Махамбет Өтемісұлының 200 жылдығына арналады Махамбеттің бір күні

Қу толағай жастанған.

 

Содан бері жетім менен жесірдің

 

Қасіретті кӛздерінен жас тамған.

 

Ақырында, мінеки, 

 

Исатайдай батырың

 

Жазасын алды астамнан!.

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Сезбейміз

-

ау

 

Ортамызда тажал барын!

 

Білмейміз

-

ау

 

Ара түсер адам барын!

 

Кӛрмейміз

-

ау ерлердің

 

Ел

-

жұртым деп алаңдарын!

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Солай, солай.

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Бұ тірлікте ақыл жетпес

 

Бар екен ғой адамдар...

 

Қандай ірі мінездері,

 

Қандай кесек сӛздері...

 

Қандай ерен қимылдар,

 

Қандай ізгі пиғылдар...

 

 

 

Шымылдық жабылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-

шымылдық

 

 

 

 

1-

көрініс

 

 

 

Жәңгір хан тағында, ой үстінде отыр, кӛңілді.

 

 

Жәңгір:

 

Мен, Мен едім, Мен едім,

 

Тәңір сүйген кісі едім!

 

Құдай ӛзі жаратқан

 

Маң даланың есі едім!

 

Мынау қазақ елінде

 

Ақ патшаның сесі едім!

 

Қара қазақ кӛзіңді аш,

 

Менмін жалғыз кӛсемің!..

 

Ант етіп ем,

 

Орындадым антымды.

 

Исатай да, 

 

Оған ерген шуылдақтың бәрі де

 

Жазасына тартылды. 

 

Қалғандары бақа

-

шаян, құмырысқа,

 

Тентек күші сарқылды.

 

Орындадым антымды.

 

 

 

Орнынан тұрып кетіп, маңғаздана жүреді.

 

 

Енді тек,

 

Ақ патшаның елшісі, 

 

Жетсе

 

екен тезірек.

 

Тек тезірек бола қалса,

 

Сәтті күннің кезі кеп.

 

Апырым

-

ай, кешікті

-

ау тым, 

 

Не істесем, 

 

Кеткенімді

-

ай мезі боп?..

 

 

Барып тағына отырады. Шыдай алмай тұрып кетеді.

 

 

Қуаныштың, кім білген,

 

Тартады деп, адам ауыр азабын?..

 

Ӛтпей қойды

-

ау уақыт.

.. 

...Әлде жиын жинасам ба, ... жо

-

жо жоқ...

 

Мүмкін ойын ойнасам ба, ... жо

-

жо, жоқ...

 

Сайрандатып сауық құрсам, ... жо

-

жо, жоқ...

 

Бәріне де зауқым жоқ...

 

Қыдырып жүріп ӛзімен

-

ӛзі сӛйлескендей.

 

 

...Құдай биыл беріп тұр,

 

Жаудың белі сынған

-

ды.

 

Шуылдаған ӛңшең қырт,

 

Желігіп барып тынған

-

ды.

 

Ӛз қанына шашалып,

 

Ашқан аузын жұмған

-

ды.

 

Енді мына

 

Би мен сұлтан арасында,

 

Қарсы тұрар кім қалды?..

 

Баймағамбет?..

 

Алыс ұстау керек ӛзін әзірге...

 

Соның оңай жау емес...

 

Жүрген жері дау, егес...

 

...Ал анау

 

Қара қазақ арасында кім қалды?..

 

Махамбет?..

 

Бауырға тартып кӛрсем бе?..

 

Байқа Жәңгір, Байқа Жәңгір...

 

Сенген бол, бірақ, сен сенбе...

 

 

 

Тыстан    «Сүйінші»,    «елші»  деген  дыбыстар  естіледі.  Жәңгір 

денесін әрең алып барғандай тағына сылқ етіп отыра кетеді.

 

 

Жәңгір:

 

Иә, сәт

! 

О тәңірім! 

 

Айттым жолыңа ақсарбас!

 

 

 

Үйге Баймағамбет пен Шонты би кіреді.

 

 

Баймағамбет:

  

Суыт жүріп 

 

Бір күн бұрын жеттім елшіден,

 

Сүйінші сұрайын деп!

 

Сүйінші! Хан

-

ием, сүйінші!

 

Ақ патша елшісі 

 

Ертең осында келеді!

 

Елшіңіз емес 

 

Сіздің еншіңіз келеді

! 

Енді Сіз

 

Генерал дәрежелі хансыңыз!

 

Тәңір сүйген

 

Сіз ерекше жансыңыз!..

 

 

Шонты би!

 

Құтты болсын хан

-

ием!

 

Шашуымызды шашармыз!

 

 

Жәңгір:

 

Сүйінші ме!

 

Айт! Сұра қалағаныңды!

 

Демеспін мен 

 

Сұйінші деп талап алды!

 

Бердім, Баймағамбет, қалағаныңды!

 

 

Баймағамбет

: 

Уа, хан ием!

 

Сізде анау асыл тұқым жылқылар,

 

Кілең тұлпар кӛкала бар...

 

Аталарын алдыртып ең орыстан,

 

Аналары –

 

Дағыстан!

 

Ӛсіп

-

ӛнді, кӛру мұң!

 

Жайық бойын толтырдың.

 

Сәнін малдың келтірдің!

 

Саны кәзір қанша мың!

 

Сүйіншіме 

 

Бір үйір –

 

Кӛкаладан қаладым!

 

 

Жәңгір:

 

Орындалды тілегің...

 

Бірақ

 

Бір тайы шетке шықпасын,

 

Аздырма малды

 

Ащы судан бірі жұтпасын.

 

Шеттегі елдің сұлтанысың,

 

Мықтап ұста тұтқасын.

 

Бұл кӛкалалар келгелі

 

Бір бәйгі менен кеткен жоқ,

 

Басыма бақыт тепкен жоқ.

 

Енді сен ӛзімнен алып менімен

 

Бәйгіге таласатын боларсың,

 

Сән

-

салтанатпен санасатын боларсың!

 

Малың құтты болсын, Баймағамбет!..

 

 

 

Баймағамбет қуанады. 

 

 

Баймағамбет:

 

Рахмет, хан ием, рахмет!

 

Орыс патша генералдық шен берсе,

 

Қолбасшыға тең кӛрсе,

 

Дүркіретіп бір той жасап ӛтелік,

 

Мәртебелім

! 

Хан

-

ием оны жӛн кӛрсе?..

 

 

Шонты би:

 

Неге жӛн кӛрмеске,

 

Тойлаймын деп елі сұрап жатса,

 

Бақ пен бақыт ӛзі басқа құрап жатса?

 

 

Жәңгір:

 

Бұл сӛзіңде жалған жоқ,

 

Генарал шенін ешкім әлі алған жоқ.

 

Тойлауға да болады.

 

Ойласам кӛңілім толады...

 

 

 

Үшеуі де балаша

 

қуанады.

 

 

Баймағамбет:

 

Жайық бойын дүбірге толтырайық!

 

 

Жәңгір:

 

Билер менен бектерден жол сұрайық!

 

 

Шонты би:

 

Орда елін қызыққа батырайық!

 

 

Жәңгір:

 

Жыр

-

күйменен таңдарды атырайық!

 

 

Баймағамбет:

 

Бір ай тойлап сілесін қатырайық!

 

 

Жәңгір:

 

Хан сарқытын бәріне

 

татырайық!

 

 

Шонты би:

 

Хан дәрежесіне бәріміз бас ұрайық,

 

Мәртебесін ел

-

жұрттан асырайық!..

 

 

 

Шымылдық

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-

көрініс

 

 

 

Баймағамбет жалғыз. Ой үстінде.

 

 

Баймағамбет: ӛзіне

-

ӛзі

 

Әй, Баймағамбет!

 

Сен, ӛзіңді 

 

Ақылдымын деп ойлайсың,

 

Содан барып қулықты кӛп ойлайсың.

 

Қанша айтсам да қоймайсың.

 

Ал анау Жәңгір болса

 

Байтақ елді жалғыз билеп,

 

Кеудесімен басып барады.

 

Орыс патша алдында

 

Абыройы күннен

-

күнге асып барады.

 

Генерал шенін алды,

 

Бақ

-

дәулеті тасып барады...

 

...Ақылды болсаң қайда жүрсің?..

 

Жәңгір қуып тастаған сайда жүрсің...

 

...Не істеу керек?..

 

Қисынын тауып,

 

Жәңгірдің жара жерін

 

Қасып қойғаным дұрыс па? 

 

Есебін тауып 

 

Кепкен кеудесін 

 

Басып қойғаным дұрыс па?

 

Ұрындырсам ба, 

 

Ойламаған жерде, кездейсоқ бір ұрысқа?

 

 

Баймағамбет орнынан тұрып қыдырыстап кетеді.

 

Дұрыс, дұрыс...

 

Іскен кеудесін басып та қоялық,

 

Жараларын қасып та қоялық...

 

 

 

Баймағамбет кӛңілдене бастайды.

 

 

Оны қалай іске асырам?

 

Кімнің қолынан келеді?

 

Ана бидің бе?.. жо

-

жо жоқ болмайды, 

 

Аузына сӛз тұрмайды.

 

Ана сұлтанның ба?..  жо

-

жо жоқ болмайды,

 

Оның қолынан келмейді...

 

Сонда кімнің?...

 

Махамбеттің... (қуанып кетеді)

 

Әрине Махамбеттің!

 

 

(алақанын ысқылап, бір орында тұрып қалады)

 

Апыр

-

ай... а,

 

Той үстінде жүздестірсем... а,

 

Ел алдында кездестірсем... а,

 

Қос қошқарды соғыстырсақ...

 

Нағыз айқас, соғыс қылсақ...

 

Қос қыңырды ұстастырсақ,

 

Нағыз шынға ұқсас қылсақ?..

 

 

 

Енді маңғаздана жүріп кетеді.

 

 

Жіберейін екеуін ұстастырып,

 

Айрылмастай қылайын жұптастырып.

 

Бір дәлелін табармыз, сәті түсер,

 

Ӛтірікті шындыққа ұқсастырып...

 

 

Ха

-

ха

-

ха, күледі

. 

Жіберейін екеуін жұптастырып,

 

Айрылмастай етейін ұстастырып...

 

 

Ха

-

ха

-

ха, күледі.

 

Жұптастырып, ұстастырып...

 

 

Ха

-

ха

-

ха, күледі. Алақанын уқалап, қуанып қалады.

 

 

Баймағамбет:

 

Мен, Мен едім, Мен едім,

 

Мен едім озық, зерегің.

 

Асыл текті, хан сүйек,

 

Баймағамбет сұлтан мен едім!

 

Талайыңның аңқаулар,

 

Азыққа етің жеп едім...

 

...Бас асау ақын, Махамбет...

 

Ақ ордаға кіргізейін,

 

Хан қасында жүргізейін,

 

Аз ғана күн күлгізейін.

 

Ал сонан соң,

 

Кім екенімді білгізейін...

 

 

ха

-

ха

-

ха

 

...Мәртебелі Жәңгір хан...

 

Алдыңда енді

 

кішірермін,

 

Мақтап

-

мақтап ісірермін,

 

Отсыз сені пісірермін,

 

Піскеннен соң түсірермін...

 

...Ел алдында 

 

Махамбетке сӛктіртсем,

 

Абыройыңды тӛктіртсем?

 

Қараларды айдап салсам

 

Біздің бұл ойды түсінер кім?

 

 

ха

-

ха

-

ха

 

...Оны Балқыға шақыртайын...

 

Махамбетті шақырдың деп,

 

Жазаңды тарт ақылдым деп,

 

О да кейін Жәңгірдің

 

Қаһарына ұшырар...

 

Солай бәрі бізден оқсап ұтылар,

 

Бұл арада жазықсыз боп,

 

Тек Баймағамбет құтылар...

 

 

Шымылдық жабылады.

 

 

 

 

 

 

3-

шымылдық

 

 

 

 

1-

көрініс

 

 

Жәңгірдің генерал атағын алуына арналған той. Екі тойшы 

әңгімелесіп тұрады. 

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Той десе қазақ шашылар,

 

Беретін ағыл

-

тегіл асы бар.

 

Кӛңіл шіркін бір шалқып,

 

Зорға сосын басылар.

 

 

2-

Ой

-

Елес:

 

Рас, рас!

 

Ас дегенің 

 

Ағып жатыр тӛгіліп.

 

Кілең ақын, кіл жыршы

 

Ханды мақтап, егіліп.

 

Мына сар даланың саздарын

-

ай,

 

Елжіретіп барады,

 

Кетпегей еді 

 

Қабырғаларым сӛгіліп!

 

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Байқа байғұс, ӛліп кетпе, 

 

Ойың бар ма 

 

Ханның тойын бүлдіруге.

 

Ханда қырық қараның ақылы бар,

 

Тапқан екен сендей бір тӛбетті үрдіруге.

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Жүз елу ат жүз шақырымға қосылып

 

Ағып келе жатыр

-

ау

 

Ақ Жайықтай жосылып!

 

Бәйгесі жүз түйе дейді,

 

Бәйге басы күміс емес 

 

Алтыннан дейді тай тұяқ!

 

Құдайым

-

ау, мынадай 

 

Алақандай алтын тай тұяқ!..

 

Алар екен қай тұяқ?..

 

 

1-

Ой

-

Елес:

 

Молдау екен бәйгісі, 

 

Ӛзінде қаларына сенімді

-

ау!

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Отыз палуан кезек

-

кезек

 

Ортаға шығып алшаңдап,

 

Шақпақ еттері санының

 

Жүргізбей, содан талтаңдап,

 

Алысып жатыр арыстандай,

 

Бір үйір жылқы бәйгісі,

 

Қайралған әбден намысы,

 

Ол күрес емес ар ісі,

 

Осы ғой біздің қазақтың

 

Ғажайып ерен бір ісі...

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Бұның рас, 

 

Не бір ерлер бар ғой, алысқандай,

 

Қас жүйріктер бар ғой, жарысқандай.

 

Бір үйір жылқы, ой хой, табыс қандай...

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Ол табыс емес,

 

Той бәйгесі елдікі,

 

Палуанға тек атағы.

 

Бір үйір жылқыдан

 

Ӛзіне бір тай тимей жатады.

 

Біздің қазақта

 

Атақ малдан қымбатты,

 

Ӛнерлі байдан сымбатты,

 

Генерал  атақ алам деп

 

Жәңгір қанша түн қатты...

 

Хан сӛзіне қосымша 

 

Қандай атақ керек қазаққа

 

Маған осы бір жері жұмбақ

-

ты...

 

 

Дауыстар: аттар келеді; Жәңгірдің кӛкаласы алда келеді

 

 

1-

Ой

-

Елес:

 

Кӛкала болса Жәңгір ғой оның иесі,

 

Ӛзінде қалатын болды ғой жүз түйесі.

 

Алақандай алтын, тай тұяқ, киесі.

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Бұ кӛкаланың Жәңгір емес иесі,

 

Ӛзінде қалмайтын болды жүз түйесі.

 

Мына  тұлпарды

 

Баймағамбет қосқан болатын,

 

Жәңгірден 

 

Оздырған екен ол атын.

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Баймағанбет 

 

Жәңгірден алыпты ғой сол атын.

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Бір сыншы бүгін айтулы 

 

Одан әзірге ат тумас деп озатын.

 

Жәңгір аты әне екінші келеді,

 

Хан намысы оған қалай тӛзеді...

 

Осы екен

-

ау, білгірлердің дейтіні,

 

Әр кімнің де бір келеді кезегі...

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Баймағамбет 

 

Ошақ басында қалдырар,

 

Жәңгірге олжа салдырар.

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Кім біледі?

 

 

 

Адамдар дабырласып сахнадан шығып кетеді.

 

 

 

 

2-

көрініс 

 

 

 

Баймағамбет шығады. Қуанышты.

 

 

Баймағамбет:

 

О Тәңірім,

 

Атап едім боз қасқаны жолыңа,

 

Келтірдің

-

ау істің сәтін оңына!

 

Хан тойында, бағымды ханнан асырып,

 

Бақыт құсын қондырдың

-

ау қолыма!

 

 

 

Сахнаға назары сынық Жәңгір хан шығады. Қасында билері мен 

сұлтандары. Баймағамбет сӛзін естіп қалады. 

 

 

жүктеу/скачать 0,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: