М. З. Изотов философия ғылымдарының докторы, доцент

3 Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі: 

қазақ хандығы кезеңінің қалыптасуы (XV–XVIII ғғ.)

101 

Жерден ауыр дегенім – ақыл-білім.

Судан терең дегенім – оқу, ғылым.

Оттан ыстық дегенім – фәни жалған, адамның өмірі,

Көктен биік дегенім – тәкәппардың көңілі [3, 311 б.]. 

Билердің  толғаулары  мен  сөздерінің  маңызды  бір  тұсы  – 

бітімгерлік  пен  елдікке  қатысты,  сыртқы  саясат  пен  ішкі  саясат 

мәселелерін  реттеуге  байланысты  болып  келеді.  Мысалы,  Қалмақ 

еліне елші болып барған Қызыбек би оның Бертіс атты ханына бы-

лайша қатқылдау үн қатып, жанжалды бітістіріп қайтқан екен:

Біз қазақ деген мал баққан елміз,

Бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз.

Елімізден құт-береке қашпасын деп,

Жеріміздің шетін жау баспасын деп, 

Найзаға үкі таққан елміз,

Басымыздан сөзді асырмаған елміз,

Досымызды сақтай білген елміз,

Дәм-тұзын ақтай білген елміз,

.....Сен қалмақ болсаң, біз қазақ,

Қарпысқалы келгенбіз.

Сен темір болсаң, біз көмір,

Еріткелі келгенбіз.

Қазақ қалмақ баласы

Табысқалы келгенбіз.

Танымайтын жат елге, 

Танысқалы келгенбіз.

...Берсең жөндеп бітіміңді айт,

Бермесең дірілдемей жөніңді айт,

Не тұрысатын жеріңді айт [3, 317 б.]. 

Бұнда  елдік  пен  ерлік,  батырлық  пен  жігердің  тайсалмайтын 

рухы жатыр. Сөз саптау да әуелі сыпайы бастап, одан соң бірте-бір-

те күшейе түсіп, ақыр соңында өзінің бұлардан кем түспейтіндігін, 

бәсекелесе де, жауласа да алатындығын көрсетіп қою градациясымен  

келіп шешімін табады. 

Би-шешендер  толғауының құрылымы мен мазмұнының  өзі ба-

рынша күрделі болып келеді, ең басты нұсқа ойлау ерекшелігі. Бұны 

«би-шешендер  логикасы»  деп  атауға  да  болады.  Бұл  кей  сәттерде 

шарықтау  шегінде,  реті  келгенде,    тапқырлықтың  софистикалық 

(сөздерді ойнату) тәсілдерін де қолданады. Мысалы, бір бала жалда-

нып жұмыс жасап, тапқан ақшасын бір байдан үйіне беріп жіберіп, 

102

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

«өзің  де  ал,  үйдегі  ата-анама  өзің  не  қаласаң  соны  бер»  депті.  Бай 

баланың  үйіне  келіп,  «мен  ақшаның  бәрін  өзім  қаладым,  сіздерге 

ешнәрсе де бергім келмейді, міне балаң «өзің не қаласаң соны бер» 

деп жазып жіберді» деп көрсетіп, «мен ешнәрсе беруді қаламаймын» 

дей  келе,  бір  тиын  да  татырмай  кетіп  бара  жатқан  жерінен  Алдар 

Көсе шығып, хатты қайтадан оқып тұрып: «Өзің не қаласаң соны бер 

депті ғой, егер өзің бұл ақшаның бәрін қалап тұрсаң, онда сол қалаған 

сомаңды,  енді  түгелдей  беруге  тиісті  емеспісің»,  –  деп  ақшасын 

тұтастай қайтарғызады. Осындай басқатырғы ойша алдау тәсілдері 

әлемдік философияда софистика ілімі ретінде танымал болса, қазақ 

даналығында,  би-шешендерде  ол  тапқырлық  пен  ой  ұшқырлығы 

түрінде қолданылатын амал болған.    

Би-шешендердің  жұмбақтау  тәсілі  негізінен  көркемік  танымға 

негізделеді. Бұнда қазіргі әдебиетте қолданылатын тұспалдау, иша-

ралау,  ниеттеу,  рәміздеу  сияқты  ойды  тікелей  емес,  жанама,  басқа 

бір ұқсас жағдайлар арқылы жеткізетін ойтаным кеңінен қолданы-

лады.  Бұл  –  билердің  өз  арасындағы  пікірталастарда,  әңгімелерде, 

сұхбаттарда жиі көрініс тауып отырады. Би, жалпы алғанда, тұспалды 

ойдың шебері болуы тиіс, неғұрлым ым-ишараны, рәміздерді жетік 

меңгерсе, соғұрлым оның шешендік қабілеті де жоғарылай түскен. 

Қазақ  философы  Д.С.  Раев  қазақ  даласындағы  шешендік  сөз-

дердің  мағынасын  және  логикалық  жүйелілігін  былайша  сипаттап 

береді:  «Шешендік сөздерде қазақ даласы көшпелілерінің бүкіл ком-

муникация жүйесі мен дүниетанымының дәстүрлі ұлттық логикасы, 

қозғалу ритмі жатыр» [6, 8 б.].

Билер  мен  шешендердің  ойлау  жүйесі  ержүректелікпен, 

батырлықпен,  намыстылықпен  астасып  жатқандықтан,  оларда 

сезімдік  толғаныстың  келбеті  анық  байқалады.  Ішкі  адал  сезімнен 

шыққан сөз қашанда, жеңіске жетеді. Осы адалдық сезім ақиқатты 

айтқызып,  қарсыласын  тұқыртып  тастайды.  Ендеше,  билердің 

сезімді  пайдалану  тәсілі  қарсыласының  немесе  өзге  ел-жұрттың 

ішкі  жан-дүниесіне  жеткізе  айтумен  келіп  шешімін  табады.  Мы-

салы,  Бұқар  жыраудың:  «..Мен  сені  алғаш  көргенде,  Әбілмәмбет 

сұлтанның,  Түйесін  баққан  құл  едің»  деген  толғауы  [7,  94  б.]  ішкі 

сезімдік  күйзелістен  шығып,  таза  шындықты  жеткізгендіктен,  ол 

ханға  да  әсер  етпей  қоймайды.  Бұл  мәнерді  Асан  Қайғының  «Таза 

мінсіз асыл сөз, Шер толқытса шығады», – деген ой тұжырымымен 

дәйектеп қоюымызға да болады немесе этикадағы эмотивизммен де 

айғақтай аламыз. 

Сондай-ақ  ғылыми  ойлау  жүйесімен  көркемделетін  тәсілдер 

де  би-шешендердің  үнемі  қолданатын  әдісі  болып  табылады.  Мы-

3 Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі: 

қазақ хандығы кезеңінің қалыптасуы (XV–XVIII ғғ.)

103 

салы,  мал  мен  ғылымды  салыстырып  (яки,  байлық  пен  ғылымды), 

ғылымның артықшылықтарын біріншіден, екіншіден... деп, тура он 

мысалмен дәйектеген Әлі шешен оны жүйелеп көрсетіп берген екен: 

«Малдан  ғылым  артық.  Өйткені  ғылым  әулие-әнбилердің  мирасы, 

ал  мал  –  перғауын  мен  Қарынбайдың  мирасы;  Екіншіден,  малдан 

ғылым артық, өйткені ғылым сені сақтайды, ал малды сен сақтайсын; 

Үшіншіден,  малдан  ғылым  артық,  өйткені  ғылымның  досы  көп,  ал 

малдың дұшпаны көп; Төртіншіден,  малдан ғылым артық, өйткені 

ғылымды  жұмсасаң  арта  береді,  ал  малды  жұмсасаң  азая  береді; 

Бесіншіден,  ғылым  артық,  өйткені  ғылым  атақ  алдырады,  мал 

шатаққа  қалдырады;  Алтыншыдан,  ғылым  артық.  Өйткені  ғылым 

өзін-өзі  асырайды,  ал  малды  бағу,  күту  керек;  Жетіншіден,  ғылым 

артық. Өйткені ол қиялды қамшылайды, шапағат бергізеді, ал мал 

иесіне  сараң  деген  ат  ергізеді;  Сегізіншіден,  ғылым  артық.  Өйткені 

ол жоғалмайды. Мал қолдың кірі, өледі, жоғалады; Тоғызыншыдан, 

ғылым артық. Өйткені, ғылым көңілді нұрландырады, адамға ақыл-

ой  қосады,  ал  мал  масаттандырады,  болған  үстіне  бола  түссін  деп, 

дүниеқоңыз  етеді;  Оныншыдан,  ғылым  артық.  Өйткені  ғылым 

құдайға  зәһат,  таупиық,  ғибадат  қылады,  ал  мал  иесінің  көңіліне 

тәкаппарлық салады». 

Сондай-ақ,  «біріншіден  не  жаман»,  «бірінші  тілек  тілеңіз»  деп 

басталатын  өлеңдер  мен  жеті  қасиет,  үш  жаман,  үш  жақсы,  үш 

жұрт  сияқты  –  үш  тұғырлы  бірліктер  т.  б.  4,  5,  6,  7,  8,  9,  10,  11,  12                               

т. б. қазақ нумерологиясындағы мағыналық құндылықтар да осын-

дай логикалық ғылыми айналымдармен келіп түйісіп жатады. 

Ал  салыстыру  бірінші  табиғат  құбылыстарын  айта  келіп,  ора-

ғытып,  қоғамдық  өмірге,  нақты  жағдайларға  қарай  бетбұрумен 

көркемделеді.  Бұл  тұтас  қазақ  поэзиясында  жиі  қолданылатын 

шендестіру  тәсілі.  Сондықтан,  бұндай  жүйелі  логикалық  ойлау 

шешендік сөздер мен билердің толғауларының құндылығын артты-

рып қана қоймайды, сөздерін дәлелдеу үшін де пайдаланылады. 

Би-шешендердің  ойлау  машығының  қадірін  арттыратын  тағы 

бір  ерекшелік  –  тездік,  ұшқырлық.  Сыртқы  ортаға,  болып  жатқан 

оқиғаларға,  даулы  мәселелерге,  хан,  батыр,  би  сияқты  әлеуметтік 

беделді  тұлғалардың  қойған  сауалдарына  сол  сәтте  тезірек  жау-

ап қайтару қажет және ол ұтқыр ой, тапқырлық, терең мағыналы, 

өмірмен тығыз байланысты, екі ұшты емес болуы тиіс. 

Би-шешендердің  даналық  сөздері  де  көп  жағдайда  өлеңмен 

айтылғандықтан,  ол  суырып  салма  ақындықты  қажет  етеді.  Ақ-

параттарға  тез  жауап  беру  үшін  алдымен,  мағыналы  ой  керек,  ол 

ой  қайтадан  тұспалданып,  көркемделіп,  әсерін  арттыратындай 

104

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

болып  құрылуы  тиіс,  сосын  оны  өлең  шумақтарына  айналдыру 

қажет. Міне, олай болса, би-шешендердің ойлау жүйесінің қысқаша 

тізбегін  былайша  құрастыра  аламыз:  «Шиеленіскен  ақпараттарды 

қабылдау – Терең ой жауабы – Ол ойдың әсерлі болып көркемделуі 

– Поэтикалық мәнерге айналдыру – Шешендікпен (дикция, тон т. б.) 

сыртқа шығарылуы».   

Мұндай туа біткен қабілеттермен қатар, адамгершілік қасиеттер 

бойынша  да  кемелденген  тұлға  болуы  би-шешен  болу  үшін  алғы-

шарт  болып  табылады.  Әділетсіздікті  көре  білу,  мұқтаждарға  қол 

ұшын  беру,  қайырымдылық  жасау,  үлкенді  сыйлап,  кішіге  ізет 

көрсетумен қатар, хан мен қараға да өз ойын батыл жеткізе алатын 

ержүректілік пен намыс, қаһар мен айбарлылық сияқты этикалық 

сапалар да оның бойынан табылуы тиіс. Себебі, оның адамгершілік 

жағы мүлт кетсе, ол сөзі мен ісі сәйкес келмей «аяқтан шалынады», 

ел-жұрт алдында беделі түсіріліп, сөзіне ешкім де құлақ аспайтын 

болады.  Шындығында,  ол  өз  ойын  айтарда  «қателесуге  болмайды 

–  қателесу  тағдыры  оған  жазылмаған  немесе  қателеспеу  тағдыры 

жазылған» деген алгоритм құра аламыз. Егер би-шешен адамгершілік 

жағынан  олқылау болса, оның сөзіне халық құлақ та аспас еді. Міне, 

би-шешендердің  бойынан  қаншама  игі  қасиеттер  қатар  табылуы 

тиіс, ол өз мойнына қаншама жауапкершілік арқалаған тұлға. 

Демек, бүгінгі таңда да ұлттық руханиятымызға тереңдей еніп, 

оны  зерделеу  мен  қайта  жаңғырту  қолға  алынып  отырған  шақта 

би-шешендер  мектебінен  алар  тағлым  мол.  Қазіргі  кездегі  пар-

ламент  пен  сот  жүйесі  –  билер  институтының  арнайы,  жүйелі, 

мемлекеттік деңгейде құрылған, қазіргі заманға лайықталған үлгісі, 

болса,  «Ақсақалдар  алқасы»  оның  тікелей  көшірілген,  қайталанған 

нұсқасына сәйкес келеді. 

Әлемдік философияда мен әдебиетте де шешендік пен тапқырлық 

өнері  –  «риторика»  деп  аталады.  Қазақ  даналығындағы  билер  мен 

шешендердің  ұмытылмастай  сақталып  қалған  ұлағатты  сөздері  – 

«афоризмдер» деген атауға ие болған. Ал Қазыбек би сияқты өз ойын 

анық, дәл, қоңыр үнмен, дауыстап жеткізуді, ортаны ұйыта білуді  – 

«ораторлық» қасиет деп атаса, сөздерді анық айтуды – «дикция» деп 

атайды. 

Осы  сапалардың  барлығын  да  билер  мен  шешендер  ерікті-

еріксіз түрде тұтасымен меңгеруі тиіс болған. Сондықтан, осындай 

әлемдік тәжірибе мен ғылымдарға да сүйеніп, халық даналығының 

ойлау машығы мен сапалық қасиеттерін негізге алып, би-шешендік 

өнер институтын қайта жаңғырту да ұлт руханияты мен тарихының 

алдындағы борыш.   Бірақ, біз, нақ сол билер институтын емес, оны 

3 Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі: 

қазақ хандығы кезеңінің қалыптасуы (XV–XVIII ғғ.)

105 

құрайтын  сапалар  мен  қасиеттерді:  сөз  қадірін  білу,  ойлылық  пен 

тапқырлық,  ізгілік  пен  әділдік  т.  б.  құндылықтарды  жаңғыртуды 

көздейміз, демек, формасын емес, тұтас мазмұндық құрылымындағы 

заманауи, жағымды жақтарын негізгі алуға тиіспіз. 

Бұл түптеп келгенде, қазақ дүниетанымындағы «Сөз Қадірі» де-

ген  фразамен  берілетін  таза  өмірмәнділік-эстетикалық  қана  емес, 

психологиялық-экспрессивті  қалыптармен  жамалатын  орайларға 

байланысты екендігін естен шығармағандығымыз жөн. Олай болса, 

біз осы тұста, қазақ халқындағы «Сөз» құндылығын негізге ала оты-

рып, оның аксиологиялануының негізгі қырларына тоқталып өтуді, 

әсіресе,  тілдің  ұлттық  мәдениеттегі  эмоционалды-экспрессивті  си-

патын  ашып  көрсетіп,  оның  руханилық-өнегелілік-рух  берушілк 

қасиеттерін сараптаймыз. 

Тіл тек рухани болмыс немесе қарым-қатынас құралы ғана емес,  

көпқызметті тылсым құбылыс. Соның бірі – адам психикасына сана-

лы-бейсаналы  түрде  әсер  ететін,  идеологиялық  ықпал  қызметін  де 

атқаратын қуатты вербальді акустикалық түзілім екендігі. Ол түптеп 

келгенде, сана-сезімге барып байланып қана қоймайды (манипуля-

ция), әсер ету күші жөнінен магиялық-мистикалық сипатқа да өтеді. 

Бұл экспрессивті бағдар қазақ дүниетанымында, қарым-қатынас мә-

дениетінде,  өмірлік  тәжірибесінде  өз  деңгейінде  қолданылған  десе 

де  болады.  Әсіресе,  ол  бата,  шешендік  сөздер,  даналық  толғамдар 

арқылы  айшықты  көрініс  тапқан  және  тарихи  тамыры  тереңде 

жатқан  тәсіл болып табылады.  

Тіл магиясының қолданылу  жүйесі қазақтардың исламға дейін-

гі  байырғы  сенімдерінің  бірі  –  шамандық  нанымнан  бастау  алады. 

Бақсылардың  қам  жасауы  (камлание)  тұтас  психотранстық  жүйе 

мен физиологиялық әрекет болуымен қатар,  айтылатын сарындар-

ды қоса қамтиды. Бұл сарындардың бақсының гипноздық әрекетімен 

біріге келіп, әрбір сөзі мен дауысы, ырғағы мен темпі бойынша адам 

психикасына әсер етуі қалыпты құбылыс болған. 

Ол алдымен, сөздің күші арқылы өзіне-өзі және өзі-өзгеге «гип-

ноз» жасайды. Әрине, ол батыстық түсініктегі психикаға әсер ету гип-

нозымен тура сәйкес емес, өзіндік ерекшеліктері арқылы ажыраты-

латын күрделірек жүйе. Бұнда, біріншіден, гипноздың сыртқа және 

ішке бағытталған әрекеттері қатар жүреді, екіншіден, ол көп жағдайда 

«мүмкін  емес»  болатын  қажеттіліктерді  атқаруға  бағдарланады, 

үшіншіден, ол шоу немесе еріккен тәжірибе емес, өмірмәнділік іргелі 

мәселелерді  шешуді  мақсат  етеді.  Сондықтан,  оның  транстық  күйі 

музыка (қобыз), от сияқты қосымша атрибуттармен жабдықталады 

да, негізгі мақсатты орындау үшін бақсы өзінің психологиялық күш-

106

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

қуатына Сөзді әкеліп қосады. Бақсылықты зерттеуші Е. Тұрсынов та, 

бақсының  зікір  салу  сәтінде  жеңіл  гипнозды  пайдаланатындығын 

атап көрсетсе [8, 33–34 бб.], Г. Гачев оны түркі-қазақтық болмыспен 

тұтас байланыстырады: «Все – как самоколдуны-шаманы»[9, 109 б.]. 

Бақсының тіл магиясында сөздер қайталана отырып, ерекше үнмен 

кей  сәттерде  үрей  де  ұялатады.  Өзгелерге  ұялаған  үрей,  олардың 

психикасын  әлсіретіп,  жіберілген  ақпараттарын  қабылдауға  қарай 

жетелейді. 

Тіл  магиясының  тағы  бір  көрінісі  –  бата  мен  қарғыс  болғанды-

ғын  отандық  философтар  да  жоққа  шығармайды.  Осы  орайда,                         

С. Оспановтың «от» туралы байырғы діндік-ділдік көріністерді тал-

дай келе: «Отқа үстемелеп отын салып жатып, оған еңкейіп тағзым 

етіп, осы дұға сөздерін күбірлеп айтушы – оттың «жақын досы», от-

пен сырласушы», – деп тұжырымдаған пікірлері де [10, 206 б.] «От 

пен Ой» арасындағы тым көне түзілімдерді тереңірек аңғаруымызға 

жол ашып береді. 

Бұл жердегі қазан-ошақ оты күндізгі емес, қараңғыда маздайтын 

болғандықтан, әрбір шаңырақ бейне бір «магиялық жағдайды» жа-

сап  бергендіктен,  отбасы  ертеңгі  күн  мен  болашағын  жақсылыққа 

балап, тілектерін айтады және сол кездегі ас қайыру сәтіндегі бата 

осындай жағдайда өтеді. Демек, батаның өзіндік магиясы [11, 274 б.]  

мен үй ішіндегі магиялық жағдай тұтасады. Яғни, бата беруші өзінің 

эмоционалдық  күшін  пайдалана  отырып,  Шын  ниетімен  ойдың 

мазмұнының іске асуын жасап шығарады десе де болады. Дегенмен, 

оның  іске  асу-аспау  дәрежесі  бата  берушінің  ішкі  психологиялық 

қуатына да байланысты болып келеді. Халқымыз сезімдік қуаты мен 

ықпал өрісі дамыған бата берушіні «аузы дуалы» деп те атаған. Мы-

салы, Қорқыт ата кітабындағы «Ол заманда бектердің ақ дегені алғыс, 

қара  дегені  қарғыс  еді»,  «оның  аузы  дуалы  болатын»  деген  сияқты 

түсініктер осының айғағы. 

Демек,  бата  –  ізеттілік  магиясына  сәйкес  келсе,  қарғыс  –  қара 

магия  болып  табылады.  Сондықтан,  кей  сәттерде,  теріс  бата  да 

қарғыстың  бір  түріне  айналған.  Мысалы,  Қыз  жібек  пен  Төлеген 

эпосындағы Төлегенге әкесінің берген теріс батасы жүзеге асып, ол 

қайғылы  оқиғаға  тап  болады.  Бүгінгі  таңда  да  бата  мен  қарғыстың 

магиялық  ықпалы  түбегейлі  сейіліп  кеткен  жоқ,  ол  кей  сәттерде 

қоғамдық өмірде қолданылатын дәстүрлердің бірі ретінде күңгірттеу 

болса да, мазмұны мен мәні – бейсанамызда, ал формасы – санамыз-

да қылаң беріп отырады.

Бірақ, қарғыс сөз  ретсіз айтыла бермеген, «жүйесіз қарғыс ай-

налып  келіп  иесін  табады»  деген  қағида  «бумеранг»  заңдылығына 

3 Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі: 

қазақ хандығы кезеңінің қалыптасуы (XV–XVIII ғғ.)

107 

негізделеді,  яғни,  жазықсыз  адамды  қарғау  сәтінде  Сөздің  қуаты 

иесінің  өзіне  айналып  келеді  деген  сенім  бар.  Қазақтардың 

нанымындағы «көз тию» мен қатар «тіл тию» деген түсінік те оның 

таза магиялық сипатын бейнелеуге арналған десе де болады.

Бата  беруші  тұлға  сөз  магиясын  сыртқы  саясаттағы  іргелі 

мәселелерде  де  қолданып  отырған.  Билердің  толғаулары  мен 

сөздерінің  маңызды  бір  тұсы  –  бітімгерлік  пен  елдікке  қатысты, 

сыртқы саясат пен ішкі саясат мәселелерін реттеуге байланысты бо-

лып келеді. Мысалы, жоғарыда айтылғандай, Қалмақ еліне елші бо-

лып барған Қызыбек бидің Бертіс атты ханына қатқылдау үн қатуы, 

жанжалды  бітістіріп  қайтуы  сәтіндегі  «Біз  қазақ  деген  мал  баққан 

елміз...» толғаныстары кезінде жанжал шешіліп бітім орнаған екен. 

Бертіс  хан  кейіннен  көмекшілеріне  былай  деп  тіл  қатқан  екен: 

«Бала  би  бұл  сөзді  айтқанда  сендерге  көрінбеуі  мүмкін,  мені  екі 

иығымнан  екі  аю  келіп  басып  отырды.  Сондықтан,  амалсыздан 

келістім». Бұны да қоңтайшының көзіне екі аюды елестету арқылы 

өзгені  дегеніне  көндірудің  психолингвистикалық  бағдарлану  тех-

никасы десе де болады. Осыдан біз, билер тек қана тауып айтушы, 

қиыннан-қиыстырушы  ғана  емес,  сөз  магиясын  шебер  пайдалану-

шылар болғандығын аңғарамыз. 

Қазақ халқындағы жыраулық институт та тілдің осы қасиетін оң-

тайлы қолдануымен ерекшеленеді. Сөзге тоқтаған және оны құрмет 

тұтқан түркілік дәстүр, оның шынайы мағынасы мен экспрессивті-

эмоционалды  қызметін  жете  меңгерген  сыңайлы.  Сондықтан,  сөз 

– өз кезегінде, ұлтты рухтандырушы күш пен Елдік рухты сақтауда 

маңызды құрал ретінде де өз қызметін атқарды.  «Ұрысқа шығар ал-

дында болатын сөз сайысы – бұл дәстүрлі эпикалық локус. Осыған 

қарап батырлар жырында магияның нышаны көзделгендігін байқау 

қиын емес» [12, 218, 216 бб.], – деп байыптаған Асылан Жақсылықов 

өз  ойын  былайша  түйіндеген:  «Сонымен  ауызша  айту  дегеніміз 

магияның ерекше синтетикалық нысанының бірінен саналады, онда 

қалыпқа салушылық,  иландыру, энергетизм, рухани қатынас, затта-

ну, мақсат қою тәрізді сан қырлы функционалдық деңгейден көрініп, 

сынақтан өткен». 

Психолог  ғалымдарымыз да сөздің психологиялық рух беруші-

лік, рухтандырушылық күшін былайша  дәйектейді: «Л.Н. Гумилев 

еңбектерінде түркілерде сөздің күші ақиқатты, шынайы күш болып 

есептеледі, айтылғанның айғағы деп тегін айтылмаған» [13, 41 б.]. 

Жыраулар  мен  билер тек  жыршы,  жай  ғана  сөзді  құбылтушы-

лар  емес,  шығармашылық  иесі,  әлеуметтік  насихатшы,  саяси 

идеолог,  ақпараттарды  тасушы  жанды  ақпарат  құралы,  жүйесіз 

108

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

ақпараттарды жүйелеп, оны өмірмәнділік мәселеге көтеріп, теори-

яны практикамен байланыстырушы болумен қатар, тілдің әсер ету 

қуатын пайданалана білетін тұлға, «соғыс-елдік-намыс» идеология-

сын жасап, оны насихаттаумен де шұғылданатын мәртебелі жан. 

Соғыс сәтіндегі әскерлерді рухтандырған жыраудың поэтикасы, 

келесі кезекте, олардың «аруақ шақырып» өздерін-өздері магиялау-

мен жалғасын табады. Ата-бабасының есімдерін немесе ұрандарын 

айтып, айқайлап тұрып жауға шабу, біріншіден, өткен ата-бабала-

рымен  психотранстық  күй  кешіп,  одан  қуат  алу  болса,  екіншіден, 

жаудың үрейін ұшыру үшін де қолданылған тәсіл. 

«Қазақ сөзге тоқтаған халық» деген тұжырым осы тіл магиясы-

нан сақталып қалған сөз. Бұл жерде құбылыстың Сөзге тоқтау немесе 

тоқтамау этикасынан гөрі, психологиялық қыры басымдау сияқты. 

Яғни, адресатқа ықпалды айтылған сөзге тоқтамасқа лажы жоқ де-

генге келіп саяды.  Сондықтан, да халқымыз сөзді аса құрмет тұтқан. 

Осыған байланысты: «Сөз сүйектен, таяқ еттен өтеді», «Еттен өткен 

таяқтан, сүйектен өткен сөз жаман» деген сияқты халық мақалының 

бейнелік қырынан гөрі, ақиқаттық жағы мен тура мағынасы басым-

дау болуы ықтимал. 

«Көп  тілегі  көл»  деген  нақыл  сөзде  де    тілдің  ықпал  етуші 

күші  туралы  мәселе  мәтін  астарында  жатыр.  Яғни,  игі  тілек  пен 

ниеттердің ішкі психологиялық қуаты әлеуметтік өмірде де нақты 

нәтижелерге  қарай  ұмтылады.  Яғни,  тілектің  қайталамалық 

сипатының  өзі  оның  ықпал  етушілік,  «гипноздық»  деп  те  айтуға 

болатындай, күшін арттыру үшін қолданылған деп тұжырымдай 

аламыз. 

«Халқымыз  тауып  айтылған,  мезгілінде  арнап  айтылған  сөзді 

емге,  демге,  жемге,  кеңге  деп  тегін  баламаған.  Ағынан  жарылып, 

ашық айтылған сөз, алдымен адамның өзіне ем. Расында шындық-

ты айтып, шындықты айтқан бір серпіледі», – деп тұжырымдалған 

пікірлер [14, 221 б.] де осының айғағы.  

Бұдан біз, қазақ тілін де тылсым қуат бойынша пайдалануға бо-

латындығын,  ол  қажет  кезінде  көптеген  өмірмәнділік  мәселелерді 

шешуде қолданылғандығын, оның сарқыншақтары бүгін де кездесіп 

қалатындығын мойындай отыра, ана тілін құрметтеудің өзіндік бір  

психологиялық үлгісін паш аламыз.  

ІІІ. Батыр. Қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік құрылымындағы 

«батыр»  буынының  айшықты  тарихи  көздері  батырлар  жыры  бо-

лып  табылады.  Ендеше,  алдымен,  осы  батырлар  жырын  жалпы 

концептуальді  тұрғыдан  талдап,  ерекшеліктерін  көрсету  –  өмірлік 

«жанды  батыр»  тұлғалардың  шынайы  кейпін  ашып  бере  алады, 

3 Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі: 

қазақ хандығы кезеңінің қалыптасуы (XV–XVIII ғғ.)

109 

әрі  қазақ  руханиятындағы  батырлар  жырының  философиясын 

айғақтауға ықпалдасады. 

Лиро-эпостық жырлардағы негізгі мәселе – ғашықтық толғауы-

ның өмірмәнділік мәселеге айналатындығы болса, батырлар жырын-

да  бұған  ел  қорғау,  ұлтжандылық  сияқты  құндылықтар  қосылады. 

Лиро-эпостық жырлар тек лирикалық әдеби шығарма емес, түркілік 

махаббат философиясының экзистенциалдық толғаулары мен пай-

ымдауларын қамтитын көлемді ойтолғамдар үрдісін құрайды.     

Лиро-эпостық махаббат толғауларындағы жұбынан айырылған 

жарлар: Баян, Қыз Жібек өзін құрбан ету трагедиясының философи-

ясын ұсынады, бұл психологиялық  ауытқу, өлім құмарлығы емес, 

өзінің    шынайы  болмысының  ашылмағандығына  іштей  қарсылық-

тың түрі. Жұбынан айырылудың қайғысы, әлеуметтік оқшауланып, 

өзінің  әлемдегі  жалғыздығын  түйсініп,  өмірінің  мағынасының  жо-

ғалуына дейін көтеріледі. 

Бұл – тұлғаның өзін-өзі психологиялық тұрғыдан жоғалтуынан 

физикалық  тұрғыдан    жоғалтуына  алып  келеді.  Бастапқыдағы 

өмірмәнділік  махаббат  сарыны  енді  болу  мен  болмаудың  он-

тологиялық  талғауын  туғызады.  Бұнда  ғашықтық  сана  өлім  мен 

өмірді    баламалауға  (альтернативаға  шығаруға)  дейін  жетелейді, 

бірақ бұл – өлімді уағыздаушылық пессимизмі емес, ғашық болудың 

абсолютті мінсіз үлгісінің болуы мүмкін екендігін әйгілейтін нұсқа 

ғана.  Олар  да  алғашында  жұбымен  бірге  мағыналы  ғұмыр  кешеді, 

осы өмір қайталанбас құндылыққа өтеді. Сондықтан өзін құрбан ету 

ғашықтықтың ең соңғы жоғарғы кепілі мен өлшемі болып алынады, 

яғни, бұдан асқан берілгендік пен адалдықтың болуы мүмкін емес. 

Батырлар  жырындағы  басты  екі  сарын:  ел  қорғау  мен  махаб-

бат. Батырлар жырында махаббат көбінесе нәтижелі аяқталады, ер 

тұлға  махаббат  пен  майданда  сыналады,  сынақ  биік  талаптармен 

шартталады,  қазақ  даласы  қатаң  сынақ  аймағына  айналады,  түркі 

ұлдары,  тұлғалар  кемелденудің  шарттарының  өткелдерінен  өтеді. 

Ондағы тұлғалар өз болмысының құрсауын бұзып, әлемдік ерікпен 

тоғысады,  еркіндікті  жеңіп  алу  үшін  өзінің  онтологиялық  мағына-

сын қайтадан ашады. Бұндағы махаббат философиясында сұлулық 

пен  үйлесімділік,  сенімділік  пен  жігер,  адалдық  пен  қайырымды-

лық  сияқты  моральдік  ұстанымдар  негізгі  идеяға  айналады  және 

оны іс-жүзінде көрсете білудің нақты формуласы әдіптеледі. Мұнда 

махаббат  –  күрескер,  жасампаз,  әлеуметтік  кедергілерді  жеңе  ала-

тын,  түпкілікті  мақсатына  жетпей  қоймайтын,  өзін-өзі  өмірлік 

тәжірибеден  өткізетін,  абстрактілі  арман-мұраттарын  нақты  мүм-

кіндікке айналдыратын таза экзистенция. 

110

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

Бастапқыда  идеал  абстрактілі  мүмкіндік  формасында  көрі-

неді,  ол  нақты  мүмкіндікке  оңай  айнала  қоймайды,  қажеттілік 

жүгін  арқалаудың  нәтижесі  арқылы  шешіледі.  Қажеттілікті  – 

намысшылдық,  ар-ұятты  қадір  тұту,  жауынгерлік  рух  туғызады. 

Күрескерлік  махаббаттың  биік  шыңы  бұнда  да  өлім  мен  өмірді 

таңдауға-талғауға шығарады: «не өлім, не өмір» деген тәуекелшілдік 

батырдың  негізгі  ұстанымына  айналады.  Бұл  тек  біржақты  ер 

адамдық емес, асыл затты әйелдің де араласуы мен әрекеті арқылы, 

екі  мақсат  тоғысады,  осындай  екі  мүдденің  шыңдалған  көрінісі  – 

сүйіспеншіліктің  тұрақтылығы  мен  мәңгілігінің  кепіліне  айналады 

(мысалы, Қамбат батыр жырындағы Назым бейнесі). 

Себебі  олар,  сансыз  көп  мүмкіндіктердің  арасынан  басқаша 

тағдырды  қаламайды,  тіпті  мойындамайды  да,  тек  «сол»  өзінің 

«менінің»  құрамдас  бөлігіне  айналғанда  ғана  жан  тыныштығын 

мәңгілікке  қамтамасыз  ете  алады.    Эпостық  таным-түсінікте  өмір 

тұтастай  күрес  әлемі  арқылы  өрбиді,  бастапқыдағы  күрес  өзінің 

болашақ өмірін жеңіп алудың күресі болып тағайындалады, мақсат 

міндетке айналады, жауапкершілік парызға өтеді, мораль заңға та-

сымалданады. Яғни, орындау-орындамауы өз ырқындағы моральдік 

қағида  дала  заңының  қағидаттары  болып  қабылданады.  Мәселен, 

ел  қорғау  мен  отансүйгіштік  моральдік  қағида  болса,  ол  батыр 

тұлға  үшін  даланың  заңына  айналып,  мүлтіксіз  қабылданады,  осы 

қабылдаудың өзі моральдік үстемдік арқылы жүзеге асады, И. Кант-

ша  айтқанда,  «кесімді  бұйрықтарға»  өтеді.  Себебі,  батыр  рухының 

еркіндік әлемі дала заңын мойындамауға емес, керісінше, халқының 

еркіндігі  мен  азаттығын  қамтамасыз  ету  арқылы  бостандыққа  қол 

жеткізу  болып  табылады.  Демек,  халқы  еркін  болса,  батыр  өзінің 

еркіндігін толықтай сезінеді. Осындай ұлттық рух тек рациоаналды 

тұрғыдан емес, мифологиялық санамен әдіптеледі. 

Батырлар  жырында  түркі  халықтарының  рухының  шексіз 

асқақтығы,  намысқой  мінезі,  еркіндікті  аңсаушылықтың  түпсіздігі 

және  мақсатқа  жетпей  тамамдалмайтын  бірегейленуі  бейнеленеді. 

Яғни, еркіндік мақсатына жете алмаса, ол еркіндік емес, аяқталмаған 

еркіндік болып табылады деген батыл тұжырым дәйектеледі.

Эпостарда махаббат философиясының тереңдігі мынадай мағы-

налармен  тоғыстырылған:  1)  сүйіспеншіліктегі  екінші  жақ  санаға 

бағдарланғандықпен  шартталады,  бұл  адалдық  пен  берілгендікті 

білдіреді, немесе Канттың тұжырымы бойынша кесімді бұйрық бо-

лып қабылданады; 2) одан айырылған өмір «өзінің өмірі емес, басқа 

адамның өмірі» болып түсініледі, бұл экзистениалдық мәселе болып 

табылады; 3) онымен бірге болмау мен өзінің де мүлде өмірде бол-

3 Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі: 

қазақ хандығы кезеңінің қалыптасуы (XV–XVIII ғғ.)

111 

мауы сәйкес өмірге айналады, бұл жұптық өмірдің кімге болса, соған 

арналғандығын  емес,  нақты  жеке  бір  тұлғаға  ғана  арналғандығын 

білдіретін намысты өмірді білдіреді т. б. 

Осындай  рәміздік  түрде  көрсетілген  махаббатқа  адалдықтың 

үлгісі  пессимизм  мен  үнемі  өзін  өлтірушілікті  уағыздамайды,  ол 

қайшылық  шешімін  табады.  Мәселен,  Қыз  Жібектің  Төлегеннің 

інісіне  тұрмыс құруы – келісімді әмеңгерлік салтпен шешіледі: «...

Ата-анасын қуантып, Қырық күн ұдай той қылып, Сансызбай Жібекті 

алады».

Батырлар  жырындағы  махаббат  мәселесі,  оған  нәр  беру 

үшін  қосымша  түрде  бейнеленсе,  мінсіз  ел  қорғау  мұраттары  – 

батырлардың тұлғалық болмысы ашып беретін таза өмірмәнділік эк-

зистенция болып табылады. Батыр қазақ қоғамында барынша ерікті, 

мәртебелі, сыйлы, кейде, тіпті, халықты артынан ертетін қолбасшы: 

көтерілістерді, шақыншылықтарды өз бетінше ұйымдастырушы да 

болып келеді. Оның қоғамдағы еркі өзінің ішкі ерік күшімен келіп 

ұштасып жатады. 

Ол үнемі өлім мен өмір арасындағы «шекаралық жағдайлы» күйді 

бастан кешіреді, өзінің тағдырынан халқының тағдырын жоғарырақ 

қояды  да,  ел  қорғаудағы  борыш  мен  мақсатын,  сәйкесінше,  міндет 

пен  парызға  айналдырады.  Сонымен  қатар,  жауынгерлік  рухтың 

ядросын  құрап,  перифериясына  халқын  жинайды.  Бірақ  ол  үшін 

әділетті және әділетсіз соғыстардың ара жігі анық ажырамайды. Ол 

өзге  мемлекеттерді  жаулап  алу  үшін  де,  сыртқы  жаулардан  елін 

қорғау үшін де аттана береді. 

Батыр тек дүлей қара күш иесі палуан тәрізді ғана емес, айлакерлік 

пен соғыс өнерінің маманы, халықты бір жұдырыққа жұмылдыру-

шы  идеолог  та  болып  табылады.  Батырдың  алдындағы  зор  және 

халқының  тағдырына  байланысты  түпмаңызды  экзистенциалдық 

жауапкершіліктерінің бірі – жекпе-жек сәті. 

Жауынгер  халықтарда  жазылмаған,  бірақ  барынша  ресмилен-

ген бір заңдылық бар: «көп жағдайда, жекпе-жекте жеңілген жақтың 

әскері тұтасымен жеңілген болып саналады да, олардың шарттары 

сөзсіз орындалуы тиіс болады». Міне, осы сәтте жекпе-жекке шық-

қан  батыр  қаншалықты  жауапкершілікті  мойнына  алатындығын 

бағамдай  беруімізге  болады.  Тұтас  халықтың  ұлттық  рухын  бойы-

на жинақтаған батыр тұлға жалпы жоба бойынша үнемі жеңімпаз 

болу  міндетін  өзіне-өзі  тағайындайды.  Осы  өзіне-өзі  өмір  бойы 

тағайындаған міндетінен ол «мәңгі бақи» айнымауы тиіс, сондықтан, 

ол осындай жағдайға өзіне-өзі серт бергендей күй кешеді. Мысалы, 

«мен бірнеше жыл батыр болдым, енді тоқтадым, қойдым, басқа да 

112

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

мәселелермен шұғылданайын» деген сияқты шешім қабылдау оған 

жат,  тіпті  олай  істеуге  құқы  да  жоқ    сияқты  болып  көрінеді.  Оны 

тарихтағы  «қарт  Бөгенбай»,  «қарт  Қабанбай»  деген  тіркестерден 

анық көруге болады. 

Сонымен  қатар,  өзіне  тағайындалған  батырлық  рухты  қандай 

жағдай  болса  да  тастамауға  тиісті.  Мысалы,  тарихи  деректерге 

жүгінсек,    жауынгерлік  өмір  салтының  мағынасын  терең  түйсінген 

Райымбек батыр Жоңғарлармен 33 жыл бойы соғысып, 77 рет жара-

ланып, 17 рет жекпе-жекке шығып, оның бәрінде де жеңіске жеткен 

екен [15, 103 б.].

 

Халықтың  тағдыры  мен  хауіпсіздігін  қамтамасыз  ету  жауап-

кершілігін  өзінің  мойнына  ерікті  түрде  жүктеген,  өзінің  қайталан-

бас тұлғалық даралығын игі мақсаттарға жұмсаған, намысшылдық-

тың,  қайсарлықтың,  ептіліктің,  ақылдылықтың,  төзімділіктің, 

жігерліліктің  озық  үлгісін  әйгілеген  және  дәлелдеген,  алып  қуат 

пен күш тасқынының кемеліне келудің шегін көрсеткен, жеңіс пен 

жеңіліс сәтінде тек қана жеңіс монизмін аңсаған, қажет кезінде ата-

баба аруағынан сусындаған қастерлі тұлға болып табылатын батыр 

рухы,  сондықтан  да,  кейінгі  халқының  тарихи  жадысында  мәңгілік 

сақталады  да,  ол  батырлар  жыры  мен  дастандар  арқылы  рухани 

құндылыққа өтеді. 

Шынтуайтқа  келгенде,  онтологиялық  тұрғыдан  алғанда,  нақ-

тырақ болу мен болмау тұрғысынан таразылағанда, біз, өткен бол-

сын, бүгінгі болсын әрбір жеке адамға қатысты мынадай үлгі ала ала-

мыз:  «Егер бір замандарда (қай заман екендігі бұл жерде шартты) 

сол  бір  немесе  басқа  бір  батырларымыз  болмағанда,  бүгінгі  күнгі 

жеке Меннің, яғни, Өзімнің бар болуым мен болмауым да екітілай 

еді». 

Олай  болса,  мынадай  нақты  алгоритм  құрамыз:  «бүгінгі  біздің 

әрқайсымыздың бар болуымыздың, өмір сүріп отыруымыздың түп-

алғышарты, сол батырларымыздың ерлігі болған болуы ықтимал». 

Міне,  сондықтан  да,  батырлар  туралы  толғаныстар  мен  дастандар 

тек  қана  жай  оқып-білуіміз  қажет,  уақыт  өткізетін  әдеби  дастан-

дар емес, оларға деген шексіз құрмет пен этностың өміршеңдігінің, 

бүгінгі  күнге  дейінгі  сабақтастығының  түпмәні  екендігін  терең 

эмоционалдық күйде түсінудің негізі деп тұжырымдай аламыз.  

ІV.  Жырау.  Қазақ  қоғамындағы  рухани-өнегелік  үлгілер  мен 

ұлттық  рухтың  жаршыларына  айналған  әлеуметтік  мәртебелі 

тұлғалардың  бірі  –  жыраулар  мен  ақын-жыраулар  болатын.  Осы 

тұста, біз, жыраудың толғауларының мазмұны, идеялары, ойтолғам 

үрдістері  мен  тәсілдері  және  қоғамдық  өмірдегі  көпқызметтілігін 

3 Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі: 

қазақ хандығы кезеңінің қалыптасуы (XV–XVIII ғғ.)

113 

негізге ала отырып, ондағы рухани-өнегелілік және рух философия-

сын сараптаймыз.  

Жырау  тек  ойдан  өлең  шығаратын  немесе  оны  айтып  беретін 

жыршы  емес,  қоғамдық  өмірде:  әлеуметтік  насихатшы,  саяси  иде-

олог,  ақпараттарды  тасушы,  өнегелік  идеялар  мен  өмірмәнділік 

толғауларды  жүйелеуші,  ұрпақтарды  өнегелікке  тәрбиелейтін  ди-

дактик, «халықтық поэтикалық жады», қоғамдағы өзекті мәселелерді 

көре білетін сараптамашы, кейде билікке араласатын хан кеңесшісі 

т.  б.  көп  қызметті  данагөй-ойшыл  тұлға.  Осы  қызметтеріне  сай, 

олардың толғауларының мазмұнындағы қозғалған мәселелер арнасы 

да былайша туындайды. 

1.  Ұлттық  рух  пен  ұлттық  идея  толғанысы.  Олар  көне  түркілік 

дәстүрлердегі  Елдік  пен  Ерліктің  жаршылары.  Мысалы,  түркілік 

дастандарда, Тоныкөк идеяларында анық байқалатын дәстүр, кейін-

нен,  Қорқыт  ата  жырларында  жалғасын  тапқан,  жырауларды  сол 

кездерде «Озандар» деп атаған екен (Қорқыт ата кітабы). Олардың 

бұл тақырыптағы басты әдіснамалық ұстанымы: «Ел қорғау – Намыс 

– Ұлттық Рух» дегенге келіп саяды. Бұнда, ел бірлігі, жауынгерлік са-

рын, батырлық пен өршіл рух идеялары тұнып тұр. Олар тек иде-

логтары ғана емес, сонымен қатар, ұрыстарға қатынасатын практик 

те болып келеді. Бұны Ақтамберді, Доспамбет сынды жыраулардың 

толғауларынан анық көруімізге болады. 

Доспамбет жырау (ХVІ ғ.) талай рет жорықтарға қатынасып, отыз 

жасқа толмай қаза болған батыр тұлғалардың бірі. 

Жауынгер,  әрі  батыр  болған  әйгілі  жырау  –  Шалкиіздің  (1465–

1560  жж.)  толғаулары  Ерліктің  тәуекелшілдігін,  оның  өлім  мен 

өмір  арасындағы  шекаралық  жағдайлы  екендігін,  Ел  қорғау  ісінде 

жасқанбай, өлімнен қорықпау керектігін және т. б. ашып береді. 

Ақтамберді  жырау  да  (1675–1768  жж.)  өзі  жауға  шапқан  ба-

тыр  тұлға  болған.  Жыраулардың  поэтикалық  рух  берушілік  са-

рындар,  кейіннен,  ХІХ  ғасырлардағы  ақын-жырауларымыздан  да 

көрініс  тауып,  Ұлы  Отан  соғысы  жылдарында  да  Жамбыл  сияқты 

ақындарымызбен сабақтасқан болатын. 

2.  Өмір  мен  заман  туралы  философиялық  толғаныс.  Жырау-

лық  дәстүрдегі  тағы  бір  ерекшелік  –  жалпыадамзат  пен  қазақ 

халқының  тұрмыс  тіршілігінің  мазмұны,  салт-дәстүрлер  мен  әдет-

ғұрып  ережелерінің  мағынасы  және  оны  сақтау  қағидасы,  саяси-

құқықтық талаптар мен ондағы жауапкершілік туралы байыпты ой 

тастау  және  оны  ұрпақтарына  үлгі-өнеге  ретінде  қалдыру.  Соны-

мен қатар шат-шабыман өмір мен дүниенің әсемдігін ұғыну сияқты 

экзистенциалдық  мәселелер  де  толғанылады, 

таза  өмірмәнділік 

тоғаныс пен оптимистік романтиканы бейнелейді. 

114

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

3.  Ұлттық  қауіпсіздік  мәселелері.  Бүгінгі  таңдағыдай,  олар 

ақындықты  кәсіп  етіп    немесе  ақындық  шеберлікпен  масаттанып, 

ақындығы үшін елден құрмет көрсетуді талап етпеген. Олар табиғи 

тума таланттар және онысы үшін қаламақы сұрамайды, қоғамдағы 

өзекті мәселелерді көре біліп, оны толғап қана қоймай, шешілуінің 

жолдарын да байыпты түрде ұсынып отыратын жауапкершіліктерді 

тағдыр таңдауымен өздеріне-өздері жүктеген. Демек, олар өз ойла-

рын халқына әсерлі болуы үшін жырмен өрнектеп жеткізген. 

Бұндай  талант  иелері  қоғам  шындығын  батыл  айтып,  әлеумет-

тік  қайшылықтарды  көре  біліп,  әділеттілікке  қол  жеткізуге  ұмты-

лу  мақсатын  қойған.  Жыраулар  ішкі  және  сыртқы  халықаралық 

жағдайлардың  бәріне  де  ерікті-еріксіз  түрде  араласып  отырған. 

Олардың қойып отырған негізгі екі қауіпсіздік арнасы: сыртқы  жа-

улардан  қорғану  қауіпсіздігі,  реті  келсе,  бейбіт  қатынас  орнату,  ел 

ішіндегі  тұрақтылық  пен  рухани-моральдік  қауіпсіздік,  әсіресе, 

ұлттық рухани құндылықтарды сақтау.

Осы екі арнадағы қауіпсіздік, кейіннен, әсіресе, қазақ халқы Ре-

сейге қосылғаннан кейін өзектілене түсті. Елдің тәуелсіздігін жеңіп 

алу дәуірдің асқақ мұраттарына өтті. Бұдан туындайтын ұлттық ру-

хани  ғана  емес,  халқының  материалдық  құндылықтарын  да  сақтап 

қалу заманның ащы шындығына айналды. Осыған байланысты, ХІХ 

ғасырдағы  ақын-жыраулар  поэтикасында  екі  бағыт  қалыптасты: 

Рух  философиясын  негіздейтін  толғаулар  (Махамбет),  Ұлттық 

құндылықтардың  жағымсыз  жағына  қарай  ауысуына  деген  өкініш 

сезімдерін білдіретін – Зар-заман мектебі (Әбубәкір Кердері, Мұрат 

Мөңкеұлы, Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы т. б.). «Зар за-

ман»  деп  аталған  бағытты  толығырақ  ашу  үшін,  «Заман»  ұғымын 

әлеуметтік  философияның  жалпы  ұғымы  (мүмкін,  категориясы) 

ретінде ұсынып, оны орталық түсінікке шығарып, тарихи-салыстыр-

малы талдаулар арқылы зерделеуді мақсат еттік.

Ендеше, келесі кезекте, біз, «заман» ұғымын ұлттық руханият-

тық  таным  тарихы  тұрғысынан  бүгінгі  күнмен  байланыстыра 

отырып    саралап  өтпекпіз  және  оны  арнайы  философиялық  ка-

тегория  ретінде  ажыратып  алғандықтан,  алдымен,  былайша 

анықтма беруімізге болады: «Заман дегеніміз – тарихи-әлеуметтік 

шындықтың  сол  дәуірдегі  тұрмыстық-өмірмәнділік  жалпы 

сипатының  концептуалдық  көрінісін  білдіретін  эстетикалық-

экзистенциалдық тұрпатты ұлттық философияның категориясы». 

Анықтамамызды  нақтырақ  сараптасақ,  ондағы  қозғалған 

мәселелер: тұтас тарихты емес, тек белгілі бір кезеңді ғана нысанаға 

алу;  тарихымыздағы  кез-келген  дәуірдің  қоғамындағы  ащы 

3 Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі: 

қазақ хандығы кезеңінің қалыптасуы (XV–XVIII ғғ.)

115 

шындықты  ашып  беру;  тұрмыстық,  өмірлік  мәселелер  және  оның 

мәні туралы толғану; бірақ олар жеке бір адам туралы емес, жалпы 

халықтық сипат алады және жиынтық мағынамен толықтырылады; 

қайғы  мен  мұң,  қуаныш  пен  шаттық  сияқты  эстетикалық  катего-

риялар  тұрғысынан  пайымдалады;  шынайы  экзистенция,  яғни, 

өмір сүру философиясына келіп тоғысады; «Заман» сөзі басқа тілде 

кездеспегендіктен, қазақ халқының төл дүниетанымының ұғымы бо-

лып табылады.

Ендеше,  оның  қолданылу  аясын  эстетикалық-эмоционалды 

тұрғыдан үш бағытқа ажыратып көрсетуге жол аштық: 

1.  Эмоционалды-оптимистік  (жарқын  заман,  жаңа  заман,  қой 

үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман т. б.)

2. Эмоционалды-пессимистік (қилы заман, зар заман, кер заман, 

ақыр заман, ер басына күн туған заман, алмағайып заман, аласапы-

ран заман т. б.)

3. Рационалды-бейтарапты (қу заман, заманауи, заманға сай, за-

ман талабы, заманы басқа т. б.)

Түркі-қазақ  дәуірінен  қалыптасқан  фольклористикада  заман 

тым көне дәуірлер тынысын бейнелейтін, белгілі бір нақты кезеңмен 

айқындалмайтын  жиынтық  түптарихтық  эстетикалық  түсінікпен 

шартталады: «есте жоқ ескі заман», «баяғы өткен заманда» т. б. Ал 

оның:  ретрошексіздігі,  күңгірт-анықталмайтындығы,  асқақтығы, 

тым  арғы  ата-бабаларамыздың  шынайы  жүріп  өткен  жолының 

мәнділігі  сияқты  қасиеттері  оған  экзистенциалдықтан  бұрын 

эстетикалық  рең  береді.  Демек,  бұл  жердегі  бейнеленген  заман 

ұмытылған-көмескіленген,  бірақ  болған  оқиғалардың  жалпылама 

атауы, нақтырақ айтқанда, әрісі «мифологиялық дәуір» деген ұғымға 

да жанасатын шартты уақыт кезеңі, берісі ұмыт болған тарих деген 

мағынаны жамайтын ұлт эволюциясымен келіп жалғасып жатады.  

Халқымыздың  дүниетанымындағы  ақыр  заман  деген  түсініктің 

мәні: қазіргі діни танымдағы адамзаттың сөзсіз құритындығы тура-

лы  апокалипсис,  дүниенің  қирайтындығы  хақындағы  катаклизм, 

тұңғиық  үмітсіз  құлдырау  емес,  дәстүрлі  өркениеттің  қасіретті 

ақырының  келіп  жететіндігі  мен  ұлттық  құндылықтардың  орнын 

батыстық және ресейлік құндылықтардың кейбір жағымсыз жақтары 

басып,  ұлтымыздың  тұрмысы  мен  таным-түсінігінің  өзгеруінің 

келеңсіз көріністерінің туындауы туралы болып келеді. 

Мұндай  заман  ұғымының  пессимистік  сипаты    ХІХ  ғасырдағы 

Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Әбубәкір Кердері, Мұрат 

Мөңкеұлы сынды «зар заман» ақындары деп аталған  ойшылдардың 

идеяларынан жалғасын тапты. Жалпы алғанда, олардың идеяларын-

116

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

да қозғалған негізгі мәселелер: Ресей отаршылдығының және сол ар-

қылы  бізге  келіп  жетуі  ықтимал  Еуропалық  жағымсыз  керітартпа 

әдеттер, оның нақты өмірдегі жеке көріністері, сан мыңдаған жыл-

дардан бері жалғасқан және тарихи сахнада айтарлықтай деңгейде 

билік  құрған  түркі-қазақ  өркениетінің  тәмамдалуы,  ұлтымыздың 

рухани-моральдік  құндылықтарының    құлдырауы,  өмір  салтына 

жағымсыз элементтердің енуі ғана емес, тұтас ұлт болмысына төнген 

қауіп пен хауіпсіздік мәселесі, түптеп келгенде,  «қазақ халқы әлемдік 

сахнада  ұлт  ретінде  сақталып  қала  ма?»  деген  сауалдың  астарлы 

түйткілдері т. б. Мысалы, Дулат Бабатайұлы халықтың терең рухани 

құндылықтарының құнсыздануы жөнінде айтып кетеді [16, 198 б.].   

Одан  кейін  Асан  қайғыдан  бастау  алған  заман  ұғымының 

пессимистік  сипаты  Ғ.  Қараш  идеяларында  да  осы  жыраулық 

мәнермен жалғасын тауып отырды. Бірақ бұл әлеуметтік құбылыс-

ты ол «Зар заман ақындары» атап өткендей, «ақыр заман» түрінде 

емес, «азған заман» кейпінде бейнеленді [17, 79–80 бб.]. 

Ғұмар Қараштың да Әбубәкір, Шортанбай, Дулат, Мұрат ақын-

дар сияқты «Асан қайғы мектебі» деп атауға болатын бағыттың өкілі 

екендігімен, ол мектептің жырларындағы сарындар пессимистік бо-

лып құрылатындығымен, негізгі түп идеясы халқының болашағына 

деген  алаңдаушылық  толғауларынан  тұратындығымен,  ең  бастысы 

сол заманның келбетіне халықтың көзін жеткізгеннен кейін, «осын-

дай  рухани-мәдени  құлдыраулардың  алдын-алу  үшін  енді  біз  не 

істеуіміз керек» деген мәселе қойылатындығымен келіп түйінделеді. 

Ендеше,  біз,  ата-бабаларымыз  толғаған  заман  категориясының 

мазмұнынан  –  Асан  қайғы  бабамыз  айтқандай,  «шер  толқытқан» 

сезімдерден  туындайтын  тебіреністер,  қашанда,  халықтың  басына 

ауыр  күн  туған  ахуалдарды  бейнелеуге  арналатындығын,  өмірдің 

ащы шындығының келбетін ерікті-еріксіз түрде көрсетіп беретіндігін 

аңғарамыз  және  мәтін  астарынан  болашақ  ұрпақтарға  қалайда 

шешілуі тиіс мәселелер қойып  отырғандығын байқай аламыз. Де-

мек,  бұл  ойтолғамдар  тізбегінің  формасы  жай  ғана  поэзия,  өнер, 

ұйқастар болғанмен, мазмұны – Ұлт Экзистенциясы: болу мен бол-

мау  туралы  іргелі  мәселе.  Мысал  үшін,  нақтырақ  айтқанда,  ол  бір 

адамға ғана арналған Жоқтау өлеңі емес, «Тұтас Ұлтты Жоқтау» не-

месе «Ұлттық Жоқтау» деп айта аламыз. 

V.  Ақын.  Жоғарыда  айтылғандай,  ХІХ  ғасырдағы  ұлттық 

қауіпсіздік  сарындарының  екінші  бір  арнасы  тәуелсіздік  тура-

лы  толғаулардың  жаршыларының  көрнекті  өкілі  –  Махамбет 

Өтемісұлы болатын. Ол да жай ғана жыршы емес, әрі батыр рухты 

кемеңгер  қолбасшы.  Негізгі  түпмақсаты  –  ел  мұраты  еркіндік  пен 

3 Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі: 

қазақ хандығы кезеңінің қалыптасуы (XV–XVIII ғғ.)

117 

азаттықты жырлап қана қоймай, соған халқының қол жеткізуі. Оның 

поэзиясындағы  мазмұндар  мен  идеяларға  және  олардың  берілу 

жолдарына  бағамдап  қарасақ,  жыраулық  дәстүрдің  ыңғайлары 

мен мәнерлерін аңғарамыз. Яғни, ол Қазақ хандығы  бастауынан та-

мыр тартқан жыраулық мектептің заңды жалғасы мен сабақтасқан 

көрінісі.  Жыраулар    батыр,  жыршы,  өткір  әлеуметтік  мәселелерді 

толғап,  елі  мен  жері  үшін  отаншылдық  сезімнің  алабұртқан  көңіл 

түйсігін қозғайтын болса, Махамбет ақын да осы үрдісті қайталайды, 

бірақ заманына сай жаңғыртады да, түпкі ой – ұлттық идеяға келіп 

орайласып отырады. Тіпті, оның сөз саптаулары мен ой иірімдері, 

оны жеткізу мақамдары да жыраулармен үндестік табады.   

Жыраулардағы ұлттық рух үнемі жігер мен көзсіз ерлікті ғана 

емес, өмірлік мұраттарды да толғайды, мысалы жауап күттірмей-

тін  сауалдар  қою  арқылы  толғанылған  жыр  соған  жатқызылады. 

Мысалы,  оларда  қолданылатын  «Қайда?»  сұрағы  –  риторикалық, 

екінші бір қырынан қырынан алғанда, жауабы өзінен-өзі түсінікті 

таза  эстетикалық  сауал  болып  табылады.  Ол  да  халқымыздың 

жыраулық дәстүрінде кеңінен орын алған, өткенді аңсаудан туған, 

келмеске кеткен өмірге деген сағынышты  білдіретін, «қайта орал-

са екен» деген қимастық сезімді толғайтын, өкініш пен көнбістіктің 

бірлігінен туған ішкі терең психологиялық күйзелістің амалсыздан 

айтылған  түрін  білдіреді  де,  орындалуы-орындалмауы  екі  ұшты 

терең өмірмәнділік мағыналы армандарға келіп тоғысып жатады. 

Бірақ  Махамбет  ақын,  әрине,  жыраулар  толғаған  мазмұнды 

сол  күйінде  қолданбайды,  оның  өзіндік  төлтума  идеялары  мен 

заман  шындығын  бейнелейтін  ерекше  толғаулары  мен  арнала-

ры  бар.  Мысалы,  «Мен,  Мен,  Мен  едім»  деп  басталатын  толғауы, 

әлемдік  әдебиеттерде  кездесе  бермейтін  эстетикалық  және  таза 

философиялық  мағынадағы  көріністер.  Оның  «Мені»  Фихте  фи-

лософиясындағы  «Мен»-ге  мүлде  ұқсамайды.  Себебі,  Махамбет 

ақынның  «Мені»  алдымен,  эмоционалдық  сипат  алады,  одан  соң, 

осы эмоционалдық өршіл, қайтпас қайсар Рухпен көмкеріледі, одан 

соң, оның Мені жалпыадамзаттық емес, халқының атынан айтылған 

«Ұлттың  Менге»    өтеді.  Яғни,  Менді  бұл  тұста  екі  жазықтықта 

айқындауымызға болады: біріншісі – жеке, екіншісі – жалпы. 

Егер  осы  «Менді»  орталық  түсінік  етіп  алсақ,  толыққанды  ке-

мелденген  өршіл  Рухты  Тұтас  «Мен»,  Исатай  өлген  соң  екіге  айы-

рылады,  нақтырақ  айтқанда,  Исатай  ағасымен  кіріктірілген,  сол 

арқылы  өзіне  әйгіленген  Рухын  кемелдендіретін  қуат  берушілік 

қыры  кемиді:  «Исатайдың  барында  екі  тарлан  бөрі  едім,  Қай 

қазақтан  кем  едім..».  Ендеше,  жасыған,  өзінің  толыққанды  қуатын 

118

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

жойған «Мен» экзистенциалдық оқшау күй кешеді, сырластар мен 

мүдделестер іздей келе, еріксіз түрде табиғи тіршілікпен тілдеседі. 

«Ау  Қызғыш  құс,  Қызғыш  құс»  деп  аталатын  жырында  ол  өзінің 

мұңын,  оқшауылығы  мен  «жалғыздығын»  Құсқа  шағады,  оны 

экзистенциализмдік сарынмен көмкереді [18, 274 б.]. 

Оның  бастапқы  өршіл  Рухында  дәрменсіз  діншілдік,  жеңіске 

жете  алмайтындығы  туралы  күдік,  қайғыру  мен  жабығу  сияқты 

пессимистік сарындар жоқ болған. Осыған орай, Махамбеттің ұлт-

тық рухпен көмкерілген «Менін» екі кезеңге бөліп қарауымызға бо-

лады:  Исатайдың тірі кезіндегі және Исатай өлгеннен кейінгі. 

Бірақ  ол  Исатай  өлгеннен  кейін  де  өзіне-өзі  тағайындаған 

күрескерлік  өмірін  әрі  қарай  жалғастыра  береді.  Себебі,  оның  өзі 

тағайындаған,  әрі,  өзі  поэтикалық  тілмен  сомдап  шығарған  ер 

тұлғасына,  алдымен,  нақ  жеке  Өзі  сәйкес  келуі  тиіс.  Мысалы,  бұл 

үрдіске  жетілген  тұлға  қалыптастыру  мұраттары  бойынша  тарихи 

тұрғыдан шолу жасасақ: Әл-Фарабиде «Қайырымды ала тұрғыны», 

А. Яссауиде «Кемел адам», Абайда «Толық адам» немесе «Адам бол» 

идеясымен т.б. сабақтасады. Ал Махамбет ақын идеалындағы текті 

адам – «Ер», «Азамат ер» деген сияқты ұғымдармен беріледі. 

«Зар  заман»  ақындарында  заман  келбетін  тек  сипаттап  қою 

болатын  болса,  Махамбет  толғауларында  «егер  заман  сондай  бо-

латын  болса,  біз  оған  қарсы  былайша  күресуіміз  керек»  деген 

прагматикалық мән жатыр. Сөз бен істің бірлігін қолдаған ақын ке-

лер ұрпаққа өзінің өсиеттерін толғау ретінде қалдырып кетті және 

намыс  пен  жігер  тудыратын  толғаулары  қазіргі  кезде  де  ұлттық 

қауіпсіздік  жағдайында  архетиптік  түрде  қайта  оянуға  өзінің 

ыңғайын  білдіріп  тұрады.    Яғни,  жыраулық  дәстүрдегідей,  онда 

«жанды күрескерлік поэзия» деп атауға болатындай мәнерлер жа-

тыр. 

Қорыта  айтқанда,  қазақ  мәдениетіндегі  рухани  құндылық-

тардың көне түркілік дәстүрлерден бергі сабақтасып келе жатқан 

өзіндік  мирасқорлығын,  үнемі  өткенді  ұмытпай  оны  жаңаша 

түрде  жаңғыртып  отырғандығын  бағамдай  келе,  олардың  өне-

гелік  үлгілерінің  сол  дәуір  үшін  қоғамдық  қайшылықтарды 

реттеушілік,  дүниетанымдық,  рухани  қажеттіліктерді  өтеушілік 

(комперсаторлық),  қажет  кезінде,  эстетикалық  ләззат  беретін  ге-

донистік,  ұрпақтарға  үлгі  көрсететін  тәлім-тәрбиелік  қызметтер 

болғандығына көз жеткіздік. 

Сонымен  қатар,  фольклор  немесе  басқа  да  өнер  түрлері  бол-

сын, тіптен, халқымыздың өмір-тіршілікке тағайындалған болмысы-

ның  да  өзара  кіріктірілген  тұтастығының  куәсі  болдық.  Бірақ,  сол 

3 Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі: 

қазақ хандығы кезеңінің қалыптасуы (XV–XVIII ғғ.)

119 

руханияттың  бүгінгі  таңда  әйгіленбей,  ұмыт  болып  бара  жатқан 

қырлары  бар  екендігі  де  жасырын  емес.  Мысалы,  кейбір  ырым-

тиымдарымыздың астарында жатқан мән бізге белгісіз, ұмыт болған 

немесе  өнер  туындыларының  қаншамасы  бүгінгі  күнге  тасымалда-

на  алған  жоқ,  тарихи  жадыдан  мәңгілікке  жоғалды  деуге  де  бола-

ды. Енді алдағы міндет, ұмыт болмаған шикізаттардан өнім тудыру, 

яғни, олардың ішкі мағынасын ашып беріп, тәжірибелік қырларын 

жариялау және бүгінгі қоғамдық өмірде қолдану аясын кеңейту бо-

лып отыр. Мысалы, ұмыт болып бара жатқан «Жеті атаға дейін қыз 

алыспау»  дәстүрі,  Қымыз,  Шұбат  сынды  сусындардың  қолданылу 

және  дайындалу  технологиясы  т.  б.  материалдық  және  рухани 

құндылықтар бүгінгі таңда қастерлі және пайдалы игіліктер ретінде 

әлемді қызықтырып отырғандығы  рас. 

Олай  болса,  тарихқа  жаңаша  көзқарас,  оның  ішінде  ұлттық 

өткенімізге  деген  кемсітушіліктен  арылу  (дискриманация),  түптеп 

келгенде, осы руханиятымызды тек өткен ретінде қайта жанданды-

рып қана қоймай,  мәңгі ескірмейтін абсолютті қырларын шынайы 

қоғамдық  өмір  игілігіне  пайдалану  қажеттігі  туындап  отыр.  Мы-

салы,  тарихи  құндылығымыз  айтыс  өнері  бүгінгі  таңда  қоғамдық 

талғамдармен  үйлесіп,  жоғары  сұранысқа  ие  болып  отыр.  Оны 

хронологиялық  жас  ерекшеліктеріне  қарамастан    көпшілік  қауым 

құлшына тыңдайды. Ал терме, жыр, ертегі т. б. құндылықтарға де-

ген  құлшыныс  аса  жоғары  деңгейде  емес.  Осыған  байланысты,  ру-

хани құндылықтарымыздың қоғамдық санадағы жалпы мәртебесіне, 

сұраныстарына  құрылымдық-функционалдық,  феноменологиялық 

т.б.  зерттеулер  жүргізіп,  төменгі  деңгейлеріне  басымдылық  беріп 

отырудың тетіктерін қалыптастыруымыз керек.     

жүктеу/скачать 3,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: