Ішкі арманды айтады:

«Селтеңдеген неме еді,

Кім біледі сайтанды?»

Сол уақытта Есім хан

Біреуін қоймай айттырып,

Жинап алды қазақты.

Жұртты аузына қаратты.

«Есікке жұртым, бекем бол,

Дұшпаның көп оң мен сол.

 Алдыңғы жағым оңланса,

Артқы жағым алақ-ты.

Болжаңдар шартарапты,

Жуық арада келмеймін,

1590

1600

1610

1620

164

164

165

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Барған жерге өрлеймін.

Қанағатсыз ел еді,

Қатағанға сенбеймін,

«Бұған да түсін ер» деймін.

Үш жүз қазақ баласы,

Үш би сайла, ойласып.

Таянышымды кім деймін?

«Аузы бар бақандай,

Қайратты болсын ер» деймін.

«Жасып туған атадан,

Басқара алмаса қор» деймін,

Осалға өкім бермеймін.

Жақсығұл мерген елде қал,

Қылатын сенің ісің бар.

Шолғыншы болып айланып, 

Асынып мылтық байланып,

Елдің шетін електеп,

Некен-саяқ деректеп,

Рақат ұйқы көрмейін,

Шолғыншы болып жүр деймін.

Алдымдағы қалың жұрт,

Анықтап айтшы билерді,

Аттарын, сірә, кім деймін?

Үш жүздің енді баласы

Қарар тауып ойлады.

ынтымақпен сайлады:

Құдайберді Жаныстан-

Ең әуелі болғаны.

Орта жүздер сайлады

Арғын Шаншар мырзаны.

Қаз дауысты Қазыбек

Осыдан тарап шығады.

Кіші жүз—Алшын Жидебай,

Баласы мұның—Әйтеке.

Шежіреде шығады,

Ескі ұлт нұсқада

Осындай дейді хабары.

Атап-атап берейін,

Енді Есімге келейін.

1630

1640

1650

1660

166

ТАРИХИ  ЖыРлАР

166

167

Жеті мың әскер жинап ап,

Қалмаққа деді жүрейін.

Қалған жұрты тарқады,

Қайыр-қошын айтады.

«Ақ жүзді абырой бергін деп,

Көздің жасын көргін деп.

Есен барып, сау қайтқын

Сапары еді қатерлі…

Хан Тұрсындай ханымыз,

Ағармапты көңілі,

Жаулықпен өткен өмірі.

Темір хандай қалмаққа

Жасырын сәлем айтады.

Қағазында не депті

Қанеки, оқып байқалы.

«Жанабыңа үрметлу,

Темірхан саған көп сәлем!

Достық сөзін байқағын,

Жазылған мынау хатымнан.

Есім хан саған бара жатыр,

Жарамды, жаулы адаммен.

Оза шауып, мал алған,

Шығаннан шыққан ерлері,

Жүрегі өскен қолайдан.

Досыңды шақыр қабыңа,

Жау тірелді маңайдан,

Дұшпанды бездір панайдан.

Достығымды білдірдім,

Пешене көр маңдайдан.

Егей-сығай адамы

Қозғалтпасын қалаңнан.

Қайратың болса, өлтіргін,

Ханнан шырақ өшіргін.

Біреуін тірі жіберме

Осы барған адамнан.

Нан пісіп тұр деміне,

Осы биыл таланмен».

Сөздің енді қысқасы,

1670

1680

1690

1700

166

166

167

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Қалмаққа тиді намасы.

Қағаздан қатты шалынды

Темір хан деген патшасы.

Шапқыншылар жүрдіріп,

Жаудың түрін білдіріп

Бүлінді қалмақ немесі.

Әскербасы, онбасы,

Қарауылшы, құрбасы.

Арбаға таңып зеңбірек,

Оқ-дәрісін түгендеп,

Хабарланды топ басы.

Қарауыл қойып күтініп,

Берік болды қаласы,

Шаһар мен Дешті даласы.

Жол-жолға мерген төктіріп,

Жай-жайына сап қылып,

Бұқтырма болды арасы.

Темір хан жүр жол тосып,

Қалың қолмен бас қосып.

«Келетін жолы—осы» деп,

«ұрысатын жердің басы» деп,

Бір парсаң жерде арасы.

Мұның жайы мұнымен,

Енді Есімнен қозғашы.

Еңсегей бойлы ер Есім,

Келе жатыр сап қып,

Жер қайысқан қосынмен,

Шенінен пенде шошыған.

Қызмет етіп сыпалар,

Ажырамайды қасынан.

Кигені темір көк сауыт,

Артынан жалпы жығалы,

Кекке шығып мұнары.

Жасынған жаудың алдында

Ажалды киік тұрады.

Дүркіреген дүбірі

Түстік жерге шығады.

1710

1720

1730

1740

168

ТАРИХИ  ЖыРлАР

168

169

Күншілік жерден елеуреп,

Керең болып құлағы.

Панайында хайуан, шу жын,

Тауларға үркіп шығады.

Таймаған бағы басынан,

Талқылы туған жасынан,

Бет алған жер қашық па,

Ақбөкендей жосыған.

Аралап киік, аң атып,

Кез келгенді сұлатып,

Бірнеше күн жол жүрді,

Аз ғана емес мол жүрді.

Қалмаққа жақын кеп кірді,

Көрмеген жер тосыннан.

Аралап келді қонбаққа,

Бір өзеннің басынан.

Шөлейтке қонды қапылдан,

Су таппады жақыннан.

Көп қосын кетті су іздеп,

Рұқсат алып ханынан.

Аттарын жалпы суғарып,

Су құйып меске тақсымен.

Бүлдіргенге кез болып,

Тере берді қызығып,

Жүгіре түсіп атынан,

Хабарсыз бәрі артынан.

Қосты бағып бір өзі

Қап еді жалғыз Есім хан.

Сапсыз қосын сау етіп,

Түсе қалды тосыннан.

Кебенек шекпен киіп ап,

Шыға берді бөлініп.

Жүре алмай қалды жұртында,

Төрт шолақ байталмен.

Астында тұлпар аты жоқ,

Қалмаса игі еді майталман.

—Кім,—деп,—шаһар, тек жайың?  

Сұрайды жауап Темір хан.

1750

1760

1770

168

168

169

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

—Мен өзім—нәсілім төре, қазақ—затым,

«Түркістан, Сайрам» дейді шаһарым атын.

Есім хан—осы күнде жұрттың ханы,

Қалмақтың талап етер уәлаятын.

Қасында егей-сығай ерлері көп,

Төбені, сары жай тартса, аударатын.

Бет алса қай тарапқа, талқан қылар,

Ешкімнен сыңайы жоқ жасқанатын.

Егескен қанша патша болғанменен,

Жеңіліп, қара жерді жастанатын.

Баршасы ат суғарып кетіп еді,

Солардың азғыны едім қос бағатын.

—Қарасам, қай патшадан кем шығарсың,

Ақылға бір қатардан кең шығарсың?

Қараға сендей тұлға бітпеуші еді,

Бір ермен жұрт иесі тең шығарсың?

Кебенек шекпен киіп, елеусіз боп,

Еңсегей бойлы Есім хан сен шығарсың?

Оңаша, лат-Манат кездестірді,

Дұшпаным мен іздеген сен шығарсың? 

Қанжармен жүрек-бауырың араласса,

Саспағын, бәлем, енді тыншығарсың».

Айтты да қалмақ мынаны,

Ерлерін тегіс жияды,

Көзінің жанып мұнары.

Айнала қамап, айғай сап,

Қылыштарын шығарды.

Қысылды енді ер Есім,

Арасында қас-кірпік 

Көргеннен соң мынаны,

Қатты арман қылды.

Астында тұлпар аты жоқ,

Састырды жау тосын кеп,

«Аңдыған жау—осы» деп.

Ақырынан сүйінтсін,

Әуелі тұр басым боп,

Сыр берместен тұрады.

1780

1790

1800

1810

170

ТАРИХИ  ЖыРлАР

170

171

Аз кідірсең, қызығы

Арт жағында болады.

Білінді қосын хабары,

Алдын бастап келеді

Жиембет батыр-сардары.

Ақырында түсініп,

Әуелінде дағдарды.

Жаудың түрін аңғарды.

Айқай-сүрен салысып,

Қолына найза алысып,

Кимелесіп жақын кеп,

Ажыратты хандарды,

Жеткерді Құдай жамбарды.

Тоғысып біраз, соғысып,

Екі әскер айрылды

Біріне-бірі батпады.

Екі жақ та байқады,

Қарауыл қойып күтініп,

Кездескен жерде ұмтылып,

Жай-жайына жатады.

Рауаж тауып дін ислам,

Кәпірдің қашқай сайтаны.

Бір уақытта таң атып,

Сүбы садық білінді.

Намазын оқып мұсылман,

Қыбылаға жүзін үйірді.

Салауат айтып Расулға,

Салды дұға, зікірді.

Қайратты ерге күн туды,

Көрсететін ер тұрды.

Аллалап бәрі ұран сап,

Майдан жерге жиылды.

Қалмақ, қазақ екі жар,

Қанды жұртқа қаһар бар.

Түйіліп дабыл ұрылып,

Сап түзеп майдан құрылып,

Сырнайдың даусы білінді.

1820

1830

1840

1850

170

170

171

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Майдан

Екі жұрт келді қаптап майданына,

Кең қойып майдан жерді аңғарына.

«Қырғында кімнің басы жойылар» деп,

Қауіпте қорқағы мен сардары да.

Барша жан тіршіліктен күдер үзіп,

Қой айтып Қорасанға жалбарына.

Әркімге мынау ажал елестеді,

«Құдайым, қуат берсе,— деп,— қалғаныма».

Не қырғын, не ұрыстар болып өткен,

Заманда әр патшаның заңдарында.

Боялған неше сапар жердің жүзі,

Келеді ұрық болып қалғаны да.

Шейіттік нәсіп болса, жақсы өлім,

Кісідей ағайынды иманына…

Жекеге қалмақтардан шықты біреу,

Таң болып, жұрт түңіліп тұрғанында.

«Қазақтан қандай сабаз шығады» деп,

Қырдағы көзін тікті, ойдағы да.

Жекеге шықты бір қалмақ,

Қолында кездей шоқпар.

Оң мен солға айғайлап,

«Талапкер» деп айтады.

Қарсы қарап ұмтылып,

Оң мен солға жүгіріп,

Қарсы жауға қасарып,

Долдығынан жас алып,

Екпіндетіп ат шауып,

Қорқар емес жасқанып.

Бұяқтан да талапкер,

Есім ханнан бата алды.

Жүгіре барып шанышып,

Тездіктен дайын боп қалды.

Қарсыласқан қазақтың

Келдесі ұшты аспанға.

Насыр қалмақ мақтанды

Шауып шықты жесір боп,

1860

1870

1880

172

ТАРИХИ  ЖыРлАР

172

173

Иесіз аты бос қалды.

Шалқая барып артынан,

Қара жерді жастанды.

Насырдан шықты қатты айқай:

«Қатынға теңе қашқанды,

Қара жермен теңейін.

Қорықсаң, қайтып келмейін,

Есім хан саған біл деймін,

Келелеп айда дұшпанды».

ыза болып Есім хан,

Бұрылды оң мен солына,

Жасанған қазақ қолына:

«Кім берсе бұған жазаны,

Шашайын алтын жолына.

Жұрт үшін туған бар ма екен

Иісі қазақ ұлында?»

Жаяулап келіп бата алып,

Шыдай алмай Сүлеймен,

Ақ жалау найза қолында,

Жүре берді жолына.

«Еншіңді Насыр беремін,

Ажал жетсе өлермін,

Жұлдызым туса оңына».

Атқан оқтай зырқырап,

Көзін таймай самғады.

Шаншар жерін пайлады,

Анда-санда бұрқ етіп,

Шіреп ұстап найзаны,

Жүректен шаншып Насырды,

Көтеріп алды қолына,

лақтырып жіберді

Қалмақтардың тобына.

Намыскөй басты жүрегін,

Берген соң Құдай тілегін

Іс айналып оңына.

Артынан келіп інісі,

Барып түсті жанына,

Жекелеп еді тағы да.

Үлкен кілем көтеріп,

1890

1900

1910

1920

172

172

173

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Түсетін жерін ескеріп, 

Өлтірмей қалмақ жабыла.

Сүлеймен тұрды тіктеніп,

«Талапкер» деп тағы да.

Сүлеймен күдер үзді майдан жерден,

Екеуін жайлап салды ербеңдеген.

Қалмақтың енді сапы «бәнт» боп қалды,

Ілесіп кеткендей-ақ өлгендермен.

Темір хан ыза болып айқай салды,

Бірқатар күдер үзіп келгендерден:              

«Қазақтан аз ғана әскер шошындың ба?

Қозыдай қалмақ едің көгендеген.

Қырылып, иә қырылатын күнің туды,

Келіпті аз ғана әскер төменгі елден.

Күш көрсет, оза шауып, олжаланып,

Бұл жерге неге келсін, өлем деген.

«Болса да қырық жыл қырғын күндіз-түні,

Бекер ме еді ажалды өлер» деген.

Еш уақытта жау санасып ұрыса ма,

Ерлерім, жоқ боп кеттің дікеңдеген.

Бірме-бір пышақтасып өле бергін,

«Екеудің бірге күші келер» деген.

Осылай дей айқайлап,

Айналдырды көтеріп,

Қамшы алып басына,

«Біреуі қалмай ұмтыл» деп,

Има қылды қосынға.

«Әкең де болса, аяма,

Бекер-қорқып, шошынба!

Тілеген жауың тұсыңда,

Көрнек көрсет осында!

Пәстеген көңілім тындырсаң,

Жарақ қып күрзі ұрсаң,

Тоқтаусыз қыз беремін

Есім ханның басына».

Біреуі қалмай қалмақтар

Майдан жерге ағылды.

1930

1940

1950

1960

174

ТАРИХИ  ЖыРлАР

174

175

Құмырсқадан қалың-ды,

Борандай түтеп жабылды.

Артынан демеп, төніп тұр

Айнымайды қалыбы.

Айланбаса оңына,

Көптің қиын айбыны.

Аллалап бәрі ұран сап,

Қарсы шапты қазақ та,

Жанын қиып ғазатқа.

Дариядай толықсып,

Екі әскер қосылды.

Шыққандай жайын толқыны,

Бесін шашып онынан

Озық ерлер ұмтылды.

Тозаңы ұшты аспанға,

Күннің көзі тұтылды.

Үні бітіп ерлердің,

Қап-қараңғы боп тұрды.

Атасы кетіп баладан,

Іні айрылды ағадан.

Алтын жаға сауыттар

Жыртылып тозды жағадан.

Қара жерді қандады,

Қандалмай жер қалмады.

Өліктер бітеп аңғарды,

Бидайдың орған бауындай,

Қыр менен адыр, сайларды.

Сел болып сайлар қан ағып,

Нөсер басты ойларды.

Ажалсыз шығар сырлығып, 

Қырғыннан аман кім қалды.

Сүлеймен батыр, Жиембет,

Қылып жүр ерлер тойларды.

Ешкім осал демейді,

Қоңырат Алатау ер еді

ұрыстың алған әдісін,

Керіп тартып қылышын.

Бәрі де ұлы салдар-ды.

Қойдай қырып айдап жүр,

1970

1980

1990

2000

174

174

175

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Кез келгенін жайлап жүр.

Шымалдан көп ел екен,

Шегірткемен тең екен,

Есекең барып еңсерді,

Көрмеген қырғын ел екен,

Өліктер қалды төбе боп.

Қазақтар аз, қалмақ көп,

Қосылып тұр күн сайын,

Тұс-тұсынан жәрдем кеп.

Көкте дұшпан, жерде шөп

ұрыс қызды қабағат.

ұдайы төрт күн қырғын боп,

Бесінші күн толғанда,

ұлы сәске болғанда,

Қаз-қатар қуды артынан,

Үркітіп жауын жалпымен.

Қалмақтар қашты тоз-тоз боп,

Қашқан жауға қатын ер,

Артынан шанышты, қуып кеп.

Қойдай қырды қалмақты,

Кім санайды түгендеп?

Шәріне тақап жақын кеп,

Дарбазасын бұзбаққа

Ой қылды қазақ жалпы көп.

Кетпен ұрып ақырындап,

Дүркіреп келді жақындап,

Қайта қуды артына.

Борай хан деген біреу кеп,

Елеместен ұрысты,

Жатушы еді ғапыл боп.

Ер Алатау шанышты,

Алдынан тура қарсы кеп.

Күрзі ұрған зарпына,

Жөнделді, аттан ауып кеп.

Қармақтай жұлып ап кетті,

Кете берді көкпар боп.

Сүлейменге күрзі ұрып,

Атынан доптай ұшырды.

Болжамай кетті,

2010

2020

2030

2040

176

ТАРИХИ  ЖыРлАР

176

177

«Өлді» деп.

Жиембет батыр қоста еді,

Қалып еді зақым жеп.

Кез келгенді аман қоймады,

Не ерлерді жайлады,

Әмбеден күші басым боп.

жүктеу/скачать 1,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: