М.Қанабекова
жүктеу/скачать 2,23 Mb. Pdf көрінісі
|
| Синтаксистік синонимдер
Синтаксистік стилистика саласында синонимге қатысты стильдік құбылыстар жиі байқалады. Стилист-ғалымдардың пікірінше, «синонимия – стилистиканың орталық проблемасы» (А.И.Ефимов) болып табылады. «Синонимді қолдану ситуация- ның, экспрессияның, мағыналық реңктің әр түрлі қырларын білдірудің мүмкіндігін жасайды» (Л.И.Скворцов, Б.С.Шварцкопф), «сөйлеушінің тіл мәдениеті неғұрлым жоғары болса, синоним- дік қатардағы құралдарды ол соғұрлым кеңінен әрі белсенді қолдана алады» (Г.А.Золотова). Мұндай мәселені қазақ тілі ма- териалдарына да қатысты қолдануға болады. Синонимдер – сти- листиканың екінші басты ұғымы дейтін пікірдің де синтаксистік стилистика қарастыратын негізгі мәселенің бірі екендігін нақ- тылайды. Қазіргі қазақ тіл білімінде «жұрнақтар синонимиясы» (А.Ысқақов), «фразеологиялық синонимдер» (І.Кеңесбаев), лек- сикалық синонимдер (Ә.Болғанбаев), «морфологиялық сино- нимдер» (А.Қалыбаева), синтаксистік синонимдерді жалпы атаумен «синтаксистік конструкциялардың синонимдігі» (М.Серғалиев) деген терминдер қолданыста қалыптасып ор- ныққан. Қазіргі қазақ тілінде синтаксистік синонимдердің ең басты мынадай екі түрі бар: - сөз тіркестерінің синонимдері; - сөйлемдердің синонимдері. Синтаксистік синонимдер – тілдің икемділігі мен оралым- дылығын танытатын табиғи амалдар. Бұлардың білдіретін мағы- налары бірдей болғанмен, бірақ стильдік өңі, экспрессивтік ма- ғынасы бірдей емес, стильдік елеулі айырмашылық болады, екіншіден, синонимдердің бәрі бірдей етістікпен тіркесе бер- мейді (көмектессін деп жіберді – көмектескелі келдім). Сино- нимдер, көбінесе, мағына дәлдігі үшін, кейде жазу стилін түр- лендіру үшін де қолданылады. Сөйлемдердің өзара синоним болу заңдылықтары бар. Мұндайда баяндауыштың ұйымдастырушылық және байланыс- тырушылық қызметінің мәні зор. Мәселен, хабарлы сөйлеммен берілетін ойды сұраулы сөйлем түрінде де айтуға мүмкіндік бар: туған жерді сағынып келуші едім – туған жерді кім сағын- байды? Жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің синонимдігі мәсе- лесіне де сақтықпен қарауды зерттеушілер ескертеді: Мен оны бес саусағымдай білемін – Мен бес саусағымды қандай білсем, оны да сондай білемін. Оқуға келдім – оқу үшін келдім – сөз тіркестерінің сино- нимдігі. Керегеге кілем ұсталған – керегеге кілем ұстаған – сөй- лемдерінің синонимдігі негізінде баяндауыштардың арасында етіс мағынасындағы қатынастар жатуы мүмкін. Септік жалғаулары да синтаксистік синонимдердің жа- салуына негіз болады: бұйрықпен марапаттау – бұйрық бойын- ша марапаттау, мерекемен құттықтау – мерекеге орай құт- тықтау, т.б. Бағыныңқы сабақтас сөйлемдердің баяндауыштары түр- ліше тұлғада жұмсалу арқылы да синтаксистік синонимдер пай- да болады: Ол оқыған кезде …, Ол оқығанда… Демек, сөйлемнің баяндауыш мүшелерін синонимдік ың- ғайына қарай түрлендіріп жұмсаудың да стильдік мәні бар. Бол- ған уақиғаны айтып шықты – Болған уақиғаны баяндап берді. Мұндағы айтып шықты – түгел хабарлады, баяндап берді – тү- гін қалдырмай, тайсалмай хабарлады деген мәнде жұмсалып тұрғандығы байқалады. Бұдан аңғаратынымыз, синтаксистік синонимдер болудың негізгі шарттары толық ескерілген. Олар: синтаксистік қатынас, конструкциялардың лексикалық құрамы, мағыналық жақындық, тұлғалық айырмашылық, трансформа- циялық. Қысқасы, синтаксистік синонимдер – бірнеше синтак- систік құрылымдармен беріліп, лексикалық құрамы бірдей, маз- мұны бір, бірыңғай синтаксистік қатынаста келіп, нәзік мағына- лық айырмашылық байқалатын синтаксистік параллелизмнің түрі болып табылады. жүктеу/скачать 2,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|