Халық  шаруашылығын дамытудағы сəтсіз

290
291
дамуын қамтамасыз ету үмітімен Қазақстанға тікелей қатысты 
тың жəне тыңайған жерлерді игеру науқаны басталды. Қазақстан 
басшылығы бұл бастаманы қолдай қоймады. Осыған байланысты, 
1954 жылы 11 ақпанда өткен Қазақстан КП ОК-нің Пленумында 
бірінші хатшы Ж.Шаяхметов, 2- хатшы Л.И.Афонов босатылып, 
олардың орнына орталықтан жіберілген Р.К.Понаморенко  жəне 
Л.И.Брежнев  сайланды. Жергілікті жердің қазақ басшылары сынға 
ұшырап, үш айдың ішінде тың өлкесіндегі алты облыстың 1- хат-
шылары ауыстырылды. 
Бұрынғы Кеңестер Одағы, оның ішінде Қазақстанда тың жəне 
тыңайған жерлерді игеру науқаны 3 кезеңнен тұрады: 1) 1954—1955 
жж. 2) 1956—1958 жж. 3) 1959—1965 жж. Тың игеру жылдарын-
да негізінен солтүстік облыстарда жүздеген совхоз орталықтары 
салынды. Əміршіл-əкімшіл басшылыққа совхоздар тиімді 
болғандықтан, тың игерудің алғашқы жылында ғана 300 жаңа со-
вхоз ұйымдастырылса, 1955 жылдың соңына қарай олардың саны 
631-ге жетті. Ал 1958 жылдың ақпан айынан бастап колхоздар 
совхоздарға, МТС-тар жөндеу станцияларына айналдырыла баста-
ды. Тың игерудің тек алғашқы кезеңінде республикаға өзге респу-
бликалардан 640 мың адам  көшіріліп əкелініп,  Қазақстанда 18 млн. 
га. тың жер, немесе бұрынғы Одақтағы жыртылған жерлердің 60,6% 
игеріліп,  республикадағы  егістік  көлемі  22,4  млн.  гектарға  жетті. 
Осының арқасында 1956 жылы Қазақстан алғаш рет миллиард пұт 
астық алып, Ленин орденімен марапатталды. Қазақстанның əр аза-
матына өндірілетін астық 2 мың  кг жетті. Оған қоса тың астығы 
сапалы болғандықтан негізінен экспортқа шығарыла бастады.
Орталық басшылық 1956 жылдың ақпан айында өткен КОКП-
ның ХХ съезінде Қазақ КСР-нің алдына жаңа міндет — астық 
өндіруді 5 есе арттыру міндетін  қойды. Осыған сай 60- жылдардың 
ортасына қарай Қазақстанда жыртылған тың жəне тыңайған жер 
көлемі 25 млн. гектарға жетті. Бірақ та тың игерудің алғашқы жыл-
дарында қол жеткен табыс одан əрі ұштасып кете алмады. Өйткені, 
жаңадан игерілген тың жерлер 60- жылдардың ортасына қарай өз 
мүмкіндіктерін  сарқи бастаған болатын, осының салдарынан əрбір 
гектардан жоспарланған 14—15 ц. астық орнына 1954-1958 жылдары 
7,4 ц. жиналса, 1961—1964 жылдары — 6,1 ц., ал 1964 жылы — 3,1 ц. 
ғана астық алынды. Осы кезден бастап еліміз АҚШ, Канада, Арген-
тина, Франциядан астық сатып алуға кіріседі.
Қазіргі таңда экономистер тың жəне тыңайған жерлерді игермей-
ақ, астық өндіру кезіндегі астықты  аудандардағы əр гектардан 1 
ц. өсірсе, бұл тың игеру нəтижесімен теңескен болар еді,— деген 
пікірде. Оның үстіне тың игеру жылдарындағы қоныс аудару саяса-
ты елдегі демографиялық жағдайды одан əрі күрделендіріп, бұрынғы 
Кеңестер Одағының Еуропалық бөлігі үшін де, Қазақстан үшін 
де тиімсіз сипатта болды. Өйткені, сол кездің өзінде-ақ Одақтың 
еуропалық бөлігінде жылдан-жылға селолық жерлерде тұрғындар 
саны азайып, ал біздің республикамызда керісінше, өсіп отырған бо-
латын. Осы ерекшеліктер ескерілмей, онсыз да саны кеміп отырған 
еуропалық аудандардан тек 1954—1962 жылдары ғана Қазақстанға 
2 млн. астам адам көшіріліп əкелінді. Осының нəтижесінде бір 
жағынан Ресейдің, Украинаның жəне т.б. республикалардың бірқатар 
аудандарында мыңдаған селолар бос қалды. Екінші жағынан 20-30- 
жылдары жергілікті тұрғындарға қарсы бағытталған қуғын-сүргін 
салдарынан  күрт  кеміген  қазақ  халқы,  енді  тыңгерлердің  көптеп 
келуіне байланысты, 1959 жылы санақ бойынша алатын үлесі 30%-
ке  дейін төмендеп кетті.
Тың игеру жылдарында жаппай қоныс аудару науқаны рухани, 
ізеттілік саласына да үлкен зиян алып келді. Қазақ тіліндегі мектеп-
тер саны 700-ге кеміп, қазақ тілінде шығарылатын əдебиеттердің, 
баспасөздің саны күрт төмендеп кетті. 3 мыңнан астам елдімекеннің 
аты өзгертіліп, тарихи ұлттық санаға шек қойылды. 
Тарихта бұрын болып көрмеген көлемді жерді жырту орны тол-
мас экологиялық апаттарға, мал жайылымының күрт қысқаруына 
алып келді. Тың игерудің алғашқы жылдарында жердің құнарлы 
бет қыртысы (гомусы) шаң-боранға ұшырап ұшып кетуі салдары-
нан 18 млн. га астам жер эррозияға ұшырады. Қалыңдығы 1 см. қара 
топырақтың (гомус) қалыптасуы үшін, кем дегенде 2—3 ғасыр уақыт 
керек еді. Жайылым азаюы  салдарынан ұсақ мал өсіру қарқыны 3 
есе азайды, жылқы 1916 жылы 4 340 мың болса, 1961 жылы — 1158 
мыңға дейін, ал түйе  1928 жылғы санынан 8 есе кеміді.
60- жылдардағы ауыл шаруашылығының жағдайы қайтадан 
ауырлап, өзінің өсу деңгейін тоқтатқан болатын. Себебі, жаңадан 
игерілген жерлер өз мүмкіндіктерін сарқыды, колхозшылар мен 
ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің материалдық жағдайы төмен 
болғандықтан еңбекке ынтасы болмады. Сонымен бірге ауыл 
шаруашылығы өз деңгейінде қаржыланбады, ауыл шаруашылығы 
өнімін сату бағасы реттелінбеді. Жер өңдеу мəдениетін, топырақ 
құнарлығын көтеру, сумен  қамтамасыз ету дұрыс жолға қойылмады. 
Мал бағу, егін салу барысында жергілікті жердің географиялық, 
климаттық ерекшеліктері мүлдем ескерілмеді. 

292
293
Тың игеру барысында орын алып отырған кемшіліктердің 
бірқатары КОКП ОК 1965 жылдың наурыз, 1966 ж. мамыр пленум-
дарында ашылып, оларды жоюдың шаралары белгіленді. Ауыл 
шаруашылығының берік негізін жасау, жоспарлауды жақсарту, 
колхоздар мен совхоздарда шаруашылық есепті енгізу, еңбектің 
материалдық жəне моральдық қызығушылығын ұштастыру 
міндеттері  қойылды.  Егістіктің  аймақтық  тиімді  пайдалану 
жүйесі, тың өндіруге бейімделген техникалар ендіріле бастады. 
1966—1970 жылдары республика ауыл шаруашылығын дамытуға 
5,5 млрд. сом қаржы бөлінді. Осының арқасында 8- бесжылдықта 
ауылшаруашылық өнімі 54% өсіп, Қазақстан Кеңестер Одағының 
өзіндік ерекше ауылшаруашылық ауданына айналды. Оның үлесіне 
Одақтағы ауылшаруашылығы өнімінің 11% тиді. Мемлекеттік  қорға 
республикадан əрбір 4- тонна жүн, 12- тонна ет жəне 5- тонна астық 
түсті.
Енді, қаралып отырған кезеңдегі өнеркəсіптегі жағдайға келер 
болсақ, соғыстан кейінгі жылдары Қазақстан экономикасының 
жағдайы ауыр  болды. Осыған қарамастан Қазақстан шикізат көзі 
ретінде қаралып, соғыстан зардап шеккен аудандарды қалпына 
келтіру базаларының біріне айналды. Оның соғыстан кейінгі даму 
жоспары 1946 жылы 18 наурызда Жоғарғы Кеңестің бірінші сес-
сиясында бекітілген “1946—1950 жылдары халық шаруашылығын 
қалпына келтіру жəне одан əрі дамыту заңымен” белгіленді. 
Бесжылдықта республика халық шаруашылығын дамытуға 8,8 
млрд. сом қаржы бөлініп, өнеркəсіп өнімін соғысқа дейінгі 1940 
жылғы көрсеткіштен 2,2 есе асыру жоспарланды. Қазақ метал-
лургия зауытдының құрылысын аяқтау, Қарағанды металлургия 
құрылысын бастау көзделді.
Бесжылдықты мерзімінен бұрын орындау жолында социалистік 
жарыс кеңінен қанат жайып, əсіресе, қара металлургия саласы үлкен 
табыстарға жетті. Теміртаудағы қазақ металлургиялық зауытын-
да 2 мартен пеші, 3 прокат жүйесі, Ақтөбе ферросплав зауытында 
өндірістің 3-ші кезегі іске қосылды. Түсті металлургия саласында 
Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты салынып, ол алғашқы мы-
рышты бере  бастады. Алты жаңа көмір шахтасы, Қаратон жəне 
Мұнайлы кəсіпшіліктері қатарға қосылып, мұнай өндіру соғысқа 
дейінгі деңгеймен салыстырғанда 52% артты. Электр қуатын өндіру 
1945 жылмен салыстырғанда 2,3 есе өсті.
Жеңіл өнеркəсіп саласында Петропавлдағы тігін фабрика-
сы, Жамбылдағы, Қызылордадағы, Павлодардағы тері зауыттары 
өз  өнімдерін  бере  бастады.  Осыған  қарамастан  тұтыну  тауарла-
ры халықтың сұранысын қанағаттандыра алмады. 1950 жылғы 
мəлімет бойынша Қазақстанда тұтыну заттарын өндіретін 65 қана 
өнеркəсіп орны болды. Республикада мақта, түбіт, тері көп мөлшерде 
орталыққа жіберіліп, одан дайындалған дайын мақта өнімінің 0,1%, 
түбіт өнімінің 1,4%, тері аяқ-киімнің 1,7% ғана пайдаланды. Өйткені, 
қаржының басым бөлігі бұрынғысынша əскери-өнеркəсіп салалары-
на жұмсалды. 
50- жылдардың екінші жартысынан кейінгі жылдардағы Қазақ-
станның индустриялық дамуының негізгі бағыттары 1956 жылы 
өткен КОКП-ның ХХ съезінде қабылданған халық шаруашылы- 
ғын дамытудың 6- бесжылдық, 1959 жылы ХХІ съезде қабылдан-
ған 1959—1965 жылдарға арналған жетіжылдық жəне 1966 ж. XXІІІ 
съезде қабылданған 8- бесжылдық жоспарлармен белгіленді. 60- 
жылдардың өзінде ғана 700-дей кəсіпорын қатарға қосылды. Оның 
ішінде Жезқазған байыту комбинаты, Өскемен су-электр станция-
сы, Бұқтырма су-электр станциясының бірінші кезегі, Қарағанды 
2-жылу электр станциясы, Соколов-Сарыбай кен байыту комбина-
ты, Павлодар трактор зауыты, Алматы мақта-мата комбинаты, Жам-
был былғары аяқ-киім комбинаты жəне т.б. болды. “Қазақсельмаш” 
зауыты ауылшаруашылық машиналары бөлшектерін шығаруға ма-
мандандырылып, егін шаруашылығы мен мал шаруашылығындағы 
жұмыстардың механизацияландырылуын қамтамасыз ететін жаңа 
машиналар мен жабдықтар шығара бастады. 
Соғыс жылдары Қазақстанда соғыс тұтқындарын қабылдау 
үшін мынадай лагерьлер құрылған болатын: Балхаш қаласындағы                 
№ 37, Жезқазғандағы № 39, Қарағандыға жақын Спасск қала-
сындағы № 99. Бұл лагерьлерде 1947 жылғы мəлімет бойынша 
35375 неміс əскери тұтқындары, 3615 жапон тұтқындары болды. 
Бұл тұтқындар Қарағанды, Саран, Теміртау, Майқұдық, Пришах-
тинск, Балхаш, Ақмола облысындағы өнеркəсіп орындарында да 
еңбектенді. 1945—1950 жылдары № 99 лагерьдегі тұтқындар саны 
118 923 адамға көбейді. Лагерь «Қарағанды көмір”, «Шахтақұрылыс”, 
«Жилдорқұрылыс”, «Жилқұрылыс” жəне т.б. өнеркəсіп орында-
рын ақысыз жұмыс күшімен қамтамасыз етті. 1948 жылы халық 
шаруашылығында əскери тұтқындар саны 1 035 339-ға жетті. Олар 
16 халық комиссариаттары  салаларында еңбектенді. Яғни, жинақ 
қоры ГУЛАГ жүйесіндегі тұтқындардың ақысыз еңбегі есебінен 
толықтырылып отырды. Қазақстан аумағындағы əскери тұтқындар 
1945 жылдан бастап біртіндеп еліне қайтарыла бастайды.

294
295
Кеңестік өнеркəсіп ауыр индустрия мен қорғаныс кешенінің ба-
сым дамуына негізделгендіктен, Қазақстанда да əскери өнеркəсіп 
кешендері көптеп құрылды. Соның ішінде қазақ жерінде орналасқан 
ядролық сынақ полигондары халықтың қасіретіне айналды. 1948 
жылы  КСРО  Министрлер    Кеңесінің  қаулысымен  Семей  полиго-
ны салынды. Осы полигонда 1949—1963- жылдар аралығында 
əуеде 113 ядролық заряд сыналды. 1966 жылдан бастап Каспий 
маңындағы Азғыр полигонында ядролық қару сынала бастады. 
Сынақтар нəтижесінде Қазақстанның кең аумағына радиоактивті 
газдар тарады. Радиация зардаптары қазіргі таңға дейін халықтың 
денсаулығына кері əсерін тигізуде. Ядролық сынақтар жүргізілген 
жылдары үкімет тарапынан халықты радиациядан қорғау шарала-
ры жүргізілмеді, керісінше, радиация тараған аумақта медициналық 
тексеруге тыйым салынып, радиация зардаптары айтылмады.      
1950  жылдың  басында  Байқоңыр  ғарыш  айлағы  салынды.  Бұл 
құрылыс ауданы 6717 шаршы шақырым жерде орналасты. Раке-
та ұшқандағы  жарылыстан 4,6 млн. га жерге жанармай шашырап, 
зиянды жанармай ауа қабаттарын, жердегі су, жайылым шөптерді 
уландырды. Космодром көп мөлшерде су жұмсайтындықтан, Сыр-
дария өзенінің деңгейі жылдан-жылға азая түсті.
Сталин қайтыс болғаннан кейін Хрущев тұсында «қырғи-қабақ 
соғыс” өршіп, жеңіл жəне тамақ өндіріс салаларына тежеу жаса-
лынып, шикізат пен отын өндірілетін салалар жедел қарқынмен 
дамығандықтан, халықтың материалдық жағдайы төмен қалпында 
қала берді. Республикада 200-дей жаңа өндіріс орындары салынды. 
Қазақстаннан орталыққа шикізат жіберу үшін темір жол 
құрылысы  жедел қарқынмен дамып, 1953 жылы Мойынты — Шу 
темір жол торабы пайдалануға берілді. Сібір, Оңтүстік Қазақстан 
мен Орта Азияны байланыстырған Павлодар темір жолы ашылды. 
Ал Қазақстанның мұнайлы аудандарын игеруге байланысты Батыс 
Қазақстанда Мақат-Ақтау, Ақтау-Жетібай-Өзен, Атырау-Астрахань, 
Бейнеу-Қоңырат секілді темір жол жүйелері салынды. Халық 
шаруашылығын дамытуда темір жол транспортымен бірге респу-
бликада автомобиль, құбыр, əуе, су жолдары да негізгі рөл атқарды. 
Алматыда, Қостанайда, Павлодарда, Ақтөбеде жаңа ірі автомобиль 
жөндеу зауыттары қайта құрылды. Республикада 60- жылдары 
құбыр транспорты Маңғыстау түбегінің мұнай байлығын игеру-
ге байланысты Өзен-Жетібай-Шевченко, Өзен-Атырау-Куйбышев 
мұнай құбырлары іске қосылды. Транспорттағы бұл нəтижелерге 
қарамастан Қазақстанда сол уақытта жол қатынасымен қамтылудың 
жеткіліксіздігі байқалды.
Өнеркəсіптегі прогресс Қазақстандағы индустрия саласында 
жұмысшы табының өсуіне мүмкіндік жасады. 1970 жылы 3,4 млн. 
жұмысшы болды, бұл 1940 жылдан 5 есе көп еді. Жұмысшы табы ірі 
кəсіпорындарда көптеп шоғырланды. Мысалы, Қарағанды металлур-
гия жəне Ащысай полиметалл комбинаттары  жұмысшылардың көп 
шоғырланған ортасы болды. Бірақ та экономикалық реформалардың 
сəтсіздігі қоғамның əлеуметтік құрамына жəне тұрмыс жағдайына 
өз əсерін тигізді. Жергілікті ұлт өкілдерінен маман жұмысшы кад-
рларын даярлауға қамқорлық жасалмағандықтан, 1957—1973 жыл-
дар жұмысшылар арасында қазақтардың алатын үлесі 17,4 %-тен, 
11,7 %-ке дейін төмендеді. 1970 жылдың басында қазақтар тек мұнай 
жəне газ саласында ғана басым болды.
Осыған қарамастан республикада машина жасау жеткіліксіз 
қарқынмен дамыды, өнеркəсіп өндірісінде оның үлес салмағы 1961 
жылы  — 10,4%, 1970 жылы — 10,6% дейін ғана өсті. Республиканың 
машина, құрал-жабдықтар жөніндегі құрамының 72% басқа респу-
бликалардан əкелу арқылы шешілді. Республика өндірісінің дамуы 
негізінен шаруашылық айналымға шикізаттың жаңа көздерін қосу 
арқылы қамтамасыз етіліп, өнеркəсіптің шығарушы  жəне өңдеуші 
салалары арасындағы алшақтық тереңдей түсті. 
60- жылдары халық шаруашылығын əміршіл-əкімшілдік, 
бюрократтық жолмен басшылық жасаудың тиімсіз екендігі сезіліп, 
елдің сол кездегі басшылығы оны қайта қарауға  талпыныс жасады. 
1959 жылы түсті металлургияның барлық кəсіпорындары Қазақстан-
ның  қарамағына  берілді.  КОКП  ОК  1965  жылғы  қыркүйек  плену-
мында экономикадағы əкімшілдік айыпталып, өндіріс басшылығын 
салалық принцип бойынша ұйымдастыру қажет деп табылып, 
өндірістің салалары бойынша одақтық, республикалық жəне 
жалпыодақтық министрліктер құру жөнінде шешім қабылданады. 
Өндіріс орындарына біршама өзіндік еркіндік беріліп, жаңаша 
жоспарлау мен экономикалық ынталандыруға көше бастады. 
Халықшаруашылық кеңестері жойылып, жаңадан құрылған 
министрліктердің қызмет ауқымы кеңейді. Əр министрлік өз са-
ласын қаржыландыру, басқару, шикізат пен жабдықты бөлу, өнім 
сапасын қадағалау жəне т.б. күрделі міндеттерді атқарды. Өндіріс 
орындарына да біршама еркіндік берілгендіктен, оларға өзін-өзі 
қаржыландыруға, жұмысшылардың сапалы еңбегіне төленетін 
еңбекақы көлемін көтеруге рұқсат берілді. Сонымен бірге өнеркəсіп 
ынтасын арттыру үшін еңбекақы қорында өнеркəсіп кірісінің жар-
тысы  қалдырылды. Бұл жағдай еңбек сапасын, өнім сапасын өсі-

296
297
руге, шикізатты үнемді пайдалануға жол ашты. 60- жылдардың 
соңына қарай жаңа жоспарлау жүйесіне 1467 өнеркəсіп немесе 
барлық өнеркəсіп орнының 80% көшті. 
Бұл реформа нəтижесі жоғары болды. Сегізінші бесжылдықта 
(1966—1970 жж.) халық шаруашылығы жоспарлы экономикаға 
көшкен кезден бері алғаш рет ең  жоғарғы  көрсеткішке жетті. 
Сегізінші бесжылдықта өндіріс күші жоғары қарқынмен дамыды. 
Қазақстан Одақ бойынша көмір өндіруден, қорғасын қорытудан 
алға шықты. Мұнай өндіру, химия өнеркəсібінің маңызы артты. 
Кен орындары көптеп ашылып, жаңа өнеркəсіп аудандары ашыл-
ды. Бесжылдықтың соңына қарай 445 ірі өнеркəсіп орындары мен 
цехтар ашылып, зауыттар мен фабрикалар  қайта жабдықталды. 
Қазақстанда минералды тұз, синтетикалық каучук, химия 
өндірістері кеңейді. Қаратау бассейніндегі фосфорит қоры, КСРО-
дағы сары фосфор мен тыңайтқыш шығаратын ірі орталыққа ай-
налды. Соколов-Сарыбай тау-кен комбинатының өнімі Орал ме-
таллургия зауытының жəне т.б. өнеркəсіп орындарының шикізат 
көзіне айналды. Қарағанды металл зауытының Одақ бойынша 
маңызы  өсті.  Ол  жоғары  сапалы  шойын,  мыс  өндірді.  Республи-
ка хром өндіруден бірінші орынға, темір жəне марганец өнімдерін 
өндіруден үшінші орынға көтерілді. Машина жасау өнімін өндіру 
1,6 рет, соның ішінде ауыл шаруашылығы машиналарын өндіру 2 
есе артты. Қазақстанда машина жəне машина жабдықтарының 300 
жаңа түрі шығарылды. Республикадағы трактор жасау саласының 
негізі болған Павлодар трактор зауыты іске қосылды. 
Жеңіл өнеркəсіп салалары да біршама дамыды. Қазақстан жеңіл 
өнеркəсібі  1970  жылы  Одақ  бойынша  өңдірілген  барлық  өнімнің 
16%-ін берді. 
Осыларға қарамастан 60- жылдардың 2- жартысындағы эко-
номикалық  реформалар  сəтсіз  аяқталды.  КОКП  ОК-нің  бірінші 
хатшысы Л.И.Брежнев басқарған басшылық өткеннен сабақ алма-
ды. Осының салдарынан ауыл шаруашылығына, өндіріске қатысты 
қаулы-қарарлар бұрынғысынша əкімшіл-əміршіл сипатта қала 
берді. Қабылданған қаулылар іс жүзінде кеңес атқару комитеттері 
мен шаруашылық ұйымдарының атқаратын міндеттерін облыстық, 
аудандық жəне бастауыш партия ұйымдарына жүктеп, өндіріс орын-
дары, колхоздар мен совхоздарды өзіндік еркіндіктен айырды. Ре-
формалар кредиттік-қаржылық жүйемен, материалдық-техникалық 
жабдықтаумен байланыстырылмады. Осылардың салдарынан бір 
жағынан Қазақстанның экономикасының қуаты арта түссе, екінші 
жағынан оның орталыққа тəуелділігі күшейе түсті.  
15-тақырып
КЕҢЕСТІК ƏКІМШІЛ-ƏМІРШІЛ ЖҮЙЕНІҢ 
ТОҚЫРАУ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ 
ҚАЗАҚСТАННЫҢ 
ƏЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖƏНЕ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ДАМУЫ 
(1971—1990 жж.)
Əлеуметтік-экономикалық дамудағы теріс құбылыстар
• 
Қоғамдық-саяси өмірдегі келеңсіз құбылыстардың етек алуы
• 
Қоғамдық-экономикалық  өмірді  қайта  құруға  бағыт
• 
1.  Əлеуметтік-экономикалық дамудағы теріс құбылыстар
ХХ ғ. 70-жылдарының басында 60- жылдардың ортасын-
да басталған экономикалық реформаның қоғамдық өндірістің 
тиімділігін арттыруға бағытталған бастапқы идеялары бұрмаланып 
жəне көп ұзамай реформаны жүргізу тоқтатылып, тарихымыздағы 
тоқырау кезеңі басталған болатын. 
“Тоқырау” кезеңі дейтін 1971—1985 жылдар аралығында Қазақ-
стан экономикасы бұрынғысынша техникалық прогреске қабілетсіз, 
қарабайыр əдіспен дамыды. Бұл жылдары өнеркəсіпті өркендетуге 
40,8 млрд. сом немесе халық шаруашылығына бөлінген барлық 
қаржының 32% жұмсалды. 15 жыл ішінде өнеркəсіп өнімінің жалпы 
көлемі 2 есе, ал машина жасау, химия өнеркəсібі сияқты салалар-
да 3 еседен астам артты. Энергетикада электр қуатын өндіру одан 
əрі шоғырланып, орталықтандырылды. 1975 жылы республиканың 
барлық кəсіпорындары дерлік бір орталықтан энергиямен жаб-
дықталды. Шевченко қаласында шапшаң нейтронға негізделген 
дүние жүзіндегі аса ірі атом реакторы жұмыс істеді. Машина жасау 
жəне металл өңдеу саласындағы өсудің жылдық орташа қарқыны 
12%-ке жетті. 
Бұл көрсеткіштер оныншы жəне он бірінші бесжылдықтарда да 
кеміген жоқ. 1980 жылға дейін 250-ге жуық кəсіпорын, ірі өндірістер 
мен  цехтар  іске  қосылды,  өндірістің  жаңа  салалары  пайда  болды. 
Дегенмен осы жылдарда КСРО-ның бірыңғай халық шаруашылығы 

298
299
жүйесіне əбден кірігіп кеткен Қазақстан экономикасы қарқынды 
дами алған жоқ. Республика өнеркəсібінің жартысына жуығы 
одақтық министрліктің қарамағында болды. Одақтық ведомстволар 
республиканың шикізат ресурстарын өздеріне тасып алып, аса зор 
пайда тапты. Бірақ, олар Қазақстан бюджетіне инфрақұрылымды 
дамытуға қаржы жұмсамады. Олар өз қарауындағы кəсіпорындар 
арқылы жылына 15 млрд. сом жалпы табыс алып отырса да, 
республикалық бюджетке бар болғаны 31 млн. сом немесе 1 процент-
тен аз қаржы аударды. Міне, осындай жəне тағы да басқа себептер-
ге байланысты өнеркəсіп өнімінің кейбір түрлерін өндіру жөніндегі 
жекелеген экономикалық көрсеткіштер бойынша жоспарлық тап-
сырмалар орындалмады. Өндірісті жоспарлауда кемшіліктер орын 
алды, жаңа өндірістік қуаттар кешігіп іске қосылды. Еңбек тəртібін 
бұзушылыққа жол берілді, ғылым мен техниканың жетістіктері 
өндіріске жеткілікті дəрежеде тез енгізілмеді. Осының əсерінен, 
республика өндіріс орындары 1981 ж. 760 млн. сом, 1982 ж.— 1,0 
млрд., 1983 ж.— 1,3 млрд., 1984 ж.— 1,65 млрд. сомға жоспарлы 
өнімді берген жоқ. Сонымен бірге өндіріс тиімділігі мен өнім сапа-
сын арттыруда, ғылыми-техникалық дамуда, қазіргі заманғы тех-
ника мен технологияны игеруде капиталистік мемлекеттерден кейін 
қалу күшейе түсті. 
Бұл жылдарда жалпы өнім көрсеткішін өсіру ауыр өнеркəсіпте 
негізгі мақсатқа айналды. Күрделі құрылыста да жұмысты атқарудың 
ұзақ мерзімге созылуы салдарынан ұлттық байлықтың едəуір бөлігі 
істен шығып қалып жатты. Қымбатқа түсетін, жоғары ғылыми-
техникалық  көрсеткіштерге  жетуді  қамтамасыз  етпейтін  өндіріс 
орындары салынды. Бірақ, осыған қарамастан республиканың бас-
шылығы партияның кезекті съездерінде  ірі өнеркəсіп орнының, 
шахтаның, мұнай кəсіпшілігінің, комбинаттардың, зауыттардың 
қатарға қосылғаны туралы зор жігерленген рухта есеп беріп отыр-
ды. Еңбекті, материал мен ақшаны көп жұмсаған кəсіпорын жəне 
оның басшыларының көрсеткіші жоғары бағаланды. Республика 
ілгерілеу қарқынынан айырыла бастады, шаруашылықтың барлық 
саласында іркіліс көбейіп, қиыншылықтар үсті-үстіне жинақталып, 
шиеленісе түсті, шешілмеген проблемалар көбейді. ІХ бесжылдықта 
жоспардың күрт төмендетілгеніне қарамастан өнеркəсіп көлемі 
12,6%-ке орындалмады. Оныншы бесжылдық — 25%-ке, ал он 
бірінші — 3,6%-ке орындалған жоқ. Соның салдарынан қаралып 
отырған жылдарда ұлттық табыстың өсу қарқыны баяулап, 80- 
жылдардың бас кезінде экономикалық тоқырауға жақындатқан 
деңгейге дейін төмендеді. Мысалы, республика ұлттық табысын 60-
70%-ке өсіру міндеті қойылса, ол іс жүзінде 36%-ке ғана орындал-
ды. Республиканың көптеген шаруашылық қызметкерлері ұлттық 
байлықты молайту қамын ойламай, қайта белгілі бір салаға матери-
ал мен еңбекті, жұмыс уақытын көбірек жұмсап, оны қымбатырақ 
бағаға өткізуге əуестенді. Осының салдарынан өнімнің “жалпы 
саны” өскенімен, бірақ тауарлар жетіспеді. Қазақстан дамыған басқа 
елдерге қарағанда өнімнің бір өлшеміне шикізатты, энергияны, 
басқа да қуаттарды едəуір көп жұмсады. Мəселен, АҚШ пен Жапо-
ния өнімнің бір өлшеміне бізге қарағанда шикізат пен энергияны 30-
40% кем пайдаланды. Елдің экономикасының ондаған жылдар бойы 
экстенсивті жолмен дамығаны көбінесе осы себептен еді. 
Өндірісті көлемі жағынан басымырақ өсіру идеяларында 
тəрбиеленген республика басшылығы үсті-үстіне жаңа шығындар 
жұмсау əдісімен əрекет жасады, отын, энергетика салаларын 
ұлғайтты, өндіріске табиғи ресурстарды жеделдете тартты. Мысалы, 
Маңғыстауда өндіретін мұнайдың жəне онымен қосылып шығатын 
газдың тек қана 8—10% ғана пайдаланылды. Аса ірі кəсіпорындар 
салу арқылы шикізат салаларын дамытуға бағыт ұстау ғылыми про-
гресс арқылы өркендейтін өндірісті тежеді, өңдеу, қайталап өңдеу, 
жаңа тауарлар шығару салалары баяу дамыды. 
Өндірістің теңестірілмеуі, əкімшілік арқылы басқарылуы жағ-
дайында жылдық, тоқсандық жəне айлық тапсырмаларды өзгертіп 
отыру үйреншікті іске айналды. 1981—1985 жылдары Қазақстанда 
əртүрлі министрліктер мен ведомстволардың жоспарлары 300-ден 
астам рет өзгертілген. Күрделі құрылыстарда бітпеген объектілер 
саны өсті, жоспарлы құрылыстардың орнына жоспардан тыс 
көптеген құрылыстар салынды, қосып жазу, құрылыс материалдарын 
талан-таражға салу көбейді. 70-жылдарда құрылыста бригадалық-
мердігерлікті дамыту қозғалысы басталды. Оның негізінде жұ-
мысшылардың өндірісте қорларды пайдалануда тəртіп орнату, 
еңбекақы төлеуде теңгермешілікті жою, неғұрлым көбірек дербестік 
алу жолындағы ұмтылысы жатқан еді. Бригадалық мердігерлікті сөз 
жүзінде бəрі қолдады жəне насихаттады, ал іс жүзінде мердігерлік 
əдіс көптеген нұсқаулар арқылы жоққа шығарылды. 
Бұл кезде Қазақстанда экономиканы дамытуда интенсивті жолға 
көшу жəне ғылыми-техникалық прогресті өрістетуге бағыт алын-
ды. Қызықты идеялар мен ұсыныстар аз болған жоқ, жаңашылдар 
мен өнертапқыштардың саны көбейді, тек 1981—1985 жылдары 
жаңашыл ұсыныстар берген авторлардың саны 818,8 мың адамға 

300
301
жетті. Алайда, олар өндіріске ғылыми-техникалық прогрестің 
жетістіктерін енгізу практикасында аз ықпал жасады. Көптеген 
кəсіпорындарда өндірістің бүкіл процесі емес, тек жеке учаскелері 
ғана автоматтандырылды немесе кешенді механикаландырылды. 
80- жылдардың орта кезінде өнеркəсіптегі жұмысшылардың үштен 
бірі, құрылыста жартысынан астамы ауыр қол еңбегін атқарды, 
олардың творчестволық белсенділігі төмен болды. Кəсіпорындарда 
социалистік жарысты ұйымдастыру жасанды сипат алды. Ресми 
мəлімет бойынша бұл жылдары жарысқа жұмысшылардың 90% 
қатысқанымен, мұның өндірістің өсу қарқынына, еңбек өнімділігіне, 
өнімнің сапасын жақсартуға, өндірісті жетілдіруге ықпалы болған 
жоқ. Өндірісте немқұрайдылық, салақтық, ынта-жігерсіздік тағы 
басқа да келеңсіз көріністер үйреншікті əдетке айналды.
Тоқырау кезеңін қамтыған үш бесжылдық аралығында ауыл 
шаруашылығын 1965 жылдан басталған реформалау əрі жалғасты-
рылды. Аграрлық салаға қаржыны көптеп бөлу, селоның əлеуметтік 
мəселелерін шешу, шаруашылық есепті енгізу, ауылшаруашылық 
өнімдерінің сатып алу бағасын арттыру шаралары белгіленді. 
Осы бағытта тек 1971—1978 жж. ауылшаруашылық саласына 58,2 
млрд. сом бөлінді. Мұның нəтижесінде 1985 жылға дейін негізгі 
егін шаруашылығы жұмыстары — жер жырту, тұқым себу, дəнді 
дақылдарды жинау, мал шаруашылығы саласындағы жұмыстар 
75—90% техникаландырылды. Алайда, ауыл шаруашылығы про-
блемаларын тек күрделі қаржыны көбейту арқылы шешу жолы 
тиісті нəтиже бермеді. Аграрлық секторда аса маңызды орын алатын 
жердің құнарлылығын арттыру, электрлендіру, ауыл шаруашылығы 
өнімдерін сақтайтын жəне өңдейтін кəсіпорындар жеткілікті 
дəрежеде салынбады. Сондай-ақ село еңбеккерлерінің əлеуметтік-
экономикалық проблемалары шешілмей қалды, сөйтіп бұл са-
лада күткен бетбұрыс болмады, нəтижесінде ауылшаруашылық 
өнімдерін өндіру тұрақсыз болды. Егістіктің шығымдылығы азай-
ды, малшаруашылық өнімдерін өндіру төмендеді. 
Бұл кезде ауыл шаруашылығы секторының құрамында едəуір 
ұйымдық өзгерістер енгізіліп, колхоздардың есебінен совхоздардың 
саны көбейді. 1960 жылы республикада 879 совхоз бен 1355 колхоз 
болса, 1985 жылы колхоздар есебінен совхоздар саны 2140-қа өсіп,  
388 колхоз қалды. Сөйтіп, меншіктің кооперативтік-колхоздық 
түрінің  үлес  салмағы  едəуір  төмендеді.  Бірақ,  осыған  қарамастан 
колхоздық меншіктің одан əрі жетілуін байқауға болады. 1971—1985 
жылдары совхоздардың өнімі көбеймей бір орында тұрып қалса, 
колхоздарда ол орта есеппен 200 мың сомға дейін өсті. 
Мал шаруашылығының жем-шөп базасы нығайтылды, жем-
шөптік дақылдар егілетін алқаптар ұлғайтылды. Дегенмен, мұның 
барлығы тек экстенсивтік шаруашылық негізінде іске асырылды. 
Атап айтқанда, жемшөптік дақылдар егілетін алқаптар сегізінші 
бесжылдықтағы 6678,4 мың гектардың орнына ІХ бесжылдықта 
8824,6 мың гектарға дейін жеткізілді. 1985 жылы жоспарланған 50 
млн. қойдың орнына тек қана 35 млн. қой болды. Оған шопанның 
ауыр еңбегіне немқұрайды қарау, малды күтіп бағудағы қазақтың 
еңбек дəстүрін елемеу, халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан, сын-
нан өткен технологиясының жоғалып кетуі үлкен əсерін тигізді. 
Бір айтып кететін жағдай, бұл жылдары мал шаруашылығын 
өнеркəсіптік негізге көшіру басталды. Сондай-ақ ет жəне сүт 
өндіретін кешендер мен мал бордақылайтын алаңдар салынды, мал-
ды өсіріп, күтетін мамандандырылған шаруашылық бірлестіктері, 
құнажындар өсіретін фермалар құрылды. Жалпы қуаты 23 мың ірі 
қара малды жедел өсіріп, бордақылайтын төрт кешен: Алматы об-
лысы бойынша 10 мың басқа арналған “Жетіген”, Шығыс Қазақстан 
облысында 5 мың басқа есептелген “Ждановский”, Орал облысында 
5 мың басқа арналған “Правда” газеті атындағы, Ақмола облысында 
3 мың басқа арналған “Шалқар” кешендері жұмыс істеді. Қарағанды 
облысында шошқа өсіріп бордақылайтын “Волынский” кешені 
қатарға қосылды. 1976 жылдың басына қарай 575 мың бас ірі қара 
мал, 418 мың шошқа, 1,7 миллионнан астам қой өнеркəсіптік негізде 
күтіп бағылды. 
Бірақ, осы жылдарда ауыл шаруашылығында келеңсіз жағдай-
лар қалыптаса бастады. Мал аурулары көбейіп, нəтижесінде мал 
саны азайып кетті. Азық-түліктік астық өндіру жөнінен одақта 
алдыңғы орындардың біріне шыққан республика жыл сайын жемге 
арнап басқа жерлерден миллиондаған тонна астық сатып алып от-
ырды. Мұнда ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, сақтау, халыққа 
сату ісі сұранысты қанағаттандырмады. Көліктің, элеваторлардың, 
қоймалардың жетіспеушілігінен, жолдың нашарлығынан жыл сай-
ын жиналып алынған өнімнің 20%-тен 40%-ке дейінгісі ысырап 
болды.  Ауыл  тұрғындарының  еңбегі  тиісінше  бағаланбай,  олар 
қалаларға, басқа жақтарға көшіп кетуге мəжбүр болды.
Аграрлық сектор саласында енгізілген жаңа сатып алу бағасы 
көбінше өнімнің өзіндік құнын ақтамады. Зиянмен жұмыс істейтін 
шаруашылықтардың саны артты. Егер 1970 жылы ондай шаруашы-
лықтардың үлес саны совхоздардың 26%-ін, колхоздардың 4%-ін  
қамтыса, 1985 жылы совхоздардың 53% , колхоздардың 49% зи-

302
303
янмен жұмыс істеді. Ауыл, село еңбекшілеріне еңбекақы төлеуде 
теңгермешілік күшейді, адамдар көбінесе ақшаны жұмыстың 
нəтижесі үшін емес, жұмысқа шыққаны үшін алды. Еңбекте ақы 
төлеу оның өнімділігінің өсуінен басып озды.
Республиканың жергілікті жерлеріндегі ауыл шаруашылығы 
өндірісін ұтымды ұйымдастыру, оның тиімділігін артты-
ру бағытындағы кейбір ізденістер басшы органдар тарапы-
нан қолдау  таппады. 80- жылдардың басында жүргізілген сан-
сыз көп қайта құрулар, эксперименттер — бағаның, интегра-
ция  мен  мамандандырудың  жаңа  түрлерін  жəне  т.б.  енгізу  ауыл 
шаруашылығының берекесін кетірді. Əбден болдырған ауыл 
шаруашылығы қатаң əкімшілік бақылауға алынып, аяғында келіп 
дағдарысқа ұшырады. Істің жағдайын жаңа шешімдер қабылдау   
жолымен өзгертуге тырысу елеулі нəтиже бермеді. 
ХХ ғ. 70 жəне 80 жж. бірінші жартысында Қазақстанда халық-
тың əлеуметтік жағдайын көтеруде бірсыпыра істер атқарылды, 
жұмысшылар мен қызметшілердің орташа айлық табысы едəуір 
өсті. 70-жылдардың І- жартысында халық шаруашылығының өнді-
рістік салаларында жаңа еңбекақы белгіленді, ең төменгі жалақы 
70 сомға жеткізілді. Колхозшылардың кепілді еңбек ақысы көбейді, 
халықтың төмен айлық алатындары орташа айлық алатындар 
дəрежесіне көтерілді. Осы жылдары халықты қоғамдық тұтыну қоры 
есебінен қамтамасыз ету біраз жақсарды. Оның едəуір бөлігі жəр-
дем, зейнетақы жəне стипендия төлеуге, тегін білім алуға, денсаулық 
сақтауға, мəдени жəне тұрмыстық қызмет көрсетуге жұмсалды. 
1971 жылы колхозшылар үшін де жұмысшылар мен қызметкерлерге 
белгіленгендей зейнетақы белгілеу тəртібі енгізілді. 1972—1974 жж. 
соғыс жəне еңбек мүгедектеріне айлық орташа зейнетақы 33 %-ке 
көбейтілді, ал 1975 ж. Отан соғысының мүгедектеріне қосымша 
жеңілдіктер енгізілді. 
Алайда, бұл шаралардың халықтың тұрмыс дəрежесін көтеруге 
ықпалы аз тиді. Өйткені, мемлекеттің жəне кəсіпорындардың 
бағаны көтеруі, тауарлар сапасының нашарлауы, тапшылықтың 
өсуі, еңбекақы төлеудегі теңгермешілік жəне т.б. халықтың 
тұрмыс жағдайының төмендеуіне əкеп соқтырды. Оған ақшаның 
құнсыздануы əсер етті, тек 1970—1986 жж. құнсыздану 20%-ке өсті. 
Əлеуметтік саладағы ең өткір проблеманың бірі тұрғын үй про-
блемасы болды. Халық санының өсуіне байланысты тұрғын үймен 
қамтамасыз  ету  мəселесі  аяғына  дейін  шешілмеді,  оған  үй  салуға 
бөлінген қаржының азаюы себеп болды, тұрғын үй құрылысының 
жоспары орындалмады. Тек, 11- бесжылдықта ғана республика-
да  жоспарланған  1,2  млн.  шаршы  метр  тұрғын  үй  пайдалануға 
берілмеді, мектеп, аурухана, балалар бақшасын салу жоспары орын-
далмады. 
Сөйтіп, тоқырау кезіндегі келеңсіз процестер əлеуметтік сала-
ны мықтап шарпыды. Əлеуметтік-мəдени саланы дамытуға қаржы 
бөлудің “қалдықтық принциптері” қалыптасты, яғни ол салаға таза 
өндірістік мақсаттардан артылған қаржы ғана бөлінді. 
Қорыта келгенде, 70—80-жылдары республика экономикасында 
тұтастай Одақтың халық шаруашылығына тəн үйлесімсіздіктердің  
бəрі көріне бастады. Бұл ең алдымен басқарудың əкімшілік-
əміршіл əдістерінің əбден орнығуы еді. Экономикалық ынталан-
дыруды жоққа шығара отырып, қалыптасқан жүйе экономика-
ны экстенсивтік даму жолында ұзақ ұстап қалды. Мемлекеттік 
меншіктің іс жүзінде ведомстволық меншікке айналдырылуы 
өндіріс қызметкерлерін құрал-жабдықтарынан алыстатуға алып 
келді. Еңбекақы төлеу жүйесі еңбектің нəтижесімен байланыс-
тырылмады. Кəсіпорындардың ешқандай дербестігі болған жоқ. 
Халық шаруашылығы иесіздіктен, жаңа техника мен технологияны 
нашар енгізуден үлкен зиян шегіп жатты. Экономикалық ведомство-
лар түріндегі орталықтың əміріне бағыну республикадағы жағдайды 
одан əрі қиындата түсті. 80- жылдардың ортасында республика эко-
номикасы дағдарыс жағдайына ұшырады. 
   

жүктеу/скачать 1,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: