Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
fccc01431d3e67547942d7aa722f633c
| terminus – шек + грек. λογοσ – сөз).
Ғалым мұндай сөзжасам тәсілінің (негізінен терминдердің жасалуы) қыр-сырына терең үңіледі, әрбір жағдайды (құрылымына, сөздердің бірігудегі орын тәртібіне) мысалдармен нақтылайды. Ғалым әрбір пікіріне дәлел келтіре отырып, неміс, ағылшын, орыс тілдеріндегі күрделі кіріккен жасалымдарға нақты мысалдар береді. Профессор Қ.Жұбанов қазақ тіліндегі күрделі сөздердің мынадай түрлерін көрсетеді: 1) зат есім + зат есім; 2) сын есім + зат есім; 3) зат есім + етістіктен пайда болған есім; 4) сан есімдер; 5) жалқы есімдер; 6) жаңа сөздер – қысқартулар. Бұл – қазақ тіл білімінің синтаксис саласында ғылыми айналысқа енген толыққанды жіктеме болатын. Ал профессор Қ.Жұбановтың семантикалық синтаксис жайындағы идеялары тіл білімінде содан отыз жыл еткен соң ғана бой көрсете бастады. Профессор Қ.Жұбанов «О построении речи в казахском языке» атты мақаласында «қазақ тілі басқа түркі тілдері сияқты агглютинативті тілдер тобына жатады, бұл тілдерде сөзжасам мен сөзөзгерім негіздерге тиісті қосымшалардың жалғануы арқылы жасалады, мұнда дыбыстық өзгерістер байқалмайды» дейді. Алайда ғалым агглютинация қазақ тілінде форма түзудің бірден-бір тәсілі емес деп, қазақ тіліндегі сөз түрлендірудің бір жолы ретінде сөздердің тіркесу формасын, яғни орын тәртібін атайды. Ғалым сөздерді қосымшасыз орын тәртібі арқылы орналастырғанда жаңа мағынаға ие болады деп, оларға мысалдар келтіріп, орыс тіліндегі аудармасымен салғастырады. Академик Р.Сыздық ғалым мұрасын ыждығаттықпен зерттей отырып, ғалымның Сен көрген қымбат алпауыттан да қызыл құрт Ертай ұстаның Темірбайдан алған тор бесті аты жақсы деген сөйлемді алып, жарты баспа табақ бойына сөздердің орнын әр алуан құбылтып отырып талдап, сөйлем ішіндегі сөздердің орналасу тәртібіне қарай мағыналары мен қызметтерінің өзгеретінін дәлелдейтінін айтады. Алайда, академик Р.Сыздықтың айтуынша, ғалымның сөйлем ішіндегі сөздердің тіркесу түрлерінің, яғни орын тәртібінің мәнін тануға бағытталған бұл жұмысы да аяқталмай қалған (4). 136 Қ.Жұбанов сөздердің де өздеріне жарасты орын тәртібі болатынын мысалдармен жақсы түсіндіріп, ол сөздер орындарын ауыстырса, сөйлеуші адамның нені, қалай айтып тұрғандығын, яғни оның дәл ойын, эмоциясын бере алатындығын дәлелдеді (59, 100). Ғалым сөйлемдегі немесе жеке топтағы сөз тіркестері бірнеше сөз бір ғана сөзге бірдей тәуелді болғанда параллель және бір сөз екінші сөзге, соңғысы үшінші сөзге тәуелді болғанда тізбекті деп аталады дейді. Сөйлем мүшелері негізгі заңға бағына отырып, белгілі бір ретпен орналасады, басыңқы сөз бағыныңқының, анықтауыш анықтайтын сөздің алдында келеді, яғни сөйлемнің соңында баяндауыш орналасады, оның алдында біріншілік мүшелер, олардың әрқайсысының алдында оларға тәуелді екіншілік мүшелер келеді дейді ғалым. Дегенмен ғалым сөйлем мүшелерінің байланысуындағы мұндай «тәртіп» кейде «бұзылуы» да мүмкін: «бір ғана сөзге бірдей қатысты және қандай да бір формадағы мүшелер параллель тіркескенде логикалық екпінге ғана бағынатын белгілі бір тәртіпке бағынбай-ақ орналасуы мүмкін». Ғалымның айтуынша, сөздердің орын тәртібін ауыстыруға болады, алайда оған қандай да бір шарт болуы керек, мысалы, «параллель орналасқан сөздерді біз олардың барлығына жалғау-жұрнақ жалғанғанда және әрбір мүшенің қандай сөзге қатысты екендігін білгенде ғана өз қалауымызша орналастыра аламыз». Профессор Қ.Жұбанов «қазақ тілінде ешқандай қосымшалары болмай тұрып-ақ қандай да бір сөйлем мүшесі қызметін атқаратын, мағыналары, яғни сөздің орны форма және сөзөзгерім де, сөзжасамдық та қызмет атқаратын сөздер тобы болады», – дей отырып, алғаш рет сөздердің орын тәртібі арқылы байланысуына күрделі зерттеу жүргізген. Қатар орналасқан екі сөздің біріншісі екіншісіне тәуелді болады және бірінші сөздің орны оған қандай да бір форманы «хабарлайды». Сондықтан кейбір қосымшалардың рөлі сөздің орнымен алмастырылғанда септік жалғауларын қолдану артық болады (қымыз ішті, кітап оқыды, қазақ қызы). Расында да солай. Бұл, бір жағынан, синтаксистік үнемдеу заңдылығына байланысты болса, екінші жағынан, қазіргі кезде арнайы зерттеу нысаны болған белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық өрісінің ұйымдасу заңдылығына байланысты деп санаймыз. Ғалымның «сөйлем мүшесіне ешқандай қосымша жалғанбаса, ол кейінгі сөздің тікелей ықпалында, басқаруында болады», «параллель мүшелердің арасындағы қосымшасыз сөз ең соңғы орында тұрып, анықталушы сөзбен көршілес болады», бұлардың тікелей көршілестігін бұзғанда, оларға тиісті септік жалғаулары жалғануы тиіс болады (қымызды мана ішті, кітапты өзі оқыды, қазақтың ерке қызы)» деген пікірі сөздердің орын тәртібі арқылы байланысуының негізгі шартты іспетті. Қазақ тілінде ешқандай қосымшасыз болғанымен, қандай да бір сөйлем мүшесі қызметін атқаратын ерекше сөз табы – сын есім, оның орын тәртібі сөзтүрленім және сөзжасам қызметін атқарады. Сондықтан сын есіммен 137 білдірілген мұндай сөйлем мүшелері іс-әрекетті анықтайды немесе толықтырады және анықталушы сөздің алдында тұрады. Мұндай сөздердің параллель тіркесуі олардың қызметін анықтауда қиындық туғызады, кейбір жағдайларда ерекше интонацияның немесе ерекше көмекші сөздердің көмегінсіз анықтау мүмкін де емес. Ал қандай да бір қосымшасы бар анықтауыштардың параллель тіркесуі оңай болады. Бұлар сөз тіркесі синтаксисінің ғылыми негізін қалаушы профессор Қ.Жұбановтың тыңғылықты зерттеуінің арқасында алған қорытындылары және алғаш айтылған мұндай ой-тұжырымдары қазақ тіл білімінің синтаксис саласының әрі қарай дамуына қалтқысыз қызмет етіп келеді. Профессор Қ.Жұбановтың сол кезде әлі ғылыми айналымға түспеген айтқан пікірлердің бірі – автор сөзі мен бөгде сөздің арақатынасы туралы тұжырымдама. Профессор М.Серғалиев бұл тұжырымдаманың құндылығына: «... бұл тұжырымдар бүгінгі күн тұрғысынан, көз бен құлаққа қанық болғанмен, 20-30-жылдары дүниеге келген теориялық толғамдар ретінде қымбат. Ол қымбаттылығы қазіргі көзқараспен дөп келетіндігінде деп білеміз. Сондай-ақ төл сөздің төлеу сөзге айналуы, одан туатын кейбір мағыналық ұқсастықтар мен айырмашылықтарды алға тартқан пікірлері тағы да классик ғалымның қаламынан туғанын айғақтайды», – деп баға береді. Қ.Жұбанов бөгде сөз бен автор сөзін қолдану (де етістігі) ретін (баяндауыш – бөгде сөз – де етістігі) көрсетіп береді. Ғалым де етістігінің басқа да қолданылу жағдайларын мысалдар арқылы көрсеткен (25, 24-29). Профессор Қ.Жұбанов синтаксис саласындағы күрделі мәселенің бірі – грамматикадағыүнемдеу құбылысын да алғаш айтқан ғалым саналады. Оған ғалымның мына пікірі дәлел бола алады: «Қазақ тілінде табыс жалғау мен ілік жалғау кейде жалғанбай, тасаланып тұрады; барыс, шығыс жалғауларда да тасалану болады, бірақ бұл сирек кездеседі». Ал қазіргі кезде бұл құбылыстар поссессивтілік (меншіктік), объектілік-субъектілік, локальдылық/бейлокалдылық функцоналдылық категорияларына қатысты жаңа бағытта зерттеліп келеді. Сондықтан мұндай зерттеулерді ғалымның осы орайдағы ойларының заңды жалғастығы деп есептейміз. Профессор Қ.Есенов «Ғалымның синтаксис жайындағы ілімі» атты мақаласында (64, 35) профессор Қ.Жұбановқа «білімінің тереңдігі, жан- жақты қабілетінің молдығы, үлкен ғалымдығымен қазақ тіл білімінің титаны болып есептеледі» дей келе, ғалымның синтаксис саласындағы зерттеулері, негізінен алғанда, мына төмендегі мәселелерді қамтиды деп тұжырымдайды: 1. Сөз тіркесі мәселесі автордың айрықша назарында болған. Мұны ғалым «сөз қиыны» деп атаған. Автор сөз тіркесіндегі бағынушы сөзді «жетек сөз», бағындырушы сөзді «жетекші сөз» деп атайды. 2. Күрделі сөздер мен атаулардың синтаксисі де ғалымның еңбектерінде сөз болған. 3. Ғалым сөйлемдердің айтылу барысындағы түрлерін саралауға дыбыс сазын басшылыққа алған. Осы негізде олар хабар сазды сөйлем, сұрау сазды сөйлем және леп сазды сөйлем болып ажыратылған. 138 4. Синтаксис саласындағы ғалымның өзіндік бір ерекшелігі оның сөйлем мүшелерін өзара жіктеу барысынан айқын көрінеді. Автор бастауыш, баяндауыштарды негізгі мүшелер деп қарайды да, тұрлаусыз мүшелерді ең алдымен мағыналық белгісіне қарай айқындауыш мүше деп жіктейді. 5. Профессор Қ.Жұбанов сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібіне де айрықша назар аударған. Бұл ретте ол сөйлем мүшелерінің қалыптасқан орын тәртібі бола тұра, кейде одан ауытқушылықтың да кездесіп қалатындығын нақтылы материалдармен дәлелдеп береді. 6. Ғалым өз еңбектерінде құрмалас сөйлемді күрделі сөйлем деп атауды ұсынған. Құрмалас сөйлемдерді салалас және сабақтас түрлеріне ажыратып, әрқайсысының жасалу жолдарын көрсеткен. жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|