Ашық рай – сөйлеушінің шындыққа қатысы үш шақта болуы.
Бұйрық рай – іс-қимылдың бұйыру, талап ету, өтіну ретінде айтылу мағынасын білдіреді. Етістіктің бұйрықты түрде жіктелуі арқылы жасалады.
Шартты рай – қимыл, іс-әрекеттің болу болмау, орындалу мүмкіндігін, шартын білдіріп, етістік түбіріне лексика-грамматикалық категориялар тұлғаларына –са,-се қосымшасы жалғану арқылы жасалады.Мағыналары: шартты, қарсылықты, тілек арман. Мысалы: Күн ашық болса тауға шығамыз.
Қалау рай - сөйлеушінің іс-әрекетін орындауға я орындамауға қалау, тілек, ниет, ынтасын білдіріп белгілі қосымшалар жалғану арқылы жасалады. Жасалуы: етістік+ғы,-гі,-қы,-кі +тәуелдік жалғауы+кел етістігі.Мына қосымшалар да қалау рай жасайды: 1.ғай,-гей,-қай,-кей 2.са,-се,-игі еді.
2. Етістік категориялары: шақ, жақ
Сөйлеп тұрған сәтке байланысты қимылдың өту мезгілін білдіру шақ деп аталады. Сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың мезгілі, шақтық мағынасы мынадай болуы мүмкін: 1.Үнемі қайталанатын, дағдыға айналған іс-қимыл, сөйлеп тұрған кезде болып жатқан қимыл, іс-әрекет. 2.Сөйлеп тұрған сәттен бұын кеткен қимыл, іс-әрекет. 3.Сөйлеп тұрған кезде әлі болмаған, бірақ кейін әйтеуір болуға тиісті қимыл, іс-әрекеттер.
Етістіктің осы шақ, өткен шақ ,келер шақ деген үш түрі бар. Осы шақ – сөйлеп тұрған сәтке байланысты, яғни сол сәтте болып жатқан қимылды білдіреді. Осы шақтың екі түрі бар: Нақ осы шақ және ауыспалы осы шақ. Нақ осы шақ – дәл сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді.Жатыр, отыр, жүр, тұр салт етістіктерінің жіктелуі арқылы жасалады. Ауыспалы осы шақ – күнделікті дағдылы болып жатқан іс-қимылды білдіреді. Жасалуы: а-е-й жіктік жалғауы.
Өткен шақ – қимылдың іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып, істеліп кеткенін білдіреді. Оның мынадай үш түрі бар: жедел өткен шақ, бұрынғы өткен шақ, ауыспалы өткен шақ. Жедел өткен шақ – іс-қимылдың жуық арада болғанын білдіреді.Жасалуы: етістік-ды,-ді,-ты,-ті жіктік жалғауы.Бұрынғы өткен шақ – іс-қимылдың жалпы болғанын білдіреді.Жасалуы: етістік- ған,-ген,-қан,-кен,-ып,-іп,-п- жіктік жалғауы. Ауыспалы өткен шақ – сөйлеп тұрған уақытқа дейін дағдылы болып тұрған іс-қимылды білдіреді. Жасалуы: етістік – атын,-етін,-йтын,-йтін – жіктік жалғауы.
Достарыңызбен бөлісу: |
