Лекция тақырыбы: XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақ хандығының сыртқы саяси жағдайы. Лекцияның оқыту нәтижелері
Әбілқайыр ханның бұртұтас қазақ әскерінің қолбасы болып сайлануы
жүктеу/скачать 73,39 Kb.
|
JCQEDRDHDYBO14032023192947
- Бұл бет үшін навигация:
- , «олардың ең жақсы дегенінде қара құрымнан істелген көлеңке қыларлық қана жаппа, жалғыз ат, бес-он жандық қана бар еді».
- Әбілмәмбет, Барақ, Абылай, Бұлқайыр
- Әбілқайыр әскері жеңіске жетті.
- Әбілқайыр іс жүзінде күллі қазақтың толық билеушісі, аға ханы болды…
- «қазақтарда алты хан бар… тек олардың ең үлкені Әбілқайыр хан. Өзге хандар қандай істе де оны, Әбілқайырды, тыңдайды»
- «Ұлы жүз ханы Жолбарыс та, Орта жүз хандары Семеке мен Күшік те оған, Әбілқайырға, бағынады»
| 2.Әбілқайыр ханның бұртұтас қазақ әскерінің қолбасы болып сайлануы. Кіші Жүзді хан ретінде XVIII ғасырдың бірінші жартысында басқарып, 1731 жылы Кіші жүздің Ресей империясына кіруін бастады.
Ең қорқынышты жоңғарлық сыртқы қатері болды. Жоңғар хандығы Шығыс Түркістан (қазіргі Батыс Қытай) аумағында 1635 жылы құрылған еді. Сондай-ақ, қазақ хандығы сияқты, көшпенді болды. Көшпелі мал шаруашылығының дамуға байланысты жайылым жерді тұрақты кеңейту керек еді. Сонымен байланысты жоңғарлардың қазақ даласында шапқыншылығы. Жоңғар хандығы Жоғары Билеушісі басқаратын, қуатты орталықтандырылған мемлекеттік, яғни, абсолютті болды, абсолютті билігі бар көшпенді монархия. Қазақ хандығында әскері милиция, ал жоңғарда тұрақты әскер болған. Сыртқы шабуылдар мен ішкі дау-дамайлардан бүлінген және жойылатын қазақ халқы сол кездегі үлкен апаттар мен қиыншылықтарды бастан кешірді. Кіші Жүздің ханы Әбілқайыр қазақтардың жоңғарлар басқыншыларына қарсы қазақ халқының азаттық соғысын ұйымдастыру мен жүргізуге белсене араласты. 1710 жылы жазда Каракумдағы бүкіл ел жиналысында қазақ әскерлерінің қолбасшысы болып сайланды. Оның басшылығымен қазақтар Ташкент, Түркістан, Сайрам шаһарларды қорғап шықты. 1718 жылы Әбілқайыр хан, 30 мыңға жуық армияның басында Кайып ханмен бірге Аягөздегі жоңғарлармен шайқасты. Осы уақытқа дейін ол Ресейлік билік өкілдерімен алғашқы қарым-қатынастарына, сонымен қатар, Сібір губернаторларымен Жоңғарияға қарсы әскери-саяси одақ құру туралы келіссөздер жүргізу кезінде қосылды. Әбілқайыр хан осы уақытқа дейін тәжірибелі мемлекет қайраткері және батыл әскери қолбасшы ретінде танымал болды, сондықтан 1726 жылы Ордабасыда хандардың жалпы сұлтаны, сұлтандар, би және батырлар туралы жалпы қазақ бірлескен әскерлерді басқаруға бірауыздан сеніп тапсырылды. Бүкіл үш жүздің қазақ әскерлерінің басшысы 33 жаста болатын еді, ол жауынгерлік дайын қарулы күштерді құру және қазақ халқын жоңғарлардың басқыншыларын қудалау үшін жұмылдыруға күш салды. 1728 жылы Ұлытауда, Қарасиыр жерінде, Буланты өзенінің маңында, қазақ әскерлері шетелдік басқыншыларға қатты соққы берді. Жоңғар әскерлерінің жеңілмейтіндігі туралы миф жоққа шығарылды. Қазақ халқы өз жау болған күштерін жеңді. 1730 жылдың көктемінде Балқаш маңындағы Ит-ішпес ауданында Әбілқайыр ханның басшылығымен қазақ әскері қайтадан жоңғарларға қатты соққы берді. Жоңғар және қазақ хандығы арасындағы 100 жылдық соғыста түбегейлі өзгеріс (қазақ үшін) болды. Сол кезде Болат ханы (Ұлы Жүздің ханы) қайтыс болады және билікке үміткерлер арасында күрес күшееді. Сол уақыттағы саяси дәстүр бойынша, ұлы сұлтан хандарының өкілі бүкіл қазақ ханы сайлануға тиіс, осыны ескере отырып, Әбулмәмбет сайланады. Кіші жүздің Әбілқайыр ханы жас сұлтандардың әулетінің өкілі болғандықтан, сайланбайды: ол қазақ әскерлерінің қолбасшысы қызметінен кетеді. Кіші жүзге өзінің әскерлермен оралады. Көп ұзамай Ұлы Жүз Орта жүзбен бірлісіп күресуді жалғастырды, ал төрт тараптан Кіші Жүз жаудың қарсылас қоршауында - Еділ қалмақтар, Жайық орыс-казактары, башқұрт мен Хиуалықтар күн берген жоқ. Кіші Жүз тұрғындары қатты қорлаудан зардап шекті. Осылайша, жоңғар шабуылынан кейін қазақ хандығының ішіндегі жағдай күрделі және апатты болды. Жетісудағы бай жайылымдарынан айырылып, қазақтар материалдық және адамдық шығындарға ұшырады. Қазақстан аумағындағы ғасырлар бойы көшіп-қону жолдары енді бұзылған еді. Жоңғарлардың Қазақ ру-тайпаларының батыс және солтүстік-батыс шекараларына, Еділ мен Жайық арасындағы қоныс аудару мәселені қиындатып жіберді, Ресей субъектілері болып табылатын Жайық орыс-казактары мен қалмақтарымен тұрақты қақтығыстар туғызды. Қазақ хандығының батыс шекарасында бейбітшілікке қол жеткізу қазақ билеушілерінің негізгі сыртқы саяси мақсаттарының бірі болды. Барлық күштерімізді жоңғарлармен күресуге толық ауыстыру өте қажет болды. Бұл аса маңызды жағдай Кіші жүзінің геосаяси және саяси жағдайын Әбілқайыр ханнан жаңа түсіндіруді талап еткенін атап өту керек. XVIII ғасырдың бірінші ширегінде Ресейге басшылық еткен І Петрдің кезінде солтүстік көршісімен – Ресей империясымен қарым-қатынас орнату қажет екені анық, сол кезде Ресей - Еуразия құрлығының жетекші күштерінің бірі болды. XVIII ғасырда көптеген империялық мемлекеттер құрылды: британдық, француз, австро-венгр, қытай, орыс және т.б. Бұл қатыгез уақыт кез-келген аз халықтарды ұлы державаларға бағынуға әкелді немесе жоғалып кетті (бұл кейінірек Жоңғариямен болған жағдай). 1731 жылы 10 қазанда Кіші жүздің қазақ ақсақалдарының кездесуінде Әбілқайыр хан, Бұкенбай, Есет, Құдай-Назар және тағы Кіші Жүздің 27 басқа қазақ феодалдары Ресейге ерікті түрде қосылу туралы құжатқа қол қойды. Әбілқайыр ханның осындай саяси қадамы солтүстік көршісінің әскери күштерін жоңғарға қарсы және оның көмегімен барлық қазақтарды жоңғар басқыншыларынан босату үшін саясаткердің прагматизмінен пайда болды екен. Әрине, ол және оның жеке есептері қазақ хандығы бойынша өз хандық билігін нығайтуға да керек еді. Әбілқайыр орталықтандырылған қазақ мемлекетінің құрылуы тек қазақ халқына аман-есен өмір сүруге көмектесетінін жақсы білді. Бірақ, Ресей саясаты Кіші жүздің ханы - Әбілқайыр ханның мықты билігіне қарсы бағытталған еді. Соған қарамастан, Әбілқайыр хан қазақтың жалпы ұлттық мүдделерінен шыққан және туған халқына тыныш және бейбіт өмір сүруді қамтамасыз етуге тырысты. Әбілқайыр ханның саяси және стратегиялық таңдауы кез-келген ірі саяси және мемлекет қайраткері үшін күрделі халықаралық саяси жағдайды уақытында қозғалту, тұтастай ақылды және конструктивті геосаясатты және тұтастай алғанда саясатты жүргізу, достар мен одақтастар табу үшін қаншалықты маңызды екендігін тағы да дәлелдейді. 1725-1727 жылдары Кіші жүз және Орта жүз қазақтарының амалсыздан солтүстікке қарай ығысуы Ресей империясына қарасты және отырықшы бірнеше халықтар мен қазақтар арасындағы жағдайды ушықтырып жібереді. Еділ қалмақтары, Жайық пен Сібір қазақтары, башқұрттар Жайық, Елек, Тобыл бойларындағы құнарлы жайлауларға иелік етуден бас тартқысы келмеді. Ал қазақтар осы өңірлерді өздеріне заңды түрде қаратып алу үшін олармен талай рет соғысып, ресейлік кеңселермен келісім жасауға бірнеше рет талпыныс жасады. Тарихи құжаттарға қарағанда, қазақтар орыс шекарасындағы патша үкіметінің өкілдерінен Жайық, Елек, Тобылдың орта тұсы бойларында еркін көшіп жүруге, орыс бодандары — қалмақтар мен башқұрттардың, қазақтың шапқыншылығын тыюға кепілдік алуға көп әрекеттенген. … 1726 жылғы қаңтардың 18-інде Қойбағар Көбеков бастаған, құрамында Сүгір, Едікбай, Қажыбай сынды бірнеше Кіші жүздің игі жақсылары бар қазақ делегациясы Молла Мақсұт (Максюта Юнусов) атты башқұрт көпесіне еріп Петербургке келіп, Сыртқы істер коллегиясына өтініш-хат тапсырады. Бірақ одан нәтиже болған жоқ. Қазақ көсемдерінің мұндай қимылдары нәтиже бермегеннен кейін Әбілқайыр хан мен онымен одақтас Орта жүз билеушілері қалмақ тайшыларын Жайық жағасынан күшпен ығыстырып, қазақ жайылымдарын кеңейткісі келді. 1726 жылы Әбілқайыр хан, Орта жүз билеушісі Семеке, Барақ сұлтан, Семекенің ұлы Есім сұлтан бастаған 10 мың қазақ жасағы қалмақ тайшысы Лобжы Назаровтың ұлысына шабуыл жасады да, мұның соңы үлкен қантөгіске ұласты, «Әбілқайыр әскері Лобжы ұлысын талқандап, көптеген адамдарын қырып, әйелдері мен бала-шағаларын, малын түгел олжалап кетті» деп жазады тарихшылар. 1728 жылы еділ қалмақтарына елші жіберіліп, екі жақ татуласты да, бұл Жоңғар хандығының әскери-саяси агрессиясына күшті түгел жұмсауға мүмкіндік берді — қазақтың ту сырты тыныш еді. … Қазақ даласының оңтүстігінде қалыптасқан қауіпті жағдай үш жүздің күллі күшінің бірігіп өте күшті, жақсы ұйымдасқан жауға қарсы тұруын талап етті. Шамамен 1726 жылдың соңы, 1727 жылдың басында Шымкенттің батыс жағындағы Ордабасы мекенінде үш жүздің құрылтайы болды. Бұл жиынның көсемі Әбілқайыр хан болғанына дау жоқ. Ол бұл кезде есімі мен ерлігін, кемеңгерлігін күллі қазақ даласы мойындаған тұлға еді. Әбілқайыр күллі қазақ әскерінің бас қолбасшысы сайланды. Дәл осы сәттен бастап қазақ әскері жоңғар әскерін ығыстыра бастады. … Жоңғарлар бірінші рет 1727 жылы Бұланты өзені бойындағы Қарасиыр деген жерде зор жеңіліске ұшырап, шайқас өткен жер «Қалмақ қырған» атанып кетті. Дәл осы шайқаста Кіші жүздің Жетіруының батыры Тайлақ пен оның жиені, Ұлы жүз батыры Саурық басқарған қолдар ерекше ерлік үлгісін көрсетті. Осы жеңістен соң қазақ халқының рухы асқақтап, өзінің күшіне деген сенімі бекіді. … Әбілқайыр ханның, оның қолбасыларының Бұланты жағасындағы жеңісті жалғастыра отырып, жоңғарларды біржолата қуып тастауына сол тұстағы өзге оқиғалар себеп болды. 1931 жылы өзінің Ырғыз өзені бойындағы ордасында А.И.Тевкелевті қабылдаған Әбілқайыр «қонтайшымен соғыстың нәтижесіне ырза еместігін… бұхарлықтармен соғысуға тура келгенін… … қазір Хиуа мен Бұқармен татуласқанын» айтқан. …1725 жылы қазақтардың көптеген рулары Хиуа мен Бұқарға қашып барып, сонда қалып қойған-ды. Олардың жағдайы мәз емес-ті. Орта жүз батыры шақшақ Бөгенбайдың айтуынша, «олардың ең жақсы дегенінде қара құрымнан істелген көлеңке қыларлық қана жаппа, жалғыз ат, бес-он жандық қана бар еді». …1727 жылдың желтоқсанында Хиуа тағында 13 жыл бойы отырған Шерғазы хан өлтірілді де, ықпалды кісілер Әбілқайырдың ағасы Тоқтамыс ханның баласы Мамай сұлтанды хан көтерді. Көп ұзамай ол аттан құлап өлді. Енді таққа Әбілқайырдың жиен-күйеуі Батыр сұлтан отырды. Ол да көп ұзамай өзіне жасалмақ болған қастандықтан қашып құтылды. Ақыры Хиуаны он жыл бойы Әбілқайырдың немере інісі Елбарыс (Жолбарыс) сұлтан биледі. Хиуамен қарым-қатынас түзелгеннен кейін Әбілқайыр басқарған қазақ қолы жоңғар майданында табысқа жете бастады… …1728 жылдың соңғы айларынан бастап Әбілқайыр басқарған қазақ жасағы шабуылға шықты. Ұлы жүз қолы Қазықұрт тауының батыс беткейінен Орта жүз жасағы олардың солтүстік қанатынан, ал Кіші жүз әскері Қаратаудың батыс беткейінен шабуылға шықты. Ел тәуелсіздігі үшін болған осы жорықтағы қазақ жасақтарының топтарын Әбілмәмбет, Барақ, Абылай, Бұлқайыр сияқты Шыңғыс ұрпақтары басқарды. Ал ұрыстарда «қарадан шыққан» батырлар жетірулық Бөкенбай (табын) мен Есет (тама), қанжығалы Бөгенбай, оның аттасы шақшақ Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, шақшақ Жәнібек, Өтеген, Тайлақ, Саурық, Малайсары сияқты әйгілі батырлар ерекше ержүректікпен көзге түсті. …1729 жылы Балқаш көлінің оңтүстік жағалауынан 120 шақырым жердегі Аңырақайда осы соғыстағы ең ірі шайқас болды да, Әбілқайыр әскері жеңіске жетті. Ұзақ жылдарға созылған соғыс эпопеясының соңғы нүктесін қойған осы шайқастағы жеңіс Әбілқайырдың ұлы қосбасшылық дарыны, ерлігі мен батылдығын үш жүз қазақтарына паш етті. Оның әйгілі Ақсақ Темірге әлдебір жақындығы барлығы, шексіз ерлігі мен қайраты туралы аңыздар дәл осы кезеңде дүниеге келді. Балқаштан Алакөл қолтығына қарай созылып жатқан тау сілемі Әбілқайыр-Сұңқайты, қазіргі Подгорное селосының маңындағы жазық Әбілқайыр деп аталды. Атақты жоңғар қонтайшысы Қалдан Серенді (Галдан Церен) жеңген Әбілқайыр ханды тек Кіші жүз ғана емес, Қалмақ, Жоңғар, Хиуа, Бұхара сияқты мемлекеттердің ақсүйектері де ерекше құрметтеді, онымен жақындасуға ұмтылды. Жиырмасыншы жылдардың орта шенінен бастап Әбілқайыр іс жүзінде күллі қазақтың толық билеушісі, аға ханы болды… ХVІІІ ғасырдың отызыншы жылдарында Әбілқайырдың іс жүзінде аға хан дәрежесіне көтерілгені анық, оны Кіші және Орта жүз батырлары (Бөкенбай, Есет, Жәнібек, Құдайназар, т.т.) қолдады. Оның күллі қазақ көсемі болғандығын тарихи құжаттар да дәлелдейді. 1730 жылдың 29 қыркүйегінде Кіші жүз ханның елшілерін Петербургке ертіп әкелген белгілі башқұрт билеушілері Алдар Есенгелдин, Таймас Шаимов, Кәдірас Муллокаевтар Сыртқы істер коллегиясына «қазақтарда алты хан бар… тек олардың ең үлкені Әбілқайыр хан. Өзге хандар қандай істе де оны, Әбілқайырды, тыңдайды» деп хабарлайды. Мұны елші болып барған Сейітқұл батыр мен Құтлымбет би де растайды. «Ұлы жүз ханы Жолбарыс та, Орта жүз хандары Семеке мен Күшік те оған, Әбілқайырға, бағынады» дейді олар. Табын Бөкенбай батыр да «Тәуке ханнан кейін басты хан болып, ешкімнің кедергісінсіз өз билігін толық жүргізген осы Әбілқайыр хан» екенін А.И.Тевкелевке айтып берген. Орта жүз ханы Семеке де «Әбілқайыр қазақтардың басты ханы екенін» орыс үкіметіне баяндаған. Аталған фактілердің барлығы да «Кіші жүз билеушісінің қарсыластары оны аға хан ретінде мойындамаған, Әбілқайырдың Орта жүздік Жәдік ұрпағынан тарайтын сұлтандармен жауласуына осы себеп болған» деген пікірді толығымен теріске шығарады. Қазақтың жақсы-жайсаңдарының аталмыш пікірлері ғана емес, Барақ сұлтанның, (1736 ж.) болашақ хан, сұлтан Абылайдың жазған хаттарындағы Әбілқайыр туралы пікірлері Кіші жүз ханының билігін оның жақтастары да, қарсыластары да мойындайтындығын, үш жүз ақсүйектерінің арасында оның үстемдігін мойындамайтын ешкім жоқтығын айқын көрсетеді. …1736 жылдың жазында Әбілқайырды Ырғыз өзені бойындағы жайлауында кездестірген ағылшын суретшісі Джон Кэстль оның «ұзын бойлы, мығым денелі, қызылшырайлы жүзінен ізгілік сәулесі шашырап тұратын, өте күшті, қуатты, садақ тартқанда ешкімнің қайраты тең келе алмастай қуат иесі» екенін айтады. Сонымен қатар, Әбілқайырдың ірі ұйымдастырушылық және қолбасшылық дарынына теңдесер адам да Қазақ даласында болмаған. Оған дәлел — оның ірі жеңістері мен үш жүздің басын қосып, жауға қарсы майдан ұйымдастыра білген кемелдігі мен кемеңгерлігі. Қалың ел қасіретке ұшырап, тоз-тоз болып бара жатқан сәтте айқын ақылы мен сабырын, ерен күш-жігерін жоғалтпай, халықты жауға қарсы тұруға батыл ұйымдастыра білген Әбілқайыр хан ғана. Сол қиын- қыстауда ірі стратегиялық, тактикалық шешімдер қабылдап, соны ерлікпен жүзеге асыра білген, сөйтіп, есеңгіреген елдің етек-жеңін жинаған, жеңіске жеткізген — сол ғана. Әбілқайырдың қолбасшылық дарынын ерекше атайтын патша әкімдері оның кісі сенбестей ерекше батылдығына қайран қалады. жүктеу/скачать 73,39 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|