Мансұр хамит (фото) Елбасы әдеттегідей Тәуелсіздік

№223 (905) 

15.12.2012 жыл, 

сенбі

6

www.alashainasy.kz

e-mail: info@alashainasy.kz

РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ АҚПАРАТТЫҚ ГАЗЕТ

Қазақстанның сыртқы 

саясаты Тәуелсіздігімізге 

ешқандай қауіп жоқ 

екендігін айқындай түседі   

Талас ОМАРБЕКОВ, тарих ғылымының докторы, профессор: 

АЛАШ АЗАМАТЫ

 

Ресей Тәуелсіздік күнін 

қалай атап өтеді?

Қазақстанмен бірге бір мезгілде 

қай елдер Тәуелсіздігін тойлайды?

Желтоқсан айында әлемнің қандай мемлекеттері Қазақстанмен 

бірге Тәуелсіздік күнін тойлайды? Бізбен бірге 16 желтоқсан күні ең 

маңызды мемлекеттік мерекені атап өтетін халықтар бар ма?

Нұрқанат, Семей қаласы

Көрші Ресейде Тәуелсіздік күнін елдің егемендігі туралы дек ла рацияның қабылданған 

күні және елдің тұңғыш Президентінің сайланған күні, сонымен бірге Мәскеу қаласының 

туған күні дейді. Тәуелсіздік күнін осы даталарға әдейі орайластырған ба?

Самал ӘШІМХАН, Астана қаласы

Ресей Федерациясында Тәуел 

сіздік күні 

маусымның 12-сін  де тойланады. Бірақ «Тәуел-

сіздік күні» деген – халық берген атау. Ресми 

түрде мереке «Ресей күні» деп аталады. 1990 

жылы бұл күні Ресей Кеңестік Федеративтік 

Социалистік Рес публикасының Егемендік туралы 

декларациясы қабылданған. Ресей Федерация-

сының тұңғыш Президенті Борис Ельцин 1992 

жылы бұл мейрамды «Ресей күні» деп атауды 

ұсынды. 1991 жылы тұңғыш Президент сай лауы 

да осы күні өткен. 90-жыл дары бұл мерекені 

көпшілік құптамаған, олардың пікірінше, бұл 

КСРО-ның құлауын тездеткен оқиғамен байла-

нысты және мұндай пікір ел арасында әлі де бар 

екен. 12 маусым  Мәскеу қаласы күні емес, Ресей 

астанасының туған күні қыркүйектің алғашқы 

сенбісінде тойланады. Дегенмен маусымның 

12-сі күні Ресейдің Бутурлиновка, Новгород, 

ДАТ!

САУАЛНАМА

Тәуелсіздіктің 

құндылығы 

неде деп білесіз? 

Сұлтанәлі 

БАЛҒАБАЕВ, 

жазушы-драматург:

– Мен 80-жыл-

дардың аяғында 

«Қазақ әдебиеті» га-

зетіне циклді топтама 

мақала жаздым. Он-

да мен қазақ ұлты-

ның тіл мәселесі, 

рухани-мәдени мә 

селесі, моральдық 

тұрғыда азғындап, ішкілікке салынып, 

діннен безініп бара жатқанына алаңдап 

жаздым. Дәл осы жағдай сақталып тұра 

берсе, қазақ деген ұлттың құрып кетуі 

әбден мүмкін екенін айттым. Шыны керек, 

ол жылдар ұлтымыз сынға түскен өте қиын 

жылдар еді. Сол кездері тіпті маған 

біреулер «сен неге қазақ деген ұлт құрып 

бара жатыр деген мақала жаздың» деп 

ренжіді. Бірақ ол кезде шындығы сол еді. 

Иншалла, бүгінде сол кездегі күдігімнің 

бәрі сейілді. Ең алдымен, мен үшін 

Тәуелсіз діктің құнды лығы – қазақ халқы-

ның ұлт ретінде жойы 

лудан сақталып 

қалуын 

да. Тәуелсіздіктің жемісін біз 

бүгінде көріп жатырмыз. Тіліміз, дініміз, 

діліміз қайтарылды. Рас, қазір де ел ретін-

де азды-көпті мәселе леріміз бар. Бірақ ұлт 

ретінде сақталып қалып, үлкен сыннан 

өткеннен кейін ендігі қиындықтар бізге 

қорқынышты еместей көрінеді.

– Талас аға, келе жатқан 

Тәуелсіздік мейрамы құтты 

болсын! Тәуелсіздік деген 

ұғымның қадір-қасиетін толық 

түсініп жүрміз бе? Сондай-ақ  

қазақтың Тәуелсіздік тарихы 

дегенде ойға не оралады? 

– Мен әуелі «Тәуелсіздіктің өзі қайдан 

келді?» деген сауалға жауап бере кетсем. 

Терең тарихты сақ, ғұн, үйсін тайпалық 

одақтарынан бастауға толық негіз бар. 

Қытай жылнамаларында сақ, ғұн, үйсін 

тайпалық одақтарының өзара тығыз қа-

рым-қатынаста аралас-құралас болған-

дық тары жазылады, өзара туыстықтары 

айтылады. Геродоттың жазбалары бойын-

ша сақтардың атауы да баскиімге байла-

нысты шыққан. Біздің өңірді мекендеген 

сақтарды тигрохауд, яғни шошақ бөрікті 

сақтар деген. Ата-бабаларымыз түркі 

дәуірінде ұлы қағанаттар құрды, «түрік» 

этнонимін айналымға енгізді. «Түрік» эт-

но нимі қытай жылнамаларында «дулыға» 

деген мағынаны береді. Алтай тауы алыс-

тан қарағанда дулығаға ұқсағандықтан, 

Ашина әулеті бастаған түріктер деп аталып 

кетіпті. Батыс Түрік қағанатында он оқ тай-

пасы биледі. Оның ішінде, он оқтан қазақ 

жерін билеген бес түрік дулу шығады. Дулу 

дегеніміз де – дулыға. «Дос басқа, дұшпан 

аяққа қарайды» деген халқымыз баскиімді 

ерекше құрметтейді. Осының өзі-ақ қазақ 

мемлекеттігінің бастауы сонау сақ, ғұн, 

үйсіндерден басталатынын дәлелдеп 

тұрған жоқ па? «Түрік» атауының айналым-

ға енуі V ғасырдан басталады. Осы түріктер 

өзеріне қырық мың үй теле тайпасын, одан 

кейін аварларды талқандап, шығысқа 

қарай қанатын жаяды. Түріктер Орхон 

бойына орнығып, Түрік қағанаты деген 

ұлы мемлекет қалыптастырады. Әрі қарай, 

қазақ жерінде Батыс Түрік қағанаты, Түр-

кеш, Қарлұқ, Қарахан, Қарақытай қағанат-

тары бірінен кейін бірі патшалық құрды. 

Бұл Шыңғыс хан дәуіріне дейін жалғасты. 

Шыңғыс хан түркілердің билік жүйесіне 

көп өзгеріс енгізбестен, үш баласына осы 

аймақты бөліп берді. Еуразия аймағында 

«Алтын орда» деген атпен белгілі мемлекет, 

шын мәнінде, кеңейтілген қыпшақ ханды-

ғы болатын. Онымен қоса, осы аймақта 

Көк орда, Ақ орда деген мемлекеттер бол-

ды. Ақ орда ханы Орда Еженнің ұрпағынан 

тараған сұлтандардың үрім-бұтақтары 

Қазақ хандығының билік тізгінін ұстады. 

Қазақ хандығы орыстарға бодан болған 

XVIII ғасырға дейін өзінің тәуелсіздігін 

сақтады. Бұл мемлекеттердің атауы әртүрлі 

болса да, көшпелілердің өркениетіне, 

мәдениетіне, дәстүр-салтына, ортақ тіліне, 

этникалық біртұтастығына негізделген түбі 

бір ел еді.

– Бодандық кезіндегі қазақ 

қандай еді? Ал Тәуелсіздік 

тұсында қазақ қалай өзгерді?  

– Бұрын Қазақ елі далалық  демократия-

ға негізделген, дәстүрлі мемлекет болатын. 

Кейін бодандықтың қамытын кидік. Өз 

басым бодандықты екі кезеңге бөлемін: 

бірінші – патшалы Ресейдің қол астында 

болуымыз, екінші – кеңес үкіметінің темір 

құрсауында өмір сүруіміз. Екеуі де екі түрлі 

сипаттағы бодандық. Ақ патшаның кезінде 

қазақ өзінің тайпалық, рулық жайылым-

дарын сақтап, көшпелі өркениетін ұстанып, 

дәстүр-салтын ұмытпай күн кешті. Менің 

100-ге келіп қайтыс болған әжем бар еді. 

Ол кісі XIX ғасырдан бері қарайғы кезде 

көрген-білген әңгімелерін айтатын. Бүкіл 

хандарымыз бен батырларымыз орыс 

билігіне қарсы шықты. Бір Кенесары ның 

салған ұрыстары неге тұрады? Бірақ кеңес 

үкіметінің қанды шеңгелі халқы мыз ды тіпті 

жүнжітіп жіберді. Нағыз мәңгүрт тенудің 

даңғыл жолына түстік. Арақ ішуді үйрендік. 

Түріміз – қазақ, өзіміз орыс бол дық. Ішкі 

әлеміміз, жан-тәніміз өзгеріп, шо қынған 

орыстың нағыз өзіне айналдық. Ата-

бабамыздың дәстүр-салтын менсін бей тін 

болдық. Оны «ескінің қалдығы» ретінде 

қарауды бойға сіңірдік. Кеңес уақытында 

білім саласында жетістікке жеткенімізбен, 

ұлттық танымнан айыры 

лып, орысша 

ойлауға, орысша жазып-сызуға, орысша 

сөйлеуге дағдыландық. Бұрын қазақтар 

бір ауылда он бес түтін болып тұрып, туыс-

қандық қалыпта дәстүр лі жүйемен өмір 

сүрсе, кеңес үкіметі мұны талқандады. 

Осыдан кейін туысқандық қалып жойы-

лып, оның орнын совхоз, колхоздар басты. 

Орыстардың қоныстануы бұрынғы дан да 

күшейді. Колхозда адам дар таңғы 5-тен 

түнгі 11-ге дейін қара жұ мысқа жегілді. 

Демалыс күн мүлде болған жоқ. Жексенбі 

күні той-томалаққа бару үшін колхоз бас-

ты ғынан рұқсат сұрау керек. Қысы-жазы 

жұмысшылар қолынан қайла, күрегін 

тастамай, колхоздың құлы 

на айналды. 

Қазақтар өзінің елін, туыс қанын ойламақ 

түгіл, бала-шағасына ие бола алмай қал-

ды. Өйткені балаларын интер нат қа беретін 

еді. Орысша оқып, орысша сөйлеген адам 

«ең мәдениетті адам» деген ұғым қалып-

тасты. Осылайша, ұлтымыздың тамырына 

балта шабылды. Маған «сен өзің де 

кеңестік оқудың арқа 

сында про 

фес 

сор 

атанып отырған жоқсың ба?» деушілер де 

табылуы мүмкін. Қазақ тың оқығандары 

патшалық Ресейдің тұсында да шықты ғой. 

Әлихан Бөкейха 

нов, Ахмет Байтұрсы-

новтың өзі неге тұра ды? Қазақ – талантты 

халық. Қандай қиын дәуірде өмір сүрсе де, 

ішінен дарын-қа білеттері ерекше ұрпақ 

өсіп шығып отыра тын халықпыз. Кеңес 

үкіметінің жақсылық 

тарымен қатар, ең 

үлкен қылмысы бар. Ол еліміздің рухани 

көсемдерінен айырды. Игі жақсыларынан 

айырылған халық оң ған емес. Әлгіндей 

қиын-қыстауда өмір сүрген толқын 

құдайсыздар салып кеткен сүрлеуден 

айнымайтын халге жетті. Ал 1991 жылдан 

бастап дамудың негізгі екі бағыты көрініс 

таба бастады. Бірінші бағыт: ата-

бабаларымыздың рухани мұраларына, 

дәстүр-салтына, нағыз қазақ болуға ұмты-

лу дамыз. XIX ғасырдағы ұлы тұлғалары-

мызды, батырларымызды насихаттап, 

олардың дара қасиеттері мен ерліктерін 

жас толқынның бойына сіңіруге талпынып 

жатырмыз. Екінші бағыт: әлемдік деңгей-

дегі дамыған елдердің қатарына қосылуға 

батыл қадам басудамыз. Экономикалық, 

мәдени, ғылыми дамуда озық мемлекет-

термен қатарласуды көздеп отырмыз. 

Елбасының жаһандық дамыған отыз елдің 

қатарына қосылу жөніндегі бастамасын 

мен өзім осылай түсінемін. Құдайға шүкір, 

20 жыл ішінде осы екі бағыт бойынша да 

жетістіктер бар. Расымен де, қазақша 

оқып, қазақша сөйлеу үрдістері байқала-

ды. Одан кейін өркендеген Еуропа елде-

рінің технологиясын, ғылым-білімін, эко-

номикалық механизмдерін игеруге үлкен 

талпыныстар жасалуда. Қайталап айтам, 

қазақ – талантты халық. Осы бағытымыз-

дан таймасақ, әлемдік деңгейдегі өзінің 

заңғар биігіне көтерілеріне сенемін.

– Біз әлі күнге бодандық 

тарихы нан  зерттеп-зерделеуден 

әрі аса алмай отырмыз. Ары кетсе, 

құлашымызды Қазақ хандығынан 

бері қарай сілтейміз. Оның өзінде 

де XIX ғасырды шиырлай береміз. 

Дүниені дүр сілкіндірген бабала-

ры мыздың дәуірлеген тұсы мен 

қазақтың адамзат өркениетіне 

қосқан үлесін дәріптеу арқылы 

рухымыз оянып, өшкеніміз 

жа на ры анық. Осы күнге дейін 

түркі дәуірі мен орта ғасырлар 

тарихы, сол тұстардағы ұлы 

тұлғаларды неліктен дұрыс 

зерт теп, насихаттай алмай 

отырмыз?

– Мұның басты себебі – ежелгі және орта 

ғасыр тарихымыз өзімізде қағаз бетіне 

түспеген. Орхон-Енисей ескерткіштері 

көрсетіп отырғандай ежелден жазу-сызуы 

бар ұлтпыз. Алтын адамның жанынан да 

ыдысқа жазылған көне жазу табылды. Бұл 

жазуды игере алмай қалдық. Кейіннен 

орныққан араб жазуын да бізде тек діни 

медреселерде ғана оқытады. Көшпелі 

өмір салты да адамдарды жазуға қараған-

да, көрген-білгенін жадқа сақтауға бейім-

дейді. Кеңес үкіметі тұсында ауызша тарих 

айту дәстүрінен де қол үзіп қалып отырмыз. 

Біздің тарихи дамуымызда үлкен бетбұ-

рыстар болды. VIII ғасырда арабтардың 

жазуы үрдіске еніп, түркілік мәдениет 

тұғырынан тая бастайды. Шыңғыс ханның 

билікке келуі – түркілердің, арабтардың 

рухани, саяси мәдениетіне өзгеріс жасап, 

моңғолдық жүйе қалыптастырды. Шыңғыс 

хан ислам дінін мойындамайтын. Тек Ал-

тын Орда хандары Берке ханнан бастап 

мұсылман дініне мойын бұру көрініс таба-

ды. Содан бері қарай араб жазуымен жазу 

қолданылады. Бұл араб жазуын меңгер-

ген дер түркі жазуынан мүлде хабарсыз 

болды.   Жиі-жиі қарпіміз өзгерді. Қарпі-

міз 

бен бірге мәдениетіміз де өзгеріске 

ұшырап, бұрынғы мұраларымызды түген-

дей алмадық. Қазіргі ұрпақ Ахмет Байтұр-

сынұлының «Қазақ» газетін оқи алмайды. 

Бұл – бас-аяғы бір ғасырдың ішіндегі ғана 

мысал. Ресейдің Мәскеу, Петербург қала-

ларында шығыстанушылар әзірленді де, 

Қазақстанның өзінде шығыстанушылар 

дайындалмады. Түркі жазуын айтпағанда, 

араб, парсы тіліндегі деректерді оқитын 

мамандар бізде жасақталмады. Мұндай 

мамандар Ташкентте ғана ортанқол дең-

гей  де тәрбиеленіп отырды. Бұл – көлге 

тамған тамшыдай ғана дүние-тұғын. Көне 

түркі, парсы, араб, қытай жазуларын оқып, 

түсінетін мамандар тапшылығы салдары-

нан ежелгі және орта ғасыр деректері 

тарих айналымына түспей қалды. Орта 

ғасыр тарихы – жүйелі зерттеліп жазылма-

ған тарих. Осыны пайдаланып өздері 

тарихшы болмаса да, кейбір зиялы қауым 

өкілдері халықты шатастыратын тарихи 

эсселер, тарихи публицистикалар жазып 

жатыр. Олар «түрік», «алаш», «қазақ» эт-

но ним деріне,  ру-тайпалардың  атауларына 

байланысты терең зерттеу жасамай, 

асығыс пікір білдіріп, бұрмалаушылыққа 

жол беріп қоюда. Тарихи фактілер одан 

сайын шатасып, шындық көмескілене 

түспесін десек, тізгінді нағыз тарихшыларға 

беру керек. Қытайдағы қандас бауырла-

рымыз сондағы жылнамалардың көп 

бөлігін қазақ тіліне аударып тастады. 

Шыңжаң Ғылым академиясындағы бауыр-

ларымыздың артықшылығы – орыс тілін 

білмейтіндігінде. Олар ешқандай орыстар 

аударған аудармаларды көшіріп ала 

алмайды. Бірден көне қытай тілінен қытай 

жылнамаларын қазақ тіліне аударып жа-

тыр. Тәуелсіздік тізгіні қолға тигелі қазақ 

тарихына қатысты қытай, парсы, араб 

дерек терінің басым көпшілігі аударылып 

бітті. Енді ежелгі және орта ғасырдан 

ғылы ми еңбек жазамын деген тарихшы 

бұл тілдердің бәрін білуі міндетті емес. 

Өйткені көп деректер қазақ тіліне аударыл-

ды. Бір ғана «Мәдени мұра» бағдарлама-

сымен қаншама жұмыстар жасалды. Енді 

осы аударылған еңбектерді пайдаланып, 

ежелгі және орта ғасырдағы қазақ тарихын 

ғылыми тұрғыда жазу керек. Бүгінгі таңда-

ғы ең үлкен олқылық – ежелгі және орта 

ғасыр тарихына мән бермеушілік. Ежелгі 

және орта ғасыр тарихы ру-тайпалық 

құрылыммен байланысты болғандықтан, 

мемлекет тізгінін ұстаған шенеуніктеріміз 

бұл кезеңнен ат-тоңдарын ала қашады. 

Себебі «рушыл» атанып қалам ба деп 

қорқады. Ел боламыз десек, ежелгі және 

орта ғасырдағы тарихымызды жақсы 

біліп, жүйелі жазуымыз керек. Онсыз 

біздің кейпіміз тамыры жоқ ағаш сияқты. 

Тамырынан нәр ала алмайтын дүбәра 

ұрпақ өсіп шығады. Түрік қағанатының Ақ 

орда, Көк ордалармен қандай байланысы 

барын білмейтін жас толқын – қауіпті, та-

мыр сыз ұрпақ. Жас толқынның тексіздікке 

ұшырау қаупі төніп тұр. Сол үшін ежелгі 

және орта ғасыр тарихына барынша көңіл 

бөлуді қажет етеді. 1991 жылдан бері қа-

рай жазатын тарихшылар ерекше ынта-

ландырылады. Астанада мемлекет тарихы 

деген институт құрылды. Ол кейінгі жиыр-

ма жылды ғана зерттейді. Неге сан ғасыр-

лық мемлекет тарихы назардан тыс қала-

ды? Неге түріктер барлығы жабылып 

Ос ман империясының тарихын зерттеп 

жатқандай Қазақ хандығын зерттейтін 

инсти тут құрмаймыз? Неге бүгінде Түрік 

қағана тын зерттейтін арнайы институттың 

іргета сын  қаламаймыз? 

жүктеу/скачать 10,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: