«М әдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары

рөлдерден  емес,  әрине  мінез  ерекшеліктерінен.  Нарықтық 

бағдарға  бағытталған  тұлға  барлық  даралық  ерекшелік- 

терден  еркіндікте,  бостандықта  болуы  шарт.

Осы  уақытқа  дейін  суреттелген  барлық  мінез  бағдар- 

ланулары  ешқашан  бір-біріненен  белек,  дара  болмайды. 

Мысалға,  рецептивті  бағдар  басым  болуы  мүмкін.  Деген- 

мен  ол  әд етте  б асқ а  қ ан д ай   да  бір  немесе  барлы қ 

багдарлармен  сәйкес  келеді.  Мен  бүл  бағдарлардың  әр 

түрлі  қаты настары н  төменде  қарастырамын,  ал  қазір 

барлық  бағдарлар  адамның  өмірлік  қамтамасыз  етілуінің 

бөлігі  ретінде  ж әне  қандай  да  бір  бағдарланудың  басым 

болып  келуі  оның  өмір  сүретін  мәдениеті  ерекшеліктеріне 

аса  тәуелді  болып  келетіндігін  баса  көрсеткім  келеді.  Әр 

түрлі  бағдарлар  мен  әлеуметтік  модельдер  арасындағы 

қатынастарды  тәптіштей  талдауды  әлеуметтік  психоло- 

гияның  өзге  де  мәселелерімен  бірге  арнайы  зерттеу  үшін 

кейінге  қалдыру  дүрысырақ  болса  дағы,  мен  бәрібір  де 

әлеум еттік  ш арттар  қалайш а  өнімсіз  бағдарды ң  төрт 

типінің  біреуінің  ж етекш і  рөлге  айналуы н  аны қтай- 

тындығы жөнінде алдын ала болжамымды айтамын.  Ескере 

кету  қажет,  мінез  бағдарлары  мен  әлеуметтік  қүрылым 

арасы ндағы   к о р р ел я ц и ян ы   зер ттеу   м інездің  қалып- 

тасуындагы негізгі себептерін түсінуге көмек көрсетуде тек 

ж еке  дәйек  түрінде  ғана  емес,  сондай-ақ  белгілі  бір 

м әдениет  нем есе  әлеу м еттік   топ  м үш елерінің  басым 

көпшілігіне  тәндігіне  қарай  бүл  бағдарлардың  барлығы 

қуатты  эмоционалды  фактор  екендігін  және біз  қоғамньщ 

қызмет  ету  ерекшелігін  түсіну  үшін  олардың  әрекеттерін 

білуіміз  керек.  Мен  түлғаға  мәдениеттің  қазіргі  әсерін 

ескере  отырып,  индивид  пен  қоғам  арасындағы  қатынасты 

индивидке  "эсер  ететін"  әлеум еттік  институт  немесе 

мәдениет  моделі  ретінде  түсінудің  қажеті  ж оқ  екендігін 

пайымдаймын.  Олардың  өзара  енуі  әлдеқайда  тереңірек. 

Кез  келген  "орташа"  түлға  адамдар  арасындағы  өзара 

қатынас  стилінің  әсерінен  қалыптасады,  ал  ол  қоғамның 

әлеуметтік-экономикалық  ж әне  саяси  қүрылымдарымен 

детерминантталатындығы  соншалықты,  тіпті  бір  адамды 

талдау  принципінен  оның  өмір  сүретін  қоғамының  әлеу- 

меттік қүрылымының түтастығын анықтауга мүмкіндік бар.

Рецептивті  бағдар  бір  топты ң  екіншісін  эксплуата- 

Циялауы қатал  заңмен бекітілген қоғамдарда жиі кездеседі. 

Эксплуатацияга  үшырағандар  өз  жағдайларын  өзгерту- 

леріне  не  ешқандай  күштері  жоқ,  не  тіпті  ойлары  да  жоқ, 

өйткені  оларда  біртіндеп  өмірлік  қаж етті  нәрселердің 

барлығын  иелерінен  алуға  болады  деген  көзқарас  қалып- 

тасады.  М алайды ң  қож айы ны нан  қанш а  алаты нды гы

411

маңызды  емес,  өйткені  оның  өз  күш іне,  ақылына,  іс- 

әрекеттеріне  сеніп,  қорш аған  ортада  өмірін  өзбетінше 

ж өнге  салуға  қабілетті  емес  екендігіне  қоғам  әбден 

сендіріп  қойған.

Қазіргі  америкалық  мәдениетке  қарасақ,  алғашқыда 

мүнда  бүндай  рецептивті  бағдар  мүлдем  орын  алмаған 

тәрізд і  болып  көрін еді.  Біздің  б а р л ы қ   м әдениетіміз, 

идеологиям ы з  бен  п ракти кам ы з  рецептивті  бағдарды 

талқандайды  ж әне  адам  жетістікке  жеткісі  келсе  —  өзі 

үшін  жауап  беріп,  инициатива  танытып,  әрқашан  да  даяр 

болу  керек  деп  түжырымдайды.  Бірақ  рецептивті  бағдар 

қаншалықты  кемсітілсе  де,  ол  мүлдемге  жойылып  кеткен 

ж о қ .  Ж о ғ а р ы д а   к ө р с ет іл ге н   б ей ім д ел у   ж ә н е   үнау 

қажеттілігі  дәрменсіздік  сезімін  туындатады,  ол  қазіргі 

адамның  әрең  байқалатын  рецептивтілік көзіне  айналады. 

Бүл  әсіресе  "экспертті"  баға  ж әне  қоғамдық  пікір  қатына- 

сында байқалады.  Не істесе дағы  барлық жерде адамдарға 

шындығында  істің  мәні  қандай  екендігін  ж әне  қалайша 

әрекет  ету  керектігін  айтып  отыратын,  яғни  оны  үнемі 

тыңдайтын  ж әне  идеяларын  мүлтіксіз  орындайтын  белгілі 

бір  эксперт  бар  сияқты  көрінеді.  Бүндай  "эксперттер", 

нақтырақ  айтқанда,  кеңесшілер  барлык,  жерлерде  бар  — 

ғылымда,  жүрек істерінде,  ал жазушылар — бүл өмір сүру 

эксперттері  екендігін  оларды ң  бестселлерге  айналуы 

дәлелдейді.  Рецептивтіктің  жасырын,  алайда  кең  таралған 

бүл  формасы  қазіргі  "фольклорда",  әсіресе  жарнамалық 

орындалуда  тіпті  қисынсыз  форма  қабылдайды.  "Көктен 

байлыққа  кенелу"  кестесінің  жүмыс  істемейтіндігі  бар- 

лығына  белгілі  бола түра,  жеңіл  өмір  туралы  арман  әбден 

қан ға  сіңіп  к етк ен .  Ол  әр   т ү р л і  т е х н и к а л ы қ   ж аңа- 

шылдықты  қолдануға  байланысты  көрініс  береді:  бөл- 

шектерін  алмастыруды  талап  етпейтін  машина,  қалам- 

үшын  ауыстыруды  қаж етсінбейтін  автоқалам   —  бүлар 

арм анны ң  тек  біраз  ғана  мысалы  бола  алады .  Ал  ол 

бақы тты   б олу  ту р а л ы   т ү р л і  р е ц е п т е р д е   тіп тен   көп 

қолданы лады .  Осыны  суреттейтін  дәйексөзден  мысал 

келтірейін.  "Бүл  кітапта,  — дейді  автор,  — қалай  бақытты, 

денсаулығы  мықты,  күш-қуатқа  толы,  сенімді,  епті  және 

беиғам 

ең  күш ті  ер  адам   нем есе  өте  ж ақ сы   әйел 

болудың  мүмкіндігі  ж өнінде  айтылады.  Бүл  үшін  сізге 

еш қандай  психологиялы қ  не  ф изикалы қ  тренингтерді 

оилап  табудың  қажеті  жоқ;  бәрі  әлдеқайда  жеңіл.  Уәде 

етілген  игіліктерге  ж е ту   ж олы   ғаж айы п тай   көрінеді, 

өиткені  аздаған  адамдар  ғана 

бақытқа  жеткізер  жолды 

күрессіз

  деп  елестетуі  мүмкін.  Шындығында  да,  бүл  рас 

және  оүған  өзіңіз  көз  жеткізе  аласыз".

412

"Маған  не  қажет,  мен  соны  тартып  аламын",  —  деген 

ұранға  ие  эксплуататорлық  бағдар  континенттің  табиғи 

ресурстарын  аяусыз  эксплуатациялайтын  қарақшылар  мен 

феодалдарға,  ал  олардан  —  XIX  ғасыр  тонаушылары  — 

алпауыттарға  бағытталады.  Макс  Вебер  терминологиясын 

қолдансақ,  "тұл  қалғандар"  және  "шытырман  оқиға  іздеу- 

шілер"  байлық  іздеп  жер  бетін  шарлап  жүргендер  —  осы 

типтегі  адамдар;  олардың  мақсаты  —  арзанға  сатып  алып, 

қымбатырақ 

сату,  билік  пен  байлыққа  талпыныстарында 

рақымсыз  болады.  Бұл  тип  бәсекелестікте  қатал  тәртіптері 

бар  XVII  ж әне  XIX  ғасырдың  еркін  нарығының  өсіндісі. 

Біздің  кезеңіміздің  өзі  өз  елінін  ғана  емес,  сонымен  қатар 

күшпен 

басып  алынған  өзге  елдерде де  адам  ж әне  табиғат 

ресурстарын 

тонайтын  авторитарлық  ж үйе  формасында 

еш  жасырылмаған  эксплуатацияның  қайта  жаңғыруының 

куәгері  болған.  Табиғат  заңдылықтарын  негізге  ала  оты­

рып,  олар  күштілердің  қүқығын  жоғары  қойды,  яғни  тек 

күштілер  ғана  жеңеді,  тіршілік  етеді;  махаббат  пен  әдеп- 

тілік  әлсіздіктің  белгісіне  айналды;  ойлау  —  күшсіздердің 

үлесі  және  қүлдырау  нышаны.

ХУШ және XIX ғасырларда эксплуататорлықпен жанаса, 

іргелес  ж и н ақ тағы ш   б ағд ар   болды.  Қ анауш ы лы қпен 

салыстырғанда,  бағдардың  бүл  типі  консервативті  болды, 

ол  аяусыз  тонауға  емес,  заң  негізінде  жүргізілген  жүйелі 

Қаржы  операцияларына,  сондай-ақ  ертеректе  иемденген 

мүлікті сақтап қалуға бағытталады.  Адамның жеке  меншігі 

оның өзінің символына,  ал оның қорғанысы — онын негізгі 

Қүндылық  бағдарына  айналды.  Бүл  бағдар  оған  белгілі  бір 

мөлшерде  сенімділік  пен  қауіпсіздікті  иелендірді;  ж еке 

меншіктің  ж ән е  отбасының  болуы  өмір  процестерінің 

реттелушілігін,  өмірінің  дербестігін  қамтамасыз  ететін  XIX 

ғасыр  заңдарының  салыстырмалы  түрақтылығымен  кепіл- 

денді.  Пуритандық  этика  оның  негізгі  принципі  —  еңбек- 

пен  жетістікке  ж ету  —  мейірімділік  негізі  ретінде  қауіп- 

сіздік  сезімін  қолдады ж әне өмірге  нақты  бір мағына берді, 

сонымен қатар міндетін орындаудағы діни сезімін қолдады. 

Бүл  бейбітш іліктің  түрақты лы ғы н ы ң ,  ж ағд ай лард ы ң  

түрақтылығының  ж әне  этикалық  принциптердін  қатал- 

дығының  үйлесімі  ортаңғы  тап  өкілдерінің  ортақтылық, 

өз-өзіне  сенімділік,  тәкаппарлық  сезімдерін  нығайтты.

Нарықтық  бағдар  XVIII—XIX  ғасырлар  мәдениеті  қой- 

науынан 

шыққан;  ол  нақты  біздің  уақыттың  жемісі.  Дәл 

біздің  уақытта  тауарлардың  да,  адамдардың да  орауышы, 

ж азба  қағаздары,  маркалары  негізгі  орындарды  алады. 

^Еңбектен  інж ілге"  қ а зір   өз  әсер ін   ж ойы п,  басты сы  

"Сатудан 

інжілге''  айналды.  Феодалды  кезеңде  әлеуметтік

413

мобильділік  тым  шектелген  және,  сәйкесінше,  өз  күші  мен 

алғырлығын  іске  асыру  мүмкіндігіне  де  жан-ж ақты  шек 

қойылған,  ал бүл түлғалық табыстарға жету қабілеттерінің 

артуына  еш  жағдай  жасамайды.  Нарықтық  бәсекелестік 

ж ағдайы нда,  әсір есе  А м ерика  Қ ү р ам а  ІІІтаттары нда 

әлеуметтік  мобильділік  елеулі  артты.  Егер  адам  “өзіне 

алған  жауапкершідікті  орындаса",  ол  өз  еңбегінде  бірталай 

жетістіктерге  жетер  еді.  Бүгінде  өз  тағдырын  өзі  қүратын 

жалғызбасты адамдардың  мүмкіндіктері,  өтіп  кеткен кезең- 

мен  салыстырғанда  ,әлдеқайда  қысқарды.  Белгілі  бір  істе 

жетістікке жеткісі келген адам  енді үлкен үйымның мүшесі 

болуы  шарт,  онда  оның  басты  қасиеті  —  талап  етілетін 

рөлді  ойнау  қабілеті  анықталады.

Өмірдің  деперсонализациясы,  қуыстығы,  маңызсыз- 

дығы,  автоматтандырылуы қанагаттанбаудың үдайы өсуіне 

әкеледі,  ол  жаңашылдықты,  өмірдің  аса  адекватты  тәсіл- 

дерін  іздестіру  қаж еттілігін  туындатады,  сонымен  қоса 

адамды  ш ынайы  ад ам затты қ  м ақ саттар ға  ж етелейтін 

нормаларды  қарастырады.  Енді менің  айтайын деп  отырған 

өнімді  бағдарға  барлық  күштері,  тырысулары  бағынатын 

мақсаты  ретінде  адамның  түгелдей  потенцияларының  өсуі 

мен  дамуы  байқалатын  тип  ерекшеліктері  енеді.

Өнімге  бағдарлану

(а)  Ж алпы   ерекш еліктері

Классикалық  және  ортағасырлық  әдебиеттерден  бастап 

XIX ғасырдың соңына дейін жақсы адам және жақсы қогам 

қандай  болу  керек  екендігі  туралы  түсініктерді  сипаттау 

үшін  елеулі  күш  қолданылған.  Мүндай  идеялар  ара-түра 

ф и л о соф и ял ы қ  нем есе  тео л о ги ял ы қ   тр ак тат тар д а  өз 

бейнесін  тауып,  утопия  формасында  болған.  XX  ғасыр 

м үндай  к ө зқ ар а с тар д ы ң   ж о қ ты ғы м ен   ерекш еленеді. 

Адамзаттың  қандай  болуы  керек  екендігі  жөнінде  пози- 

тивті  түсінікті  болжайтын  адам  мен  қоғамды  сыншылдық 

түрғыдан  сараптауға  басты  назар  аударылады.  Қоғамды 

дамыту шарты ретінде сыни пікірдің пайдалығы мен маныз- 

дығына ешкім күмән келтірмесе де,  адам мен қоғамга деген 

позитивті  көзқарастың  болмауы  адамның  өз-өзіне  және 

болашағына  сенімінің  ж ансы здануы на  әкелді  (ж әне  өз 

кезегінде  ол  осы  жансыздану  нәтижесіне  айналды).  Бүл 

қатынастан  қазіргі  психология  да,  психоанализ  де  тыс 

қалм айды .  Ф рейд  ж ә н е   оның  ізб асар л ар ы   ж ү й к ел ік  

мінездің  өзіндік  талдам асы н  берді.  О ларды ң  мінездің 

өнімсіз  типіне  (Фрейд  терминологиясында  —  прегени-

414

тальді)  берген  клиникалық  портреті  нақты  ж әне  толық 

деуге  болады  —  ж әне  бұл  онын  қолданған  теориялық 

түсініктерін  қ ай та  қарасты руды   талап   етуге  мүлдем 

қатысы  ж оқ.  А лайда  қалы пты ,  кемелденген,  дені  сау 

түлғаның  мінез  бітістері  жөнінде  тек  біраз  ғана  мәлімде- 

мелер  жасалған.  Фрейд  бойынша  генитальді  деп  аталған 

мінездің  бүл  типі  көпшілік  деңгейде  анықталмаған  және 

абстрактілі  түсінік  ретінде  қалған.  Ол  оральды  ж әне 

анальды  либидоны  өзінің  басымдылығын  жойған  адамға 

тән  мінездің  қүрылымдық  бөлшегі  ретінде  анықтайды. 

Және  ол  кейіннен  генитальды  сексуалдылықтьщ  анықта- 

луының  әсерімен  дамиды,  оның  мақсаты  қарсы  жыныс 

өкілімен  жыныстық  қосылу.  Дегенмен  генитальді  мінездің 

суреттелуі,  сексуалды   ж ән е  әлеуметтік  қаты настарда 

қалыпты  ф ун кц и ялан уға  қабілетті  индивид  мінезінің 

қүрылымы  деген  түжырымдама  шегінен  аспайды.

Өнімді  мінез  бітістерін

  талдауды  бастай  отырып,  мен 

сындық сараптама жасаумен емес,  адам дамуының мақсаты 

және гуманистік этиканың идеалы болатын толық дамыған 

мінез  табиғатын  зерттеумен  айналысуға  тырысамын.  Бүл 

зерттеу  фрейдтік  генитальды  мінез  түжырымдамасымен 

байланысын  негіздеу  үшін  өнімді  бағдарлану  түжырым- 

дамасына  алдын  ала  бағытталуы  мүмкін.  Шындығында, 

егер біз  Фрейд терминін оның либидо теориясының тікелей 

контексінде  емес,  керісінше, 

белгілік

  түрғы дан  қарас- 

тыратын  болсақ,  онда  од  өнімділіктің  нақты  мағынасына 

ие болған болар еді.  Өйткені жыныстық жетілу кезеңі адам 

табиғи  өнімділікке  қабілетті  болатындығы  магынасында 

беріледі;  сперма  ж үм ы ртқа  жасуш аларымен  бірігуінен 

жаңа  өмір  ендіріледі.  Бірақ  өнімділіктің бүл типі адамдарға 

ла,  жануарларға да ортақ болған кезде,  материалдық өнім- 

ділік  қабідеті  —  тек  адамға  ғана  тән  қасиет  болады.  Адам 

тек  ақылды  ж әне  әлеуметтік  жануар  емес.  Ол  сондай-ақ, 

ойлау  мен  қиялды  пайдалана  отырып,  табиғаттың  берген 

материалдарын  қайта  өңдеуте  қабілетті,  өндіруші  жануар. 

Алайда  адамның тек өндіре алуы жеткіліксіз,  ол  өмір  сүру 

үшін  өндіруі 

қажет.

  Материалды өнімділік — мінез қасиеті 

ретінде  кең  таралған  өнімділік  белгісі.  Түлғаның  "өнімді 

бағдарлануы” —  оның  іргелі  қасиеті,  ал,  нақтырақ  айтсақ, 

оның

  іс-әрекеттердің  барлық  аймақтарындағы 

әлемге деген 

қаты нас 

тәсілін

  көрсетеді.  Оған  басқа  адамдарға,  өз-өзіне 

және  заттарға  деген  психикалық,  эмоционалдық,  сенсор- 

лық реакциялар енеді. Өнімдідік адамнын өз мүмкіндіктерін 

іске  асыра  отырып,  өз  күшін  қолдана  алу  қабілеті.  Егер  од 

өз

  күшін  қолдануы  жөнінде  сөз  қозғасақ,  онда  од  өзінің 

күшіне бақылау жасап отырған адамдардан еркін,  тәуелсіз

415

болуы  керектігін  айтамыз.  Әрі  қарай  ол  өзінің  ақыл-ойын 

басшылыққа  алады  деп  үміттенеміз,  өйткені  күшін  жүмсау 

үшін  ол  қандай,  не  үшін  ж әне  қалай  қолдану  керектігі 

жайлы  түсінуі  шарт.  Өнімділік дегеніміз — адам  өз  күшінің 

қандай  да  бір  іске  асырылуын  жоне  бүл  кезде  өзін  "актер" 

ретінде  сезін уін   тү й сін у і;  яғни  ол  өзін  өз  күшімен 

бірлестікте,  түтастықта  сезінеді  (басқаша  айтқанда,  оның 

күші  не  болса,  ол  да  сондай  болады)  ж эне  осы  уақытта  ол 

оны  бетперделер  сияқты  жасырмайды  ж эне  бетперделер 

тәрізді  одан  бөлектенбейді.

"Өнімділік"  термині  жетелейтін  дүрыс  түсінбеушіліктен 

қашу  үшін  өнімділік  ретінде  нені  түсінбеу  керек  екендігі 

жөніндегі  сүраққа  қысқаш а  ж ауап  анықтап  алған  жөн 

болар  еді.

Әдетте,  "өнімділік"  термині  шығармашылық  түсінігімен, 

ең  бірінші,  көркемдікпен  ассоциацияланады.  Шындығында, 

шынайы  суретші  —  өнімділіктің  аса  үлгілі  мысалы.  Кез 

келген суретші өнімді емес,  мысалы,  дәстүрлі бейнелеу өне- 

рінде  кенеттегі  бейненің  фотосурет  стилінде  түпнүсқамен 

үқсастығын қайта жаңғыртудың техникалық дағды түрінде 

ғана болуы әбден мүмкін.  Сонымен қатар түлға көпшіліктщ 

алдына  еш  нәрсе  өндіруге  қабілетті  болмаса  да,  ол  өнімді 

қабылдайды,  сезінеді,  көреді  жөне  ойлай  алады. 

Өнімділік

 — 

бүл  эмоционалдьщ  және  психикалық  ақауы  жоқ  кез  келген 

адамның  кашынасқа  деген  қабілеті.

"Өнімді"  терминін  —  "белсенді"  түсінігімен,  ал  "өнімді- 

лікті"  "белсенділікпен" оңай алмастырып,  қате пікірге келуге 

болады.  Бүл  терминдер  синоним  ретінде  де  қолданылу 

мүмкіндігі болғанымен  (мысалы,  Аристотельдің  белсенділік 

түжырымдамасында),  "белсенділік"  термині  қазіргі  сөз 

қолданыста  өнімділікке турасынан қарама-қарсы мағынаны 

береді.  Ә детте  белсенд ілік  эн ерги я  ж ү м с а у   арқылы  

жағдайға елеулі өзгеріс әкелетін мінез-қүлық ретінде анық- 

талады.  Ж әне  сәйкесінше,  керісінше,  егер  адам  жағдайды 

өзгерте  алмаса  не  оған  елеулі  эсер  етпесе,  немесе  өзі 

сыртқы  күштердің  әсері  мен  әсерлесуінде  болса,  онда  ол 

керісінше  пассивті  болады.  Ж алпымен  қабылданған  бел- 

сенділіктің  бүл  түжырымдамасы  белсенді  энергияны  жүм- 

сау,  не оған езгерістер енгізу кезінде ғана ескеріледі.  Онын 

паида  болу  мүмкіндігінің  алғыш арты  ретіндегі  белсен- 

ділжтің  өзі және  оның  негізінде жатқан  психикалық  қүры- 

майдіГ^  арасьШАағы  айырмаш ылықтарға  назар  аудар-

Өнімсіз белсенділіктің тагы  бір мысалы  ретінде адамнын 

гипноз  кезіндегі  әрекеттерін  көрсетуге  болады.  Терен 

гипноздық транста болган кезде  адамның көзі ашық болуы

416

мүмкін,  ол  жүруі  не  белгілі  бір  "әрекеттер"  жасауы  ықти- 

мал.  Бүл  жағдайда  оған  белсенділік  түсінігін  қолдануға 

болады,  себебі  ол  энергиясын  жүмсап,  белгілі  бір  өзгеріс- 

тер  енгізеді.  Дегенмен  егер  бүл  белсенділіктің  ерекше- 

ліктері  мен  сапасына  зейін  аударсақ,  онда  гипноздалған 

субъект емес,  иландыру арқылы өз әрекеттерін іске асырып 

түрған   гипноздауш ы   белсенділігін  б айқауға  болады. 

Гипноздық  транс  —  ж асанды   ж ағдай   болса  да,  адам 

белсенді  бола  түра  нағыз  әрекеттенуші  болмайды,  оның 

белсенділігі  өзі  бақылау  жасай  алмайтын  күштердің  эсер 

ету  салдары н ан   м әж б ү р л ік   түрғы дан   пайда  болған 

нәтижеге  үқсас  жағдайлардың  мысалы  бола  алады.

Өнімсіз  белсенділіктің  жалпы  жағдайы  —  бүл  қазіргі 

адамдардың  ойға  келмейтін  уайымдаулары  негіз  болған 

мазасыздық  реакциясы,  ол  әп  сәттік  не  асқынған  түрде, 

саналы  не  бейсаналы  болуы  ықтимал.  Өнімсіз  белсенді- 

ліктің  тағы  бір  түрі  —  мазасыздыққа  негізделген  белсен- 

діліктен  өзгешеліктері  бар,  алайда  оларды  жиі  араласты- 

ратын,  беделге  тәуелділік  немесе  бағынушылық  арқау 

болатын  —  белсенділік.  Бедел  иесіне  қорқыныш,  таңдану, 

"махаббат"  қатынастарын  байқатады  —  әдетте  оларды  бір 

бірінен  ажыратпайды,  —  бірақ  белсенділіктің  өз  себебі  — 

ресми  түрғыдан  (нақты  бүйрықтың  болуы)  не  команданың 

мазмүны  жағынан  беделдіден  келген  бүйрық  түрғысынан 

қарастырылады.  Адам белсенділік танытады,  өйткені бедел 

иесі  оны  талап  етеді,  соның  тапсырмаларын  орындайды. 

Белсенділіктің  мүндай  түрі  авторитарлы  мінезге  тән.  Ол 

үшін  белсенділік  —  бүл  өзінен  әлдеқайда  жоғары  нәрсеге 

арнап іс-әрекет жасау.  Ол борыш,  Қүдай,  өткен уақыт үшін 

әрекет  ете  алады,  тек  өзі  үшін  емес.  Авторитарлы  мінез 

әрекетке  түрткіні  өзге  жоғары,  өзгермейтін,  еш  әлсіздігі 

жоқ  күштен  алады,  соның  салдарынан  ол  өзінің  кенеттен 

пайда  болған  им пульстары на  зейінін  ш оғы рланды ра 

алмайды.

Өнімсіз  белсенділіктің  белсенді  бағынуға  үқсас  тағы  бір 

түрі,  —  бүл  автоматты   белсенділік  деп  аталады .  Бүл 

ж агдайда  біз  беделге  тікелей  тәуелділікті  байқаймыз, 

алайда  мүнда  бедел  ж асы ры н  (анонимді)  түрде,  яғни 

қоғамдық пікір,  мәдениет модельдері,  айқын ой немесе  "ғы- 

лым"  түрінде  анықталады.  Адам  одан  не  тосады  —  соны 

сезініп,  іске  асыруға  тырысады;  оның  белсенділігіне  кенет­

тен  пайда  болу  жетпейді,  оның  әрекеттері  өз  ақыл-ойына 

немесе  эмоционалды  жағдайына  емес,  сыртқы  көздерге 

негізделген.

Адамның  белсенділігінің  аса  күшті  көздерінің  бірі  — 

иррационалды  қүмарлық.  Жәбірленген,  қызғанышқа,  көре 

2 7 - 1 5 3 0

 

4 1 7

алмаушылыққа немесе ашкөзділіктін кез келген формасына 

толы  адам қашан  да  мәжбүрлік әрекет етеді.  Оның  әрекет- 

тері  еркін  емес  ж әне  ойға  сыймайды,  бірақ  оның  ақылына 

да,  қызығуларына  да  тура  қарама-қарсы.  Қүмарлыққа  бас 

ү р ған   адам   с о л а р га   т о қ т а л ы п   қалад ы ,  икемсіз,  "бір 

өлшемді"  болып  қалады.  Ол  белсенді,  алайда  өнімді  емес.

Көрсетілген  ж ағдай ларда  белсенділік  көзі  иррацио- 

налды болса да,  адамның әрекеттері еркін емес ж әне ақылға 

сыймайды,  солай  бола  түра,  практи калы қ  нәтиж елері 

нақты  материалдық  жетістіктерге  әкелетін  едәуір  салмақ- 

ты  болуы  ықтимал.  Дегенмен  біздің  өнімділік  түжырым- 

дам ам ы з  н ақ ты   п р ак ти к а л ы қ   ж е тіс тік те р ге   әкелетін 

белсенділік  түрін  қозғамайды;  біз  белсенділікті  адамның 

өмір  әрекеттері  процесінде  өз-өзіне  ж әне  әлемге  қатынас 

тәсілдерімен  байланы сты   аспектіде  қарасты рам ы з.  Біз 

адамның  жетістікке  ж ету   тәсілдерін  емес,  оның  мінезін 

зерттейміз.

Сонымен,  өнімділік —  бүл  адамның  өзінің  потенциалды 

мүмкіндіктерін, 

күшін

  іске  асыруы.  Бірақ  "күш"  дегеніміз 

не?  Сөздің  аса  қызықты  жері,  бүл  сөз  бір-біріне  қарама- 

қарсы  екі  мағынаға  ие:  қабілет  =  

үшін  күш

  ж әне  үстемдік 

етуге,  билікке  =  

бағытталған  күш.

  Берілген  қарама  — 

қарсылыққа  өзіндік  ерекшелік  тән.  Күш  =   үстемдік  күш 

=  қабілеттілік  парализацияға  үш ыраған  кезде  көрінеді. 

‘‘Күш-үстінде"

 — бүл 

"күш-үшін"

 нүсқасынын  бүрмаланған, 

бүзы лған  түрі.  Адамның  өз  күш ін  өнімді  қолдана  аду 

қабілеті  —  бүл  оның  потенциясы;  ал  қолдана  алмау  қабі- 

леті 

оның  импотенциясы.  Ақыл-ой  күшімен  адам  қүбы- 

лыстардың  тереңіне  үңіле  алады,  олардың  мәнін  түсіне 

алады.  Махаббат  күшімен  адамдарды  бір-бірінен  аліиақ- 

тататын  кедергілерді  ж еңе  алады.  Қиялдың  күшімен  ол 

әлі  өмірде  ж оқ  нәрсені  елестетіп,  жоспарлап,  ойлағанын 

іске асыруы мүмкін.  Ал күші кемірек жерде адамнын әлем- 

ге  қатынасы  біртіндеп  басымдылықты  сезіну,  өзге  адам- 

дарға  қысым  көрсету,  яғни  оларға  зат  ретінде  қатынас ж а­

сау тілегіне айналады. Бүл жағдайда адамдарға деген қаты- 

нас  заттарға  қатынасына  үқсас  болады.  Басымдылық  — 

өліммен,  ал  потенция  өмірмен  байланысты.  Басымдылық 

им п отен ц и ядан   туы н дай ды   ж ә н е ,  өз  кезегінде,  оны 

күш ейтеді,  егер  адам  біреуді  өзіне  қы зм ет  көрсетуге 

мәжбүрлесе,  онда  оның  өзінің  өнімділігі  міндетті  түрде 

тоқырауга  үшырайды.

Сонымен,  адамның әлемге деген  өнімді  қатынасы неден 

түрады? 

'

Әлемге қатынас  екі  түрді  болуы  мүмкін: 

репродуктивті

 — 

YA  ә РҚашанда  шындықты  таспаға  түсірілген  материал-

418

дардың  әр  бөліктерін  үздіксіз  қайта  жаңғырта  отыратын 

фильм  тәрізді,  қайталанбалы  бір  образда  қабылдау  (тіпті 

қарапайым репродуктивті қабылдаудың өзі мидың белсенді 

жүмысын  талап  етеді); 

генеративті

  —  бүл  адамның  ақыл- 

ой  және  эмоционалды  күштерінің  кенеттен  пайда  болған 

белсенділігінің  көм егім ен  әлем ді  өрбіте  ж ә н е   өңдей 

отырып  тани  білу.  Әр  адамға  түрлі  деңгейде  әлемге  деген 

қатынастың  екі  тәсілі  де  тән,  алайда  олардың  салмағы 

бойынша  салыстыру  кең  диапазонға  ие.  Уақыт  бойынша 

не  бірінші,  не  екінші  тәсіл  жансызданады  ж әне  сол  кезде 

бүл  қүбылыстардың  әрқайсысының  мәнін  жете  түсінуге 

бағытталған  мүмкіндіктердің  біріне  жол  ашады.

Біздің  м әдениетке  көбінесе  генеративті  қабілеттің  

салыстырмалы  атроф ия  қасиеті  тән.  Адам  белгілі  бір 

шынайы  өмірді  қалай  көретіндігіне  байланысты  (немесе 

сол  мәдениеттегі  қабылдау  дәстүріне  байланысты)  саналы 

сезінеді,  дегенмен  оған  өзгеше  нәрсе  қосып  жаңартуға,  өз 

бетінше,  өзінің ішкі қабылдауы бойынша тірілтуге жағдайы 

келмейді.  М үндай  адам  —  сөздің  дәл  мағынасындағы 

"реалист".  Ол  қүбылыстың  үстіндегінің  барлығын  көре 

алады,  бірақ  көзден  таса  нәрселерді,  олардың  мәнін  бай- 

қамайды  ж әне  ойша  көз  алдына  елестете  алмайды;  бөл- 

шектерін  көреді,  алайда  түтастай  байқамайды,  орманды 

емес  ағаштарды  көреді.  Ол  үшін  шындық  —  тек  материал- 

дық  түрде  айқындалатын  заттардың  ғана  бірлігі.  Мүндай 

адамның  қиялы  тар  деп  айтуға  болмайды,  дегенмен  оның 

қиялы  белгілі және  бар нәрселерді  комбинациялау арқылы 

өзінің  келесі  әрекеттерін  шығаратын  есептеу  машинасы 

тәрізді  қызмет  атқарады.

Екінші  ж ағы нан,  ш ындықты  қабы лдау  қабілетінен 

айрылған  адам  —  бүл  жан  ауруына  шалдыққан  науқас. 

Психотик  өзінің  ішкі  әлемін  қүрады  ж әне  оның  шынайы 

бар  екендігіне  сенеді.  Ол  өз  әлемінде  өмір  сүреді,  ал 

басқалардың  барлығы  қабылдайтын  реалды  шындық  ол 

үшін  жоқ.  Шындықта  жоқ,  бірақ  оның  науқас  қиялының 

түтастай және толық өнімі ретіндегі  заттарды көретін адам 

галлюцинациядан  зардап  шегеді.  Ол  барлық  болып  жатқан 

қүбылыстарды  реалды  ш ындыққа  байланыссыз  немесе 

онымен мүлдемге есептеспей өзінің түйсіну тілінде түсінеді. 

Параноик  із  басуға  үшыраған  деп  ойлауы  мүмкін  ж әне 

кездейсоқ айтылған ескертулерді ол өзінің  беделін түсіруге 

не  тіпті  өлтіруге  б ағы тталған   әр ек еттер   деп  түсінуі 

ықтимал.  Бүл  ниеттерді  дәлелдейтін  нақты  мәліметтердің 

ж оқ  болуы  оған  сөз  емес,  өйткені  ол  ж ағдайға  "үңіле" 

қараса,  оның  шынайы  магынасы  аса  қауіпті  екендігіне 

сенімді.  Психотикалық  түлғаның  санасынан  реалды  шын-

419

дық  өшіп  қалғандай  болады,  оның  орнын  науқастың  ішкі 

әлемі  басып  жатады.

“Реалист"  заттардың  тек  сыртқы  жағын  ж әне  айқын 

әлемді  ғана  көреді.  Ол  байқағандарын  миында  фотосурет 

тәрізді  сақтайды  ж әне  оның  кейін  адамдар  мен  заттарға 

қатынасы дәл осы суреттегі көріністер  гәрізді болады.  Жан 

ау р уы н а  үш ы раған  н ау қ асты ң   ш ы нды ғы нда  әлемнің 

қандай  екендігін  көруге  жағдайы  ж оқ;  ол  әлемді  өзінің 

ішкі  әлемінің  белгісі  ж әне  бейнесі  ретінде  қабылдайды. 

Екеуі  де  ауру.  Сыртқы  әлеммен  реалды  контакты  жоғалт- 

қан  психотиктің  ауруының  салдарынан  оньщ  әрекеттері 

әлеуметтік  түрғыдан  бүрыс  болады.  "Реалист"  ауруы  оны 

адам  ретінде  аж ары н  кетіреді.  М үндай  адам  қоғамда 

табысты  қызмет  етуге  қабілетті  болса  да,  қүбылыстың 

түбіне  үңілмеу  ж эне  оларды  перспективада  көре  алмау 

қабілетінен  оның  шындықты  көруінің  бүрмалануы  сонша- 

лықты,  тіпті  одан  белгілі  бір  ж етістікке  ж е ту   немесе 

тікелей  берілген  м әлім еттерді  өң д еу   ту р ал ы   тапсыр- 

маларды  талап  еткен  ж ағдайларда  ол  адаса  бастайды. 

"Реализм"  психотизмге  карама-қарсы  сияқты  көрінгенмен, 

шындығында  оны  толықтырып  түрады.

"Реализм"  мен  психопатизмге  қарама-қарсы  болып  есеп- 

телетін  —  бүл  өнімділік.  Қалыпты  адам  әлемді  шындық- 

тағыдай  қабылдап,  оны  өз  күшімен  ж әне  қабілеттерімен 

тірілтіп,  толықтыра  алады.  Егер  бүл  екі  қасиеттің  бірі 

атрофирацияға  үшыраса  —  адам  ауру.  Алайда  нормадағы 

адам  бүл  екі  қасиетке  де  ие  болуы  шарт,  бірақ  әркімде 

олардың  салыстырмалы  салмағы  әр  түрлі  болуы  ықтимал. 

Бүл  екеуінің  —  репродуктивті  ж ән е  генеративті  қабі- 

леттердің  —  болуы  өнімділік  үшін  қажетті  талап;  бүл  екі 

полюс,  олардың  өзара  әрекеттесуі  өнімділіктің  қозғаушы 

көзі.  Менің  айтайын  дегенім,  өнімділік — бүл  екі  қасиеттің 

қосындысы  не  комбинациясы  емес,  олардың  өзара  әрекет- 

тесуінен  шығатын  жаңашылдық.

Біз  өнімділікті  адамның  әлемге  деген 

жүктеу/скачать 17,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: