Қайымова Б. Етiстiк түбiрден есiм тудыратын аффикстер.-А., 1961.
Маманов И. Қазіргі қазақ тілі 1966.
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А., 1964; 1974
Бақылау сұрақтары:
Етістік категориялары: етіс, рай
Етістік категориялары: шақ, жақ
Лекция №4.5
Тақырыбы: Үстеу, шылау сөздер
Мақсаты: Студентке дәріс тақырыбы бойынша айтылған мәселенің басын ашып түсіндіру. Ондағы кездесіп, қолданылып отыратын фонетикалық, лексика-грамматикалық ұғымдарға (лингвистикалық терминдік атауларға) айырықша көңіл тоқталып, білімгерлердің оларды түсініп қабылдауына, сабақ барысында қолданып отыруларына көңіл бөлу.
Жоспар:
Үстеудің лексика -семантикалық сипаты
Үстеудің семантикалық топтары
Шылаулардың морфологиялық сипаты
Шылаудың түрлері: жалғаулық, септеулік және демеуліктер
Лекция мазмұны:
1.Үстеудің лексика -семантикалық сипаты
Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, жүзеге асу амал -тәсілін, мекенін, себебін, мезгілін, жай-күйін білдіретін және грамматикалық тұлғалармен түрленбейтін сөз табы. Мысалы: Абай биыл (қашан?) он үшке толған еді.
Үстеулер етістікпен тіркесіп, пысықтауыш қызметінде жұмсалады. Кейбір үстеулер субстантивтенеді, яғни, түрленеді. Мысалы: бүгініміз беймаза, өткеніміз өкініш пе? Бүгіндері тек ыммен түсініседі.
Үстеудің арнайы түрлену жүйесі және грамматикалық категориялары болмайды.
Құрамы жағынан түбір үстеулер, туынды үстеулер, күрделі түбір үстеулер боп бөлінеді.
Негізіг үстеулер – жылдам, әрең, бұрын, ұдайы, кеш, енді, қазір, әріі, дәл, тез т.б.
Негізгі үстеулердің көпшілігіне сын есімнің шырай жұрнақтары жалғанады. Мысалы: бұрынырақ, кешірек, төменірек, төмендеу, жылдамдау.
Туынды түбір үстеулер деп – басқа сөз таптарынан сөзжасам жұрнақтарының жалғануы арқылы, кейбір септік жалғауларының көнеленуі, яғни, түбірге сіңісіп кетуі арқылы жасалған үстеуді айтамыз.Мысалы: Қазақша сөйлепті. Бұлбұлдайын сайрайды.
Барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктері арқылы жасалған туынды үстеулер: босқа, текке, бірге; түнде, күнде, баяғыда, қапыда, лезде; шалқасынан, етпетінен, кенеттен, ертемен, таңертеңмен т.б.
Достарыңызбен бөлісу: |
