«М әдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары

жоқ  тағы  бір  идеяны  ерекше  атап  көрсеткім  келеді.  Егер 

сараптаушы  пациентке  қатысты  авторитарлық  үстанымды 

көрсетпей,  әуел  бастан  олардың  іс-әрекеттері  жалпы  мақ- 

сатқа  жетудегі  сараптаушы  мен  пациенттің  бірлескен 

әрекеті  дегенді  көрсетсе,  пациент  өз  мүмкіншіліктерін 

неғүрлым  ж оғары   дәреж еде  байқауға  қабілетті.  Оны 

тежейтін  әлсіздіктен,  барлық жауапкершілік сараптаушыға 

деген  сезімнен  айырылып,  белсенділікпен  және  тапқыр- 

лықпен  жауап  беруге  үйренеді.  Жалпы  айтсақ,  аналити- 

калық  емдеудің  дамуы  келесі  түрде:  пациент  пен  сарап­

таушы  салыстырмалы  енжарлықтағы  жағдайдан  сараптау- 

шының  ерекш е  белсенділігі,  ең  аяғы,  екі  жақтың  да 

өздеріне белсенділік рөлін алуымен аяқталады.  Ец соцында 

аталған  көңіл-күй  басымдылығы  аз  уақыт  ішінде  көптеген 

дәрежеге жетуге ықпалын тигізеді. Қозғалған әңгіме анали- 

тикалық  терапияның  үзақтығын  қысқарту  мүмкіндіктері 

гана  емес,  ол керек және маңызды,  мүндағы негізгі  себеп — 

бірлестіктегі  үстанымның  өзін-өзі  талдауға  жәрдем  жасай 

алатындығын  көрсету.

Осыған  дейін  сараптаушылық  тәжірибесі  болмаған- 

дарға  өзін-өзі  таддау  мүмкіндіктері  туралы  нақты  жауап 

беру  күрделірек  болады.  Осыныц  көбі,  барлығы  десек  — 

артық  емес,  невротикалық  бүзылымның  ауыр  болуына 

байланысты.  Менің  көзқарасым  бойынша,  ауыр  невроздар 

мамандардың  бақылауында болғаны жөн:  ауыр бүзылымға 

шалдыққан  әрбір  адам  өзін-өзі  талдамастан  бүрын  маман- 

дардан  кеңес  алғандары  дүрыс.  Бірақ  өзін-өзі  талдау 

мүмкіндігін  қарастыра  отырып,  ауыр  түрдегі  невроз  аспек- 

тілердіц  маңайында  сөз  жүргізу  қисынсыз  шығар.  Сөзсіз, 

нақты  қиындық  жағдайлардан  туындайтын  алуан  түрлі 

невротикалық  проблемаларға  қарағанда  "жүмсақ"  невроз- 

дар сан жағынан недәуір кем екендігі байқалады. Олардағы 

Қиындықтар  өмірде  кедергілер  тудырып  және  уайымға 

үшыратып  қана  қоймай,  сонымен қоса адамның  ең жағым- 

ды  қасиеттерін  байқатпай,  қүнды  күштерді  жоғалтуға 

алып  келеді.

Менің  ойымша,  егер  осы  қиындықтарды  сөз  қылсақ, 

өзін-өзі  талдауға  арналған  тараудағы  тәжірибе  үмітті 

күшейтеді.  Онда баяндалған адамдар аналитикалық  емдеу 

тәжірибесіне  (ол  жалпы  қандай  болса  да)  аздап  болса  да 

ие.  Әрине,  өзін  танудағы  талпыныста  олар  аса  алысқа 

жылжи  алмаған.  Егер  міндетті  шарт  ретінде  ауыр  невроз 

бөгет  болмаса,  невротикалық  бүзылымдардың  табиғаты 

туралы  жалпы  білімнің  кеңінен  таралуы  және  бүлармен 

жүргізілетін  күрес  әдістерінің  ерекше  нәтижелі  болатын- 

дығына  сенбейтін  негіз  жоқ.  Ауыр  невроздарға  қарағанда

397

"жүмсақ" невротикалық бүзылымдар түлға қүрылымынын 

ригидтігін  байқатады,  тіпті  ж алпы  ж еңіл-желпі  әрекет- 

тер  де  маңызды  көмек  көрсете  алады .  Көбінесе  ауыр 

невроз  жағдайында  небір  босату  эффектісіне  (нәтижеге) 

жету  үшін  біршама  аналитикалық  жүмыс  жүргізу  керек. 

"Жүмсақ"  түрдегі  бүзылымдарда  санасыз  келіспеушілікті 

байқауды ң   ө зі-ақ  еркін   дам уды ң   ж а ң а   кезеңі  болуы 

мүмкін.

Егер  көптеген  адамдар  өздерін  үтымды  талдай  алаты- 

нына келіссек,  олар  бүл жүмысты  толықтай атқара ала ма? 

Эр  жолы  шешімін  таппаған  ж әне  қозғалмаған  сүрақтар 

сол қалпында қалмас па екен? Менің жауабым — аяқталған 

талдау болмайды.  Әрине,  неғүрлым біздің қолымыз  айқын- 

дьщңа  ж әне  бостандыққа  жетсе,  соғүрлым 

жағдайымы з 

жақсарады.  Бірақ  адамзат  дамуы  аяқталады  деу  жалғыз 

менмендік  қана  емес,  менің  пікірімше,  сүйкімсіз  идеянын 

бірі  болып  көрінеді.  Өмір  —  ол  күрес  пен  талпыныс,  даму 

мен  өсу.  Осы  процесте  көмек  көрсете  алатын  әдістің  бірі — 

талдау.  Әрине,  оның  жағымды  нәтижелері  манызды,  бірақ 

осы  талпыныстың  өзі  де  ішкі  қүндылыққа  ие.

ЭРИХ ФРОММ 

( 1900— 1980)

Германияның  Франкфурт  қаласында  дүниеге  келген.  Үлты  еврей, 

отбасындағы жалғыз бала.  Э.Фроммның дәрігерлік білімі  болған  жоң,  ол 

психологияны,  әлеумегтануды,  философияны  зерттеді.  1922  жылы 

Гейдельберг университетінде  философия докторы дәрежесін алды.  Өзінің 

психосараптаушылың  білімін  Берлиннің  психосараптау  институтында 

жалғастырды.  Э .Фромм  1934  жылы  AKLLI-ңа  қоныс  аударады.  1941 

жылы  ол  Бостандыңтан  ңашу” деген бірінші кітабын  жарыққа шығарады. 

1945  жылы  Уильям Алансон Уайттың психиатрия институтына ңызмегкер 

болып  жүмысқа  кіреді.  1 9 4 9 — 1965  жж.  дейін  Мехико  Үлттың 

университетінде  психиатрия  профессоры  қызметін  атқарады.  1976  жылы 

әйелімен  екеуі  Швейцарияға  көшіп  келеді,  сол жерде  1980  жылы  ңайтыс 

болады.

МІНЕЗ ТИПТЕРГ

МІНЕЗ  ТИПТЕРІ: 

ӨНІМСІЗ  БАҒДАРЛАНУЛАР

Рецептивтік  бағдарлану

Рецептивтік  бағдарлану бойына тән  адам  "барлық игілік 

көзі"  сыртқы  әлем де  орналасады   деп  ж орамалдап, 

тілегеніңді  іске  асырудың  бірден-бір  жолы,  қандай  да  бір 

материалдық  дүние,  немесе  қандай  да  бір  сезім,  мысалы 

махаббат,  білім,  қанағаттану  —  осының  барлығы  сырттан 

алынатын  жолдар  деп  есептейді.  Бүл  жагдайда  махаббат 

мәселесі тұтастай дерлік өзі сүю емес,  "сүйікті болуға" келіп 

тіреледі.  Сүйікті  болу  өздері  үшін  ең  маңызды  күйзеліс 

болғандықтан,  мүндай  адамдар  серік  таңдауда  талғампаз 

болмай,  өздеріне махаббат сезімін  немесе  соған  үқсас  сезім 

білдірген  қез  келген  жанға  қүлай  беріледі.  Ондай  адамдар 

өздерінен   ж ақсы   көретін  адамның  кетуіне  немесе

"Фромм  Э.

  Психоанализ  и  этика.  М.:  ТОО  "Изд-во  АСТ-ЛТД",  1998, 

с.  81—131.

399

сүйіктілерімен  қатынастың  үзілуіне  аса  сезімтал  болып, 

қатты  күйзеледі.  Рецептивтік  бағдарлану  ойлау  саласында 

да  осыған  үқсас  жолмен  көрінеді.  Егер  мүндай  адамдар 

ақы лды   болса,  ж ақ сы   ты ң дауш ы   болы п,  идеяларды  

шығаруға  емес,  сіңіруге  бағдарланғандықтан,  өзімен-өзі 

қ ал ған д а  өздерін   д әр м ен сіз  к ү й д е  сезін еді.  М үндай 

адамдарға  өздеріне  қаж етті  ақпаратты  алу  үшін,  аз  да 

болса  тер  төккеннен  гөрі,  оны  беретін  адамды  іздеу  тән 

болады.  Егер  мүндай  адам дар  діншіл  болса,  олардың 

барлы қ  Қ үдай  ту р ал ы   түсінігі  м ы надай:  олар  күткен 

нәрсесін  өз  әрекетінен  емес,  қүдайдан  күтеді.  Ал  егер 

діншіл  болмаса,  онда  оларды ң  адамдар  мен  қоғамдық 

институттарға  қаты насы   сол  қалпы нда  қалады :  олар 

әрдайы м  "мейірімді  ж ары лқауш ы ны "  іздейді.  Береген 

қолға  ерекше  берілгендік  сезіммен  қарап,  оны  жоғалтып 

аламын ба деген қорқыныш сезімнен арылмайды.  Олар көп 

адамдардың  қолдауын қажет ететіндіктен,  өздерін қауіпсіз 

сезіну  үиіін  көптеген  адамдарға  өздерінің  берілгендігін 

көрсетуі  қаж ет.  Оларға  ешқашан  "жоқ"  деп  айту  қиын 

және өздерінің берілгендігін білдіру  үшін  оңай уәде береді. 

"Жоқ"  деп  айта  алмай,  елдің  бәріне  "иә"  деп  жауап  беруді 

жақсы  көретіндіктен,  осыдан  барып  шығатын  сыншылдық 

қабілетін ің   үстам асы   оларды   б а сқ а л ар д а н   ж огары  

деңгейде  тәуелді  етеді.

Олар  білім  мен  көмек  ісінде  тек  беделге  ғана  емес, 

өздеріне  қандай  да  бір  сүйеніш  туғызғандардың  бәріне 

тәуелді  болады.  Ж алғыз  қалғанда  өздерін  жаман  сезініп, 

басқа біреудің көмегінсіз еш нәрсе істей алмайтын  шарасыз 

күйге түседі.  Мүндай шарасыздық әсіресе дербестікті талап 

ететін,  өз бетімен шешім қабылдап,  оған жауапкершілікпен 

қарауды  қажет  ететін  істерге  әсерін  тигізеді.  Түлғааралық 

қатынаста  кімге  байланысты  шешім  қабылдау  керек  болса, 

олар  содан  кеңес  сүрайды.

Рецептивті  бағдарлану  тән  субъектілер  ж ақсы   ішіп- 

жегенді  үнатады.  Толқығанын  басу  үшін  немесе  жабыр- 

қаудан шығу үшін үнемі бір нәрсе жеп  немесе ішіп жүреді. 

Бет-әлпетіндегі  айрықша  сипат  —  олардың  аузы   тамақ 

ішуге  әзірленіп  түрғандай,  еріндері  үнемі  жартылай  ашық 

болады.  Тіпті  олардың  түстерінде  де  тоқтық  махаббатты 

бейнелеп,  ал  аштық  жабырқау  мен  түңілуді  бейнелейді.

Түтасымен алганда,  рецептивті  бағдарланушы жандарға 

оптимистік  көзқарас  пен  достық  қатынас  тән.  Олардың 

өмірге  деген  белгілі  бір  сенімі  бар,  бірак,  "өздерін  қол- 

даушыға  қауіп  төнсе,  абыржыған  немесе  ессіздік  күйге 

түседі.  Көпшілік  жагдайда  шынайы  мейірлі  болып,  басқа- 

ларға  көмектесуге  бар  көңілімен  тілек  білдіреді,  бірақ

400

басқаға  көмек  көрсетуі  өзінің  ықыласы  түскен  жақтан 

белгілі  мөлшерде  қолдауды  қажет  етеді.

Қанаушылықңа  бағдарлану

Рецептивтік  сияқты,  қанаушылыққа  бағдарлану  барлық 

игілік  көзі  сыртта  орналасқан  деген  ережеге  негізделген, 

адам  алғысы  келгеннің  бәрін  өз  күшімен  емес,  сырттан 

іздеуі  керек.  Айырмашылығы:  қанаушылыққа  бағдарлану 

типіндегілер  көмекті сый ретінде тосып  отырмай,  алдаумен 

немесе күшпен  тартып алады. Мүндай бағдарлану барлық 

әрекет  саласында  көрінеді.

Махаббат сезімі аймағында  мүндай адамдардьщ жаулап 

алу  ж ән е  ү р л ау   беталысы  басым.  Тек  өзгеден  біреуді 

тартып  алаты ндай  болғанда  ғана  оған  өзінің  әуестігін 

біддіреді.  Тартымдылыд 

олар

  үшін  адамның  басқа  біреуге 

деген  қүш тарлы гы м ен   байланы сады;  көбінесе  басқа 

біреуге  тиісті  емес  адамды  сүйе  алмайды.

Тура осындай байланыс интеллектілік қатынас әрекетін- 

Де  де  б ай қ ал ад ы .  О сындай  адамдар  ой  өнімділігін 

арттыруға  үмтылмай,  оны  үрлап  алуға  тырысады.  Ондай 

іс  өрескел  плагиат  түрінде  ж асалады  немесе  бөтен 

ойларды  сөзбен  түрлендіріп,  содан  кейін  өзі  шығарғандай 

етіп  үсынады.  Таңғаларлық  нәрсе,  көптеген  жеткілікті 

Дәрежеде  парасатты  адамдар  осындай  әрекетке  барады, 

өз  м үм кін д іктерін е  сүйенген  ж агдайда,  оларды ң  өз 

идеялары 

да 

болар 

еді.  Баскд  жағынан  алғанда  дарынды 

адамдардың  өзіндік  ерекш е  идеялары  немесе  тәуелсіз 

нәтиж елерінің  жеткіліксіздігі  бірегейліктің  туа  біткен 

кемістігі  емес,  оларды ң  мінездерінін  бағдар  типімен 

түсіндіріледі.  Тура  осы  олардың  материалдық  дүниеге 

Қатынасынан  да  көрінеді.  Басқа  біреуден  тартып  алынган 

зат  өзін ікін е  қ ар аған д а  тарты м ды рақ  әрі  ж ақсы рақ 

керінетіні  белгілі.  Олар  елдің  бәрін  қанап,  өзі  үшін  юмнен 

болсын,  неден болсын пайда түсіруге^  үмтылады.  Олардың 

Үраны  —  “Ү рланған  нәрсе  әрдайым  тәтті  көршеді  . 

Адамдарды  қолдануға  үмтылатындықтан  ж әне  қанау 

объекты  болатындарды  "жақсы  көретіндіктен  ,  ондаи 

ж андар  адамның  барын  түк  қалдырмаи  сығып  алад  . 

Бағдарланудың 

мүндай типінің 

мысалына 

клептоманд 

рд 

ж атқы зуға  болады.  Сатып  алуға  ақшалары  бола  түра, 

оларга  тек  үрлап  алған  заттар  үнаиды.  Мүндаи  типт 

бағдарланудың  белгісі  ауыздын  ашу-ызаға  то 

.

болуы  мүмкін.  Олар  басқа  адамдарға  ащы  ес^еР  У  Р 

ж иі  ж асап,  басңаларга  деген  қатынасы  кекшілд 

қоюланьш,  қулық  айла-амал  жасауға  багытталад  .

26—1530 

401

келген  адамды  қанау  объекты  ретінде  қарап,  тек  пайдалы- 

лығы  жағынан  ғана  қарастырады.  Рецептивті  бағдарлану 

типіне жататын адамдарға тән сенімшілдік пен оптимизмнің 

орнына мүндай  адамдарға  күдіктілік,  арсыздық тән болып, 

олардың  ойын  күншілдік  пен  қызғаныш  жегідей  жейді. 

Оларды  тек  бөтен  біреуден  тартып  алған  зат  қанағаттан- 

дыратындықтан,  өзінде  барды  бағаламай,  басқалардың 

қолындағы  дүниесіне  көзін  сатады.

Жинақтауға  бағдарлану

Рецептивті  және  қанаушылыққа  бағдарлану тіпті  өмірге 

қ аж ет т ін і  сы рттан   а л у ғ а   б ағы ттал са,  ж и н а қ та у ға  

бағдарлану  осы  жағынан  алғанда  олардан  айтарлықтай 

айырмашылықта  болады.  Сырттан  алуға  болатын  жаңа 

н әрсенің   барлы ғы   м ү н д ай   ти п ті  м інезді  адам дарды  

сенімсіздік  сезіміне  әкеледі.  Бүл  адамдардың  қауіпсіздігі 

б үры нн ан   ж и н а қ т а д га н н ы ң   ж и н ал ы п ,  сақтал у ы н а 

негізделеді  ж ән е  олар  ш ығынды  қ а у іп -қ ат е р   сияқты 

қ абы лдайды .  Ө зд ерін   сы ртқы   д ү н и ед ен   қорғауш ы  

қам алм ен  қорш аған дай   болып,  бүл  қорған ны ң   ішіне 

неғүрлым көбірек енгізуді  мақсат  етіп,  ал  сыртқа  соғүрлым 

аз  ™ЬІғаРУды  көздейді.  Мүндай  адамдардың  сараңдығы, 

мейлі  аңш а,  сезім  нем есе  ой  болсы н,  б әріне  біркелкі 

таралады.  М ахаббат  олар  үшін  —  иелену,  қож а  болу; 

ондайлар  махаббатты  үсынбайды,  "сүйіктісін"  иеленуге 

үмтылады.  Ж инақтаута бағдарлану тән жандар адамдарға 

өздерінің  берілгендігін  ж ән е  еске  алуға  үйірлігін  жиі 

көрсетеді.  Күйреуіктік  күшіне  орай,  өткен  ш ақ  оларға 

алтын  күндер  болып  көрінеді;  оның  түп  етегінен  үстап 

алып,  өткен  сезімдері  мен  күйзелістерін  еске  алуға  сүйсіне 

беріледі.  Олар көп біледі,  бірақ онысы  жеміссіз және өнімді 

ойлауға  қабілетсіз.

Мүндай  адамдарды  мимикасы  мен  қылықтары  арқылы 

да  айыруға  болады.  Көп  сөйлемейді,  қимылдары  түйық- 

тықты  көрсетеді.  Егер  рецептивті  бағдарлану  типіндегі 

адамдардың  қимылдары  жүмырланған  әрі  тартымды,  ал 

қанаушы  типті  бағдарлану  иелерінікі  агрессивті  әрі  дөрекі 

болса,  жинақтауға  бағдарлану  тән  жандардың  қимылдары 

ебедейсіз,  кекірейген,  олар  сыртқы  дүние  мен  өздерінің 

арасына шекара қоюға үмтылатын сияқты көрінеді.  Мүндай 

адам дарды ң  келесі  ерекш едігі  —  ш аң  ж уы тпайты н 

тазалығы.  Осындай типті адамның заттары да,  ойы да,  сезімі 

де  тәртіптелген,  алайда,  ес  мысалындағыдай,  олардың 

үқыптылығы жеміссіз  әрі  ебедейсіз.  Егер  заттар  өз  орнында 

түрмай  шашылып  жатса,  ол  шыдамай  жинастырып,  әр

402

нәрсені орнына қоя бастайды. Сыртқы дүние оның орнатқан 

шекарасына  енуге  үнемі  қауіп  төнгізетіндіктен,  үқыптылық 

осы  қауіптен  өзін  аластату  арқылы  әрі  сыртқы  дүниеге 

қатысты  алғанда  белгілі  қашықтықты  сақтау  арқылы  баса- 

кектеп  енуді  болдырмау  үшін  қолданылатын  әдіс  болмақ.

Фанатикалық  тазалық  —  осындай  бағдарлану  типіндегі 

адамның  сыртқы  дүниемен  жанасудан  "тазалануының"  бір 

керінісі.  Оны  қоршаған  әлемге  жатпайтынның  бәрі  оған 

қауіпті  болып  көрінеді  және  ол  үнемі  қолын  жуып  жүреді, 

жуынады,  "лас"  адамдар  мен  заттарға  әрбір  жанасудан 

кейін дәрет  алу  сияқты  діни  жораны іске  асырады.  Ал  енді 

оны  қоршаған  заттарға  келетін  болсақ,  олар  өз  орнында, 

өз  уақытында  туруы   керек.  Мезі  қылатын  нақтылық  — 

осындай  бағдарлану  типіндегі  адамдардың  сыртқы  дүние 

тарапынан  келетін  қауіптен  қүтылу  әдістерінің  бірі.  Егер 

сыртқы  дүниені  олар  қауіп  ретінде  қабылдаса,  ал  оған 

жауап  ретіндегі  логикалық  реакция  қыңырлык,  болады.

Үнемі  "жоқ"  деген  сөз  —  автоматты  түрдегі  қорғағыш 

реакция.  Мүндай  адамдар  өздерінің  белгілі  күш,  энергия, 

ақыл-ой  қабілетінің  қоры  біртіндеп  азайып,  түгесіледі 

және  ешқашан  қайта  қалпына  келмейді  деп  ойлайды.  Тірі 

субстанцияға  ездігінен  толу  қызметі  тән  екенін  ж әне 

белсенділік  пен  күш тің  шығыны  оныц  артуы на,  ал 

стагнация толық тоқырауға әкелетінін түсінбейді.  Өлім мен 

бүліну,  өмір  мен  өсуге  қарағанда,  көбірек  ш ындыққа 

жанасымды  болып  көрінеді.  Ш ыгармаш ылық  актісі  — 

естуін  естісе  де,  өздері  сенбейтін  керемет.  Олар  үшін  ең 

басты  бағалылық  —  тәртіп  пен  қауіпсіздік;  үраны  —  "ай 

астында  ешқандай  жаңа  нәрсе  жоқ".

Басқа  адамдармен  қатысты  алгандағы  жақындасуды 

Қауіп  ретінде  қабылдайды;  сондықтан  адамнан  алшақ- 

тағанда  немесе  оған  ие  болғанда  қауіпсіздікке  кепілдік 

беріледі.  Мүндай  типті  багдарлануға  жататын  адамдар  өте 

күмәншіл  және  олардың  —  бойларында  өзіндік  ерекшелігі 

бар әділеттілік сезімі басым болады. Ол өз кезегінде  "Менікі 

дегеніміз  —  бүл  менікі,  сіздікі  деген  —  ол  сіздікі"  деген 

сөздермен  бейнеленеді.

Нарыққа  бағдарлану

Нарықтық  бағдарлану  негізінен  қазіргі  заманда  дамып 

жетілді.  Оның  табиғатын  түсіну  үшін  қазіргі  қоғамдағы 

мінездің осы типімен үқсастық негізінде ғана емес,  сонымен 

қатар  қазіргі  заманғы  адамда  мінездің  осы  типінің  негізгі 

даму  шарты  ретіндегі  нарықтық  экономикалык,  функция- 

сын  ескеруі  керек.

403

Тауар  айырбасы  —  ертеден  келе  жатқан  экономикалық 

механизмдердің бірі.  Бірақ дәстүрлі локальды нарық қазіргі 

капиталистік  нарықтан  өзгеше  болған.  Жергілікті  рынокта 

сауда  ж асау  адамдарға  қаж етті  заттары н  айырбастау 

мақсатымен  кездесуге  мүмкіндік  берді.  Тауар  өндірушілер 

мен  сатып  алушылар  бір-бірімен  танысып,  аса  үлкен  емес 

топтар  қүрды;  олардың  сүраныстары  азды-көпті  белгілі 

болды,  сол  себепті  тауар  өндірушілер  тауарды  сүранысты 

қанағаттандыратындай  етіп  өндірді.

Қазіргі  заманғы  рынок,  керісінше:  тауар-өндірушілер 

мен  сатып  алуш ы ларды ң   кездесетін   орны  ғана  емес, 

сонымен  қатар  бірақ  абстрактілі  дербестігін  жоғалтқан 

сүраныспен  сипатталады.  Тауар  түтынушылардың  белгілі 

тобына  орнатпай,  осы  рынок  үшін  өндіріледі;  шешім  тауар 

қандай  бағамен  қалай  сатылатынын  анықтайтын  сүраныс 

пен  үсыныс  заңдылығы  негізінде  қабылданады.  Тауардың 

түтынушылық  қүны,  мысалы,  1  пар  аяқ  киімнің  мәні  жоқ; 

егер  үсыныс  сүраныстан  жоғары  болса,  онда  тауардың 

экономикалық  күйреуі  жүреді;  оны  шығару  тоқтатылады. 

Нарықтың  әрбір  күні  ол  "қарыз  күні",  себебі  кейінірек  сөз 

тауардың  ауыстырмалы  қүны  туралы  болмақ.

Оқырман  нарықтың  бүл  жердегі  сипаты  өте  қысқар- 

тылған  деп  қарсылық  білдіруі  мүмкін.  Тауар  өндіруші 

сүраны сты   алды н  ала  а н ы қ тау ға, 

т і і і т і  

монопольды  

жағдайда  оған  бақылау  орнатуға  тырысады.  Соған  қара- 

мастан,  нарықтың  реттеуші  қызметі  қаланың  орта  клас- 

тарының  әлеуметтік  сипаты  қалыптасуында  ж әне  оның 

арқасында  бүкіл  қоғамда  үстемдік  еткен  күйінде  қалып 

отыр.  Нарықтық  баға  түжырымдамасы  ауыстырмалы 

қүнны ң  түты н уш ы лы қтан   арты қ  болуы   осы  позиция 

ж ағы нан  адамдарға,  әсіресе  өзіне-өзі  қаты н ас  ж асау 

беталы сы н  туды рады .  Ө зіне  нем есе  басқа 

а д а м д а р ғ а  

та у ар ға   сияқты   тер ең   қаты н ас  ж а с а у   тән,  бағасы 

ауыстырмалы  қүнмен  анықталатын  мінез  бағдарлануын 

нарықтық  бағдарлану  деп  атаймыз.

Біздің  заманымызда  нарықтық бағдарлану  жаңа нарықтың 

"дара  түлға  нарығының"  дамуымен  ете  жылдам  ерістейді,  ол 

соңғы  он  жылдың  —  феномені.  Төрелер  мен  алыпсатарлар, 

әкімдер  мен  дәрігерлер,  ғалымдар,  заңгерлер  мен  әртістер 

барлығы нарыққа шығады. Әрине, олардың қүқықтық статусы 

және  экономикалық  жағдайы  әр  түрлі:  олардың  біреулері 

ерікті  белгілі  жүмыс  түрін  атқарып,  жақсы  ақша  табады, 

басқалары  қызмет істеп  жалақы  алады.  Бірак, барлығы  бірдей 

деңгейде  өздерінің  материалдық  аманшылығында  олардың 

қызметін қажет етушілерге немесе кімнің мекемесі мен өндіріс 

орнында  жүмыс  ісгесе  —  соларға  тәуелді  болады.

404

Бағалау  қагидасы  тауар  нарығы  мен  дара  тұлға  нары- 

ғында  бірдей:  біреуінде  сатуға  тауар  үсынылса,  екіншісінде 

дара  түлға  үсынылады.  Бағалау  екі  жағдайда  да  ауыстыр- 

малық  қүн  ретінде  шығады,  ал  түтыну  қүны  қажетті  болға- 

нымен,  жеткіліксіз  шарт  болып  қалады.  Егер  адамдардың 

кәсіптік  сапасы  жоғары  болмай,  тек  үнамды  дара  түлға 

қасиеттері  ғана  болса,  біздің  экономикалық  жүйеміз  эф- 

фектілі  дамымас  еді.  Жақсы  жабдықталған  Паркавенюдегі 

офис  те,  науқасты  қабылдау  ептілігі  де,  егер  кәсіптік  білімі 

мен  іскерлігінің  тым  қүрығанда  аз  мөлшері  болмаса,  Нью- 

Йорк  дәрігеріне  ешқандай  табыс  әкелмейді.  Егер  баспа 

машинкасында  жақсы  баса  алмаса,  қандай  сүйкімді  болса 

да,  бірде-бір  хатшы  қыз  жүмыс  орнында  қалмайды.  Егер 

мамандану  мен  дара  түлға  сапаларының  табысқа  ж ету 

шарты  ретіндегі  салыстырмалы  салмағы  қандай деген  сүрақ 

қоятын  болсақ,  біз  тек  ерекше  жағдайларда  ғана  табысқа 

жету  мамандану  мен  кейбір  адалдық,  сыпайылық,  туралық 

сияқты  сапаларға  тәуелді  болады.  Мамандану  мен  дара 

түлға  сапалары  арасындағы  пропорция,  бір  жағынан,  ал 

"дара  түлға",  екінші  жағынан  табыстың  алғы  шарты  ретін- 

де  —  түрленіп  отырады.  Сонымен,  “дара  түлға  факторы 

"әрдайым  шешуші рөл  атқарады.  Көп  жағдайда табыс  адам 

өзін  нары қта  қалай  сатуына  байланысты,  ал  бүл  оның 

қанш алы қты   ізетті,  ж ақсы   киінген  болуы на,  қандай 

деңгейде  "сергек",  "мықты",  "агрессивті",  "сенімді",  "адал" 

болатынына  тәуелді.  Одан  әрі  қарай  қандай  ж анүядан 

шыққандағы,  қандай  клубқа  мүше,  қажетті  адамдармен 

таныс  па  дегендер  маңызды  болады.  Дегенмен  белгілі 

дәрежеде қажетті дара түлға типі әрекет сферасына тәуелді 

болады.  Б и рж а  маклері,  сатуш ы,  хатш ы,  темір  ж ол 

ңызметшісі,  колледж  профессоры,  қонақ  үй  меңгерушісі  — 

барлығы  дара  түлғаның  әр  түрлі  типі  болып  саналады, 

Дегенмен,  әр  түрлі  болуына  қарамастан,  олар  бір  шартты 

ңанағаттандыруы  керек,  барлығына  сүраныс  болу  керек. 

Табы сқа  ж е ту   үшін  ж о ғар ы   мам андануды ң,  сәйкес 

техникалық  қүралдың  болуы  жеткіліксіз  екенін,  бәсеке- 

лесуте  қабілетті  болу  үшін  "басқалардан  асып  түсу”  қажет- 

тігін  көрсететін  факт  адамның  өз-өзіне  деген  қатынасын 

қалыптастырады.  Егер  адам өмірлік мақсаттарын іске асыру 

үшін  тек  білім  мен  іскерлікке  гана  сүйенсе,  онда  өзін-өзі 

сыйлау  қабілетке  пропорционал  болар  еді,  ол  дегеніміз  — 

түтынуш ылық  қүнды  көрсетеді.  Дегенмен  табыс  өзіңді 

қалай сатқаныңа байланысты болгандықтан,  адам өзін тауар 

деп  есептейді.  Адам  не  өзінің  жеке  өмірімен,  не  бақытымен 

айналыспайды,  ол  өзін-өзі  сату  қабілетін  ж оғалтпауға 

үмтылады.  Егер  дүкеннің  сөресінде  ж атқан  чемоданный

405

ойлау,  сезу  қабілеті  болса,  сол  чемоданның  күйіне  үқсас 

күй кешеді.  Әрбір  чемодан  өзінің бәсекелестеріне  қарағанда 

"үнамды" көрініп,  қымбат баға алу  үшін,  қүндырақ көрінуге 

тырысар  еді.  Қымбат  бағаға  сатылған  чемодан  шаттанып, 

қуынышқа  бөленер  еді,  себебі  ол  ең  "қүнды"  болады  ғой. 

Ал  сатылмаған  чемодан  қайғылы,  мүңды  болып,  өзінің  еш 

нәрсеге  жарамағанына  жапа  шегеді.  Осындай  қайғылы  күй 

қандай  әдемі,  пайдалы  болса  да  модадан  шығып  қалған 

чемоданның басына да келеді.  Чемодан  сияқты адам да дара 

түлға  рыногінде  үнемі  модада  болу  керек,  ол  қандай  дара 

түлға  типі  үлкен  сүранысқа  ие  екенін  білуі  керек.  Мүндай 

білім  бүкіл  білім  беру  ж үйесі  процесінде  қалыптасады 

(мирас  ретінде  беріледі).  Ол  балабақш адан  басталып, 

колледжде  аяқталады  ж әне  жанүядағы  санаға  ендіріледі. 

Бірақ  осы  төменгі  сатылардағы  алған  білім  жеткіліксіз 

болады;  ол  тек  жалпы  сапалар  түрінде  —  басқа  адамдар 

жағынан  білетін  өзгерістерге  іскерлік,  адалдық,  қабылда- 

ғыштық  көрінеді.  Табы сқа  ж ету   ж олы ндағы   мінездің 

көбірек  нақты  үлгілерін  адам  басқа  деректерден  алады. 

Иллюстрациялы  журналдар,  газеттер,  жарнама  роликтері 

өте  көп жетістікке жеткен адамдар  өмірі туралы  баяндайды. 

Сәнді  ж арнам алы қ  хабарланды рулар  да  осы  қызметті 

атқарады.  Тігіншінің  жарнамасында  бейнеленген  қандай  да 

бір  табыскер  бизнесмен  немесе  қала  әкімі  —  егер  қазіргі 

заманғы  дара  түлға  рыногінде  “үлкен  ақша"  істегің  келсе, 

қандай  болу  керек  екенінің  үлгісі.  Бірақ  орта  деңгейдегі 

адамның  тілегіне  орай,  дара  түлғаның  қалыптасуы  үшін 

маңызды  қүрал  кино  болып  есептеледі.  Ж ас  қыз  еңбек 

ақысы  жоғары  кино  жүлдызына  үқсап,  одан  асып  түсуге 

үмтылады.  Ол  оған  қимылымен,  шаш  қою  үлгісімен,  мими- 

касымен үқсауға тырысады,  себебі  ол көп күттірген табысқа 

жету көзін осыдан кәреді. Ж ас жігіт те экрандағы кейіпкерге 

үқсауға  тырысады.  Орта  адам  өмірі  табыскер  адамдар 

емірімен  іс  жүзінде  ешқашан  жанаспайды,  ал  кино  жүл- 

дыздарына  оның  қатынасы  мүлдем  бөлек  нәрсе.  Әрине, 

әмірде  жай  адам  олармен  кездеспеуі  мүмкін,  оның  есесіне 

экранда  қайта-қайта кездеседі.  Ол  кино  жүлдыздарына  хат 

жазы п,  қолдары   қойы лған  ф о тал ар ы н   алуы   мүмкін. 

Актерлер  бір  кезде  әлеуметтік  жеккөрінішті  болса  да,  оған 

қарамастан,  адамзатқа  үлы  ақындар  рухын  жеткізе  білген, 

біздің  кино  жүлдыздарымыз  сондай  идеяларды  тасымал- 

дайды,  олардың жүмысы — орта адам мен  "үлылар" әлемінің 

арасын  байланыстыру.  Тіпті  осы  адам  үлкен  табыс  пен 

дәреж еге  ж етуге  дәмеленбеген  күнінің  езінде,  оларға 

оағдарға  үмтылады;  олар  оның  әулиесі,  өмір  қалпын 

оеинелеушілері.  Қазіргі  заманғы  адам  өзін  әрі  тауар,  әрі

406

сатушы  ретінде  сезінгендіктен,  оның  өзін-өзі  сыйлауы  өзі 

бақылау  жасай  алатын  жағдайларға  байланысты.  Егер  ол 

жетістікке  жетсе  —  өзін  лайықты  жанмын  деп  есептейді, 

егер  оған  ж етп есе  —  өзін  ж олы   болмайты н  ж ан  деп 

санайды,  сонымен қатар өз бойындағы сенімсіздік дәрежесін 

түзету  өте  қиынға  түседі.  Егер  адам  оның  бағасы  адамдық 

қасиеттерге тура тәуелді деп санаса,  онда бәсекелес рынокта 

үнемі  алмасатын  конъюнктура  жетістігіне  орай,  оның  өзін- 

өзі  сыйлауы  үнемі  қүбылып  отырады  және  басқа  адамдар 

тарапынан  үнемі  қолдауды  керек  етеді.  Сондықтан  адам 

үнемі талмай жетістік үшін күресуі керек.  Оның жолындағы 

кез  келген  бөгет  оның  өзін-өзі  сыйлауына  үлкен  қауіп 

туғызады.  Кері  нәтиже  жағдайында  шарасыздық,  шамасы 

ж оқты қ,  сапасыздық  сезімі  туындайды.  Егер  адамның 

қүндылығы  рыноктың  түрақсыздығымен  анықталса,  онда 

өзін-өзі  бағалау  сезімі  мен  абыройы  тапталып,  қорланады.

Дегенмен,  іс  тек  өз-өзін  сыйлау  мен  өз-өзін  бағалауға 

байланысты  емес,  сонымен  қатар  өздік  теңестіруге,  өзінің 

тәуелсіздігін  сезінуге  де  байланысты.  Ж етілген,  өнімді 

дара  түлғаларда  өзіндік  теңестіру  сезімі,  адам  өзі  —  өз 

күшінің  көзі  екенін  түсінгенде  туындайды;  мүндай  көңіл- 

күйді  қысқаша  мына  сөздермен  жеткізуге  болады.  "Мен 

дегеніміз  —  менің  істеген  ісім".  Нарықтық  бағдарлануда 

адам  өз  күйін  мүмкіндігін  өзінен  шеттеген  тауар  ретінде 

қарастырады.  Адам  мен  оның  күші  біртүтастан  өзгені 

қүрамайды немесе соңғы оған тиесілі болмайды,  себебі енді 

осы күштердің көмегімен өздігінен жүзеге асу процесі емес, 

оны тиімді сату маңызды болады.  Енді оның күштері  өзінен 

шеттеп  аластатылады  да,  басқалардың  сырттан  бағалау, 

қолдану  нәрсесіне  айналады.  Сонымен  бірге,  оның  өзін 

сыйлауы  сияқты,  өздік  теңестіру  сезімі  де  шайқалады;  ол 

адамның  ойнауға  тиісті  рөлінің  санына  тәуелді  болады. 

“Мені  қандай  деңгейде  көргілерің  келсе,  мен  сондаймын". 

Ибсен  "Пер  Гюнтте"  ол  күйді  төмендегідей  сипаттады.  Пер 

Гюнт  өзін-өзі  табамын  деп:  өзін  көп  қабатты  өзегі  ж оқ 

бадан а  сияқты   сезін етін ін   б ай қай д ы   А дам га  өздік 

теңестіруден  тыс  өмір  сүру  мүмкін  болмайды,  ол  өзінің 

күцііне  емес,  ол  өзі  туралы  басқалардың  пікіріне  сүйеніп, 

өздігінен  бекінеді.  Оның  мәртебесі,  дәрежесі,  жетістігі  оны 

осындай  адам  деп  білу  фактісі  шынайы  өздік  теңестіру 

сезімінің  орнын  басады.  Мүндай  жағдай  оны  басқалардың 

оған  қалай  қарайтынына  тәуелді  етіп,  оган  үлкен  табысқа 

жеткізетін  рөлді  ойнауға  итермелеп,  мәжбүр  етеді.  Егер 

мен және менің күштерім екі бөлек өмір сүрсек,  онда мендік 

"Мен”  сөзсіз  маған  берген  бағамен  бекітіледі.

Б асң ал ар ға  деген  қ ар ы м -қ аты н асты ң   өзіңе  деген

407

қатынастан  ешқандай  айырмашылығы  болмайды.  Басқалар 

тауар  сияқты  қабылданады;  олар  өздері  қандай  болса да — 

соған шынында да лайық болмай,  сөйтіп,  тауарлық сұраныс 

болатын  бөлігін  ғана  ұсынады.  Адамдардың  арасындағы 

айырмашылық  көп  не  аз  тартымдылығының,  жетістігінің 

және оған сәйкес қүндылығының сандық бағалануына келіп 

тіреледі.  Бұл  процесс  базардағы  тауарды  талдауға  үқсас,

Бағасы  жағынан  туфли  жүбы  да,  кескіндеме  туындысы 

да айырбастау қүнымен бағалануы мүмкін,  мысалы бірнеше 

жүп  туфли  бір  картинаға  “тең"  келеді.  Осылайша  адамдар 

арасындағы  айырмашылық  ж алпы  өлшемге  —  олардың 

рыноктағы  бағасына  келтіріледі.  Олардың  ерекшелігінің 

ешқандай  қүны  болмайды,  іс  жүзінде  тіпті  балласт  ретінде 

ңалады.  "Ерекше"  сөзінің  маңызы  бүл  контексте  екі  үшты 

болып  отыр.  Ө зінің  даралы гы ны ң  максималды   дамуы 

нәтижесінде,  адамның  орасан  зор  жетістіктерін  белгілеуге 

қы зм ет  еткен н ің   орны на,  ол  д а р ақ ы л ы қ ,  оғаш тық, 

күмәншілдіктің  синониміне  айналған.  "Тең"  деген  сөз  де 

өз  мазмүнын  өзгерткен.  Барлық  адамдар  тең  жаралған 

деген —  олар  қүрал  емес,  өзімен-өзі  болуға  бірдей  қүқық- 

ты  дегенді  білдіреді.  Бүгінгі  күні  теңдікті  өзара  айырбас 

эквиваленті  деп  үғамыз,  ол  даралықтың  дамуына  зиянды 

эсер етеді. Теңдік әрбір адамның даралығының даму шарты 

болғанның  орнына,  даралықтың  өшуін  білдіріп,  нарықтық 

бағдарланудағы  адамның  "көріксіздігінің"  сипаттамасына 

айналды.  Теңдік  бүрын  айырмамен  түтасса,  енді  парық- 

сыздықтың  синонимі  болды.  Әр  түрлі  айырмашылықтың 

болмауы,  толық  тегістелу  —  шынайы  парықсыздық  қазіргі 

заманғы  адамдар  арасындағы  қатынасты  сипаттайды.

Осы  талаптармен  адамдар  арасындағы  қарым-қатынас 

қажетті  мөлшерде  айшықталады.  Адамдардың  даралығын 

қажет  етпегенде,  адамдар  арасындағы  қатынас  таяз,  атүсті 

болады  немесе  адамдар  енді  дара  түлға  ретінде  бір-біріне 

эсер  етпейді.  Енді  адамдардың  өз  бойында  "ерекше",  сирек 

бір  нәрсе  бардай  қатынас  жасауына  мүмкіндіктері  жоқ. 

Дегенмен  нарық  енді  жолдастықтың  ерекше  түрін  береді. 

Әркім  бір  нақты  үрысқа  кірістірілген,  табысқа  жетудін 

бірдей  талпынысын  бөліседі,  бәрі  нарықтың  үқсас,  бірдей 

шарттарымен  істес  болады  (жоқ  дегенде  олар  осылай 

оилайды). Бәрі бір қайықта болғандыңтан, әркім екінші біреу 

нені  сезетінін  жақсы  көз  алдына  елестетеді:  әркім  өзінше 

сәтсіздіктен  қорқы п  тағдырдың  ризаш ы лы ғы н  күтеді; 

ешюмге  жаны  ашып,  ешкімнен  бүл  күресте көмек  күтпейді.

Қатынастың  атүсті  болуы  көп  адамның  бойына  махаб- 

оаттан  күшті,  терең  сезім  табармын  деген  алдамшы  үміт 

отын  енгізеді.  Бірақ  өзіңе  деген  махаббат  пен  өзгеге  деген

408

махаббат  бір-бірінен  бөлінбейді;  әрбір  мәдениет  үшін 

сүйіспеншілік  қатынастар  тек  осы  жерде  басым  болатын 

байланыстың  айқын  көрінісі.  Осындай  нарықтық  бағдар- 

лану  типіндегі  адамның  жалғыздығынан  сүйіспеншілік 

арқылы  емделуге  болады  деген  алданыш  сезімге  бой  үруға 

болмайды.

Нарықтық  бағдарлану  тек  сезім  сферасын  ғана  емес, 

ойлау  сф ерасы н   да  ж ай л ап   алған .  О йлау  р еакц и я 

жылдамдығын,  ж ақсы   бағдарлану  үшін  ж ағдаятты   тез 

меңгеру  қызметін  айқы ндайды .  Қ олданы лудағы   білім 

ж үйесі  ақ ы л -п ар асатты ң   емес,  пайы мны ң  зеректігін 

тапқырлығын  дамытуға  бағытталаған.

Ақыл-ой  қабілеттерін  бағалауға  арналған  тестердін 

көпшілігі ойлаудың осы түріне сәйкес келеді  (яғни ақылдың 

шындыққа  ж ету  талаптары н  терістеу);  олар  ақыл  мен 

түсінудің  қабілеттілігіне  қарағанда  берілген  жағдаятқа  тез 

психикалық  икемделу  қабілетін  өлшейді;  оларды  "пси- 

хикалық  коррекцияға  арналған  тестер" деп  атау  адекватты 

болар  еді.  Ойлаудың  бүндай  түрі  үшін  берілген  қүбы- 

лыстың  тәптіштелген  талдамасына  қарағанда  салыстыру 

және  сандық  өлшеу  категорияларын  қолдау  әлдеқайда 

елеулі.  Барлық  мәселелер  бірдей  қызықты,  сондықтан 

олардың  мәнділігінің  салыстырмалы  бағалануында  ерекше 

мән  жоқ.  Ж әне  адам  мүнда  да  өз  күшінен,  қабілеттерінен 

жатсынады;  ойлау  мен  білім  тек  нәтиже  алудың  қүралы 

болады.  Ш артты   деп  есеп тел етін   баты с  ой лары ны ң 

дәстүрлеріндегі  адамның  өзін-өзі  тану  психологиясы  мейі- 

рімді,  салауатты  өмір  бейнесі  мен  бақыт  үшін  қажетті 

талаптар  деп  есептеле келіп,  бүгінгі  таңда  ғылыми  идеялар 

рыногында,  саяси  үндеулерде,  жарнамаларда  ж әне  т.б. 

өзгелерге,  өзіне  манипуляция  жасау  қүралына  айналады.

Әрине,  ойлаудың  бүл  типі  түтастай  білім  беруге  елеулі 

эсер  етеді.  М ектептерден  бастап  аспирантураға  дейін 

оқытудың  мақсаты  нарықтық  жағдайларда  бағалану  үшін 

аса  пайдалы  ақпаратты  неғүрлым  көбірек  ж инақтаудан 

қүрылады.  Студенттер  көлемді  ақпараттарды  қабылдауға 

мәжбүр  болады  ж әне  соның  салдарынан  олардың  ойлауға 

уақыттары  мен  күштері  әрең  жетеді.  Білім  алудың  басты 

түрткісі  —  оқитын  пәнге  қызығу  емес,  оны  танып-білуге 

негізделген  қы зы ғуш ы лы қ,  ақп ар ат  көлем ін  үлғайту 

білімді  де  кеңейтуді  қ аж ет  етеді.  Бүгінде  әлемде  білім 

алуда  елеулі  алға  жылжу,  энтузиазм  байқалады,  алайда 

сонымен бірге нарықта ешқандай қүндылыққа ие болмаған 

шындықты  танып-білуге  бағытталған  қаж етсіз  ойларға 

скептикалықпен,  немқүрайдылықпен  қарау  көріністері 

байқалуда.

409

Мен  нарықтық бағдарлануды  өнімсіз  бағдарланулардың 

бірі  ретінде 

үсынсам

  дағы,  оны  дербес  жеке  түрге  бөлуге 

болатындай  ерекшеліктерін  бөліп  көрсету  мүмкіндіктері 

ан ы қталған .  Рецептивті,  ж и н ақ тағы ш   ж ә н е   эксплуа- 

таторлық  бағдарлардың  ортақ  бір  ерекшелігі  бар:  адамдық 

қатынастар  формасында  басым  бола  түра,  олардың  әр- 

қайсы сы   адам н ы ң   ер ек ш е  сип аты   р етін д е  көрінеді. 

(Кейінірек  бағдардың  бүл  төрт  типі  осы  уақытқа  дейін 

сипатталып  келе  ж атқан  тек  негативті  қасиеттерге  ғана 

ие  емес  екендігі  көрсетіледі.)  Солай  бола  түра  нарықтық 

бағдар  адамда  потенциалды  негізі  салынған  қандай  да  бір 

қасиеттердің  ешқайсысын  дамытпайды  (келіспеген  жағ- 

дайда  біз  "еш  нәрсе"  де  адам  мінезінің  ерекшелігі  деген 

абсурдты пікірге келеміз);  оның қазыналы табиғаты қандай 

да  бір  спецификалық  немесе  түрақты  қатынас  түрін  да- 

мытуға  бағытталмағандығында,  бірақ  нақ  осындай  кез 

келген  қатынастардың шектен  тыс  өзгерістерге  үшырауы  — 

б ағдарды ң   бүл  тү р ін ің   ж а л ғ ы з  т ү р а қ т ы   ерекш елігі. 

Адамның  осы  бағдарды  үстануының 

әр

  сәтінде  нарықта 

елеулі  ж етістікпен  саты лу  мүмкіндігі  бар  қасиеттері 

дамиды. Бүл  адам мінезіндегі үнемі басымдылық көрсететін 

ерекшелік  емес  —  ол  осы  сәтте  талап  етілетін  қасиетпен 

барынша  тез  арада  толтырылатын  бос,  қуыс  орынньш 

болуы.  Алайда ол  тіпті сөздің өз  мағынасындағы  ерекшелік 

те  емес,  бүл  тек  талап  ету  маңыздылығына  қарай  орнын 

басқаға  беруге  даяр  түратын  қасиет  не  ерекшелік  болуға 

арналған  рөл  ғана.  Кейде,  мысалы,  байсалдылық  (респек­

табельность)  тіленген  ерекшелік  ретінде  болады.  Сауда 

бизнесінің  арнайы  сфераларында  сатушылар  ел 

жүктеу/скачать 17,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: