Лекция тезистері Синтаксис туралы түсінік
жүктеу/скачать 0,62 Mb.
|
| Жай сөйлем синтаксисі
Сөйлем мүшесі туралы түсінік 1.Сөйлем мүшесі, оның негізгі белгілері 2.Сөйлем 3.Сөйлем мүшелерінің зерттелуі 4.Сөйлем мүшелерінің жасалу жолдары 5.Сөйлем мүшесінің түрлері Сөйлем - синтаксистің ең негізгі бірлігі, өйткені сөйлем ғана тілдің негізгі қызметтерін айқындай алады. Ондай қызметтің біріншісі-ойлау-танымдық, екіншісі-қарым-қатынас құралы болу қызметтері. Бұл қызметтер өзара тығыз байланысты. Сөйлем - сөз тіркесін қамтитын, қарым-қатынасты қамтамасыз ететін тілдік материалдардың біртұтас бөлшегі. Мақсатты ойларымызды сөздерден сөйлем құрау арқылы білдіреміз. Ал сөздер сөйлем құрамына ену үшін өзара мағыналық, синтаксистік байланысқа түсіп, өзара тіркесіп айтылады. Сөйлемнің сөзден, сөз тіркесінен бөлек бірлік екенін айқындайтын басты белгілері мыналар: 1) сөйлем біршама аяқталған ойды, модальділікті білдіреді; 2) сөйлем өзара байланысқа енген сөздерден, сөз тіркестерінен құралады; 3) сөйлем бастауыш пен баяндауыштың байланысынан туған предикаттық қатынасты білдіреді; 4) әрбір сөйлемнің айтылу сазы интонациясы болады. Осы негізгі белгілерді негізге ала отырып сөйлемге мынадай анықтама беруге болады: Предикаттық қатынас негізінде біршама аяқталған ойды білдіретін тиянақты сөздер тізбегін сөйлем дейді. Сөйлемдегі сөздердің әрқайсысы өзінің лексикалық мағынасына орай сөйлем құрауға қатысып, тұтас ойдың мазмұнына ортақтасып тұрады. Синтаксистің негізгі бірлігі ретіндегі сөйлемнің өзінің арнайы құрылымы болады. Бұл құрылым өзін құрайтын ішкі бөлшектерден тұрады. Сөйлемді құраушы өзінің грамматикалық мағыналары бар сөздер синтаксистік байланыстар мен қатынастар арқылы бірігеді. Бұлар сөйлем мүшелері деп танылады. Демек, сөйлемді құрайтын сөздер сөйлем мүшелеріне жіктеледі. Бұл мүшелердің өздеріне тән атқаратын қызметтері болады. Яғни, әрбір мүше өзінің формасы болуымен қатар мағынасының болуымен де ерекшеленеді. Сөйлем мүшесі дегенімізде, ең алдымен, ол қандай мәселелерді қамтиды, оның нысанына нелер қатысты деген мәселені де негізге алу керек. 1.Сөйлем мүшесі болу үшін сөздер бір-біріне қатысты болу керек. Сөздің сөйлем мүшесі болған кезінде мынадай өзгерістерге ұшырайды: а) Негізгі сөз, туынды сөз, біріккен сөз, қос сөз және қысқарған сөз түрінде; ә) Сөздің дербес мағынасы бары да, дербес мағынасы жоғы да негізгі сөз бен көмекші сөздің түйдектелуі немесе өзара қайталануы арқылы күрделі мүше болады; б) Сөйлем мүшесі қызметінде тұрақты тіркестер де қатыса алады; в) Сөйлем мүшесі қызметінде сөйлемдер де қатысады; г) Сөйлем мүшесі ретінде жеке дыбыстар да қатыса алады. Міне, жоғарыда аталған ерекшеліктерге қарағанда сөздер сөйлем мүшесін жасаудың ең басты шарты. 2. Сөздер сөйлем мүшесі қызметінде дара да, күрделі де түрінде қатысады. Ал сөздердің күрделі түрлерінің өзін екі топқа: а) дербес мағынасы бар сөздердің өзара қатысы; ә) дербес мағыналы сөз бен көмекші сөздің түйдектелуі арқылы және дербес мағынасы бар сөздердің қосақталып жұмсалуынан болған деп бөлуге болады. 3. Сөздер сөйлемге енгенде грамматикалық мағына білдіруі тиіс; 4. Сөздер сөйлем мүшесі болғанда белгілі бір сұрауларға жауап беруі тиіс; 5. Сөздер сөйлем мүшесі қызметінде өзара байланысқа енуі тиіс. Сөйлем мүшесі болу үшін осы негізгі шарттар негізінде мынадай анықтама беруге болады: сөйлем мүшесі деп сөйлемде бір немесе бірнеше сөздер тобының басқа сөздермен синтаксистік қатынастары арқылы арнайы бір сұраққа жауап беріп, грамматикалық мағынаға ие болатын сөздерді айтамыз. Қазақ тіл білімінде сөйлем мүшелерінің зерттелуін былай топтауға болады: 1. 1922-1940 жылдар арасындағы зерттеулер. 2. 1940 жылғы оқулық, ғылыми еңбектердегі зерттеулер. 3. 1950 жылдан кейінгі әр түрлі бағыттағы зерттеулер. Негізінен сөйлем мүшелері туралы 1922-1940 жылдар шамасында жазылған еңбектер ерекше назар аударарлық. Ол кезде сөйлем мүшелері туралы А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, І.Бәйтенов, Х.Басымов, С.Аманжолов, Ә.Ермеков, М.Балақаев еңбектерін атай аламыз. Бұл еңбектерде сөйлем мүшелерінің тек жасалу жағы ғана сөз болып қойған жоқ, жалпы сөйлем мүшелерінің қалыптасу, тұрақтану мәселесіне көбірек назар аударылды. Сөйлем мүшелері туралы арнайы тоқталған ғалым - А.Байтұрсынов. Автордың Орынборда басылып шыққан «Тіл танытқыш» үшінші оқулығы синтаксис мәселесіне арналған. Онда сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп бөлу, тұрлаулы мүшелерге бастауыш, баяндауышты, тұрлаусыз мүшеге толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыштарды жатқызып, пысықтауышты өз ішінде мезгіл, мекен, сын, себеп, мақсат пысықтауыштар деп бөлу осы еңбектен басталады. Сөйлем мүшелері туралы өзіндік ой айтқан ғалым - Қ.Жұбанов. Ол сөйлем мүшелерін екі жақты қарастырып, сөйлем мүшелерінің жасалуы мен топтастыру мәселесіне ерекше қөңіл бөлген. Оның сөйлем мүшелері туралы ғылыми көзқарасын «Жаңа грамматикалық жаңалықтар жайында» атты көлемді мақаласынан айқын көруге болады. Автор сөйлем мүшелерінің саны, оның атауларына өзгеріс енгізіп тұрлаулы және айқындауыш деп бөле келіп, сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері туралы өзіндік жаңа ұсыныстар жасауды мақсат еткен. Қазақ тілінің сөйлем мүшелерін топтастыру туралы С.Аманжолов та арнайы тоқталғандығы белгілі. Ғалым сөйлем мүшелерін бастауыш, баяндауыш және анықтауыш деп үшке бөліп берумен ғана шектеледі. І.Бәйтенов, Х.Басымов, Ә.Ермеков сынды ғалымдар сөйлем мүшелерінің нақтылы жасалу жолына ғана тоқталады. Сөйлем мүшелері туралы көптеген мағлұматты М.Балақаев еңбектерінен аламыз. Ғалым сөйлем мүшелерін А.Байтұрсынов ізімен тұрлаулы, тұрлаусыз деп топ-топқа бөле келе, олардың жасалу жолдарына кеңірек тоқталады. Автордың сөйлем мүшелері туралы ойлары - қазақ тіл білімінде өзіндік орны бар ғылыми тұжырымдар. Жалпы қазақ тіл білімінде сөйлем мүшелерін айқындауда мына принциптер басшылыққа алынады: біріншіден, сөйлем мүшесін жалпы мағыналық жағынан қарастырады. Екіншіден, сөйлем мүшелерін грамматикалық жағынан, яғни, әрбір сөйлем мүшесі белгілі бір сөз таптарынан жасалуын негізге алады. Үшіншіден, синтаксистік жағынан, яғни, қай сөйлем мүшесі қай сөйлем мүшесімен анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынаста екендігі негізге алынады. Сөйлем мүшелері жасалуын мынадай топтарға бөлуге болады: 1.Негізгі сөз таптарының сөйлем мүшесі болуы; 2.Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің түйдектелуі арқылы сөйлем мүшесі болуы; 3.Негізгі сөздер шартты райлы болса етістігінің тіркесі арқылы сөйлем мүшесі болуы; 4.Тұрақты тіркесті сөйлем мүшелері; 5.Бір сөздің қайталануы арқылы сөйлем мүшесінің болуы; 6.Сөйлемнің де сөйлем мүшесі болуы; 7.Қысқарған сөзді сөйлем мүшесі; 8.Жеке дыбысты сөйлем мүшелері. Сөйлем мүшелері өздерінің атқаратын қызметтеріне қарай екі үлкен топқа бөлінеді. Олар тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелер деп аталады. Сөйлем құрауға негіз болатын бас мүшелер тұрлаулы мүшелер деп аталады. Оларға бастауыш пен баяндауыш жатады. Тұрлаулы мүшелердің маңына топтанып тікелей соларды, не бірін-бірі анықтап, пысықтап, толықтап тұратын мүшелерді тұрлаусыз мүшелер деп атайды. Тұрлаусыз мүшелерге анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш жатады. Мысалы: Теңіздің толқыны кеменің бүйіріне соғады. Жауынгерлер ақ қар, көк мұз аязды күндер мен түндерді елемей жүріп келеді. жүктеу/скачать 0,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|