Мансұр хамит (фото) Елбасы әдеттегідей Тәуелсіздік
– Бодандық кезіндегі қазақ
жүктеу/скачать 10,5 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Біз әлі күнге бодандық тарихы нан зерттеп-зерделеуден әрі аса алмай отырмыз. Ары кетсе, құлашымызды Қазақ хандығынан
- – Ұлт тарихындағы ақтаңдақ беттерді толық зерттемейінше, Тә Тә уе уелс
– Бодандық кезіндегі қазақ қандай еді? Ал Тәуелсіздік тұсынд д а қазақ қалай өзгерді? – – Бұ Бұ ры ры н н Қа Қаза
за қ қ ел ел і да да ла лалы лы қ қ д дем емок о ратия- ға нег егіз
ізде де лг лг ен ен , дә дә ст ст ү үр лі лі м м ем ем ле леке
ке т т бо бо латын. Кейін бодандықтың қамытын кидік. Өз басым бодандықты екі кезеңге бөлемін: бірінші – патшалы Ресейдің қол астында болуымыз, екінші – кеңес үкіметінің темір құрсауында өмір сүруіміз. Екеуі де екі түрлі сипаттағы бодандық. Ақ патшаның ң ке
зі зі нд н е қа қаза за қ қ өзінің тайпалық, рулық ж ж
айыл ылым
ым - - дарын сақтап, көшпелі өркениетін ұстанып, дәстүр-салтын ұмытпай күн кешті. Менің 100-ге келіп қайтыс болған әжем бар еді. Ол кісі XIX ғасырдан бері қарайғы кезде көрген-білген әңгімелерін айтатын. Бүкіл ханд
ар ар ым ымыз ыз б
б ен ен бат ат ыр ыр ла ла ры ры мы мы з з орыс билі
ігі гі не не қ қар ар сы сы ш ш ық ық ты ты . . Бі Бі р р Ке Ке не неса са ры ның
салған ұрыстары неге тұрады? Бірақ кеңес үкіметінің қанды шеңгелі халқы мыз ды тіпті жүнжітіп жіберді. Нағыз мәңгүрт тенудің даңғыл жолына түстік. Арақ ішуді үйрендік. Түріміз – қазақ, өзіміз орыс бол дық. Ішкі әл әл ем ем ім ім із, жан-тәніміз өзгеріп, ш ш о
қы қы нғ нғ ан ан орыстың нағыз өзіне айналдық. Ата- бабамыздың дәстүр-салтын менсін бей тін болдық. Оны «ескінің қалдығы» ретінде қарауды бойға сіңірдік. Кеңес уақытында білім са
с ласында жетістікке жеткенімізбен, ұл ұлтт
ттық ық т
т ан аным ым на на н айыры лып, орысша ойлауға, орысша жазып-сызуға, орысша сөйлеуге дағдыландық. Бұрын қазақтар бір ауылда он бес түтін болып тұрып, туыс- қандық қалыпта дәстүр лі жүйемен өмір сүрсе, кеңес үкіметі мұны талқандады. Осыдан кейін т уы уы сқ с ан ан ды ды қ қ қа қа лы ы п п жо жо йы йы - лып, оның орны ы н
со со вх вхоз оз , ко ко лх лх оз оз да да р р ба ба ст ст ы. ы.
Орыстардың қоныстануы бұрынғы дан да күшейді. Колхозда адам дар таңғы 5-тен түнгі 11-ге дейін қара жұ мысқа жегілді. Демалыс күн мүлде болған жоқ. Жексенбі күні той-томалаққа бару үшін колхоз бас- ты ты
ғ ын ын ан ан р р ұқ ұқ са са т сұрау керек. Қысы-жазы ж жұмы
мы сш сшыл ылар ар қ
қолынан қайла, күрегін тастамай, колхоздың құлы на айналды. Қазақтар өзінің елін, туыс қанын ойламақ түгіл, бала-шағасына ие бола алмай қал- ды. Өйткені балаларын интер нат қа беретін еді. Орысша оқып п ,
ор р ыс ы ша сөйлеге е н адам
«ең мәдениетті ті а ада да м» м» д д ег ег ен ен ұ ұ ғы ғы м м қа қа лы лып- п- тасты. Осылайша, ұлтымыздың тамырына балта шабылды. Маған «сен өзің де кеңестік оқудың арқа сында про фес
сор атанып отырған жоқсың ба?» деушілер де табылуы мүмкін. Қазақ тың оқығандары па па тш ш ал ал ық ық Р Р ес ес ей е ді д ң тұсында да шықты ғой. Ә Әл их ихан ан Б Бөк өкей
ейха ха
нов, Ахмет Байтұрсы- новтың өзі неге тұра ды? Қазақ – талантты халық. Қандай қиын дәуірде өмір сүрсе де, ішінен дарын-қа білеттері ерекше ұрпақ өсіп шығып отыра тын халықпыз. Кеңес үкіметінің жақсылық тарымен қатар, ең үлкен қылмысы бар. Ол еліміздің рухани көсемдерінен айырды. Игі жақсыларынан айырылған халық оң ған емес. Әлгіндей қи қ
ын-қ -қ ыс ыс та та уд уд а а өмір сүрген толқын құ құда
да йс йсыз ыз да дар р са са лып кеткен сүрлеуден айнымайтын халге жетті. Ал 1991 жылдан бастап дамудың негізгі екі бағыты көрініс таба бастады. Бірінші бағыт: ата- бабаларымыздың рухани мұраларына, дәстүр-салтына, нағыз қазақ болуға ұмты- лу дамыз. XIX ға ға сы сырд рдағ
ағ ы ы ұл ұл ы ы тұ ұлғ лғ ал ал ар ары-
ы- мызды, батыр рл ла
рымы мы зд зды ы на на си сиха ха тт ттап ап, олардың дара қасиеттері мен ерліктерін жас толқынның бойына сіңіруге талпынып жатырмыз. Екінші бағыт: әлемдік деңгей- дегі дамыған елдердің қатарына қосылуға батыл қадам басудамыз. Экономикалық, мәдени ни
те те рм рм ен ен қ қ ат атар арла ла суды көздеп отырмыз. Елба
б сының жа
һ һандық дамыған отыз елдің қатарына қосылу жөніндегі бастамасын мен өзім осылай түсінемін. Құдайға шүкір, 20 жыл ішінде осы екі бағыт бойынша да жетістіктер бар. Расымен де, қазақша оқып, қазақша сө ө йл йл еу еу ү ү рд рд іс с те те рі б б ай ай қа қа ла ла - ды. Одан кейін н ө өрк рк ен енде де ге ге н н Еу Еу ро ропа па е е лд лд е- е- рінің технологиясын, ғылым-білімін, эко- номикалық механизмдерін игеруге үлкен талпыныстар жасалуда. Қайталап айтам, қазақ – талантты халық. Осы бағытымыз- дан таймасақ, әлемдік деңгейдегі өзінің за за
ңғ ар ар б б иі иі гі гі не не көт ө ерілеріне сенемін. – Біз әлі күнге бодандық
– Мұның басты себебі – ежелгі және орта ға ға
сы р р та та ри ри хы хы мы мы з з өз өз ім ім із із де де қағаз бетіне тү түсп спег ег ен ен. Ор Орхо
хон- н Ен Енис ис ей ей ескерткіштері көрсетіп отырғандай ежелден жазу-сызуы бар ұлтпыз. Алтын адамның жанынан да ыдысқа жазылған көне жазу табылды. Бұл жазуды игере алмай қалдық. Кейіннен орныққан араб жазуын да бі бі зд
е е тек діни медреселерде ғана оқ ыт ыт ад ад ы. ы. К К өш өш пе пе лі л өмір салты да адамдарды жазуға қараған- да, көрген-білгенін жадқа сақтауға бейім- дейді. Кеңес үкіметі тұсында ауызша тарих айту дәстүрінен де қол үзіп қалып отырмыз. Біздің тарихи дамуымызда үлкен бетбұ- ры ры
ст ар ар б б ол ол ды ды . . VI VI II ғ
ғ ас ас ыр ы да д арабтардың жа жазу
зуы ы үр
үр ді ді ск ке е ен ен іп іп , , тү түрк
рк ілік мәдениет тұғырынан тая бастайды. Шыңғыс ханның билікке келуі – түркілердің, арабтардың рухани, саяси мәдениетіне өзгеріс жасап, моңғолдық жүйе қалыптастырды. Шыңғыс хан ислам дінін мойындамайтын. Тек Ал- тын Орда хандары Берке ханнан бастап мұсылман дініне мойын бұру көрініс таба- ды. Содан бері қарай араб жазуымен жазу қо қ
лд ан ан ыл ыл ад ад ы. ы. Б Б ұл ұл а а ра ра б б жа жа зуын меңгер- ге ген нде дер
р тү тү рк рк і жа жа зу зу ын ынан ан м м үл ү де хабарсыз болды. Жиі-жиі қарпіміз өзгерді. Қарпі- міз бен бірге мәдениетіміз де өзгеріске ұшырап, бұрынғы мұраларымызды түген- дей алмадық. Қазіргі ұрпақ Ахмет Байтұр- сынұлының «Қазақ» газетін оқ қ и алмайды. Бұл – бас-аяғы бір ғасыр ды дың ң іш іш ін ін де де гі гі ғ ған
ан а мысал. Ресейдің Мәскеу, Пе Пете
те рб рб ур ур г г қа қа ла ла-
ларында шығыстанушылар әзірленді де, Қазақстанның өзінде шығыстанушылар дайындалмады. Түркі жазуын айтпағанда, араб, парсы тіліндегі деректерді оқитын мамандар бізде жасақталмады. Мұндай ма м ма м ндар Ташке ке нтте ғана ортанқол дең- ге ге
й д д е е тә тәрб
рб ие иеле ле ні ніп п от отыр ыр ды ды . Бұл – көлге тамған тамшыдай й ғана дүние-тұғын. Көне түркі, парсы, араб, қытай жазуларын оқып, түсінетін мамандар тапшылығы салдары- нан ежелгі және орта ғасыр деректері тарих айналымына түспей қалды. Орта ғасыр тарихы – жүйелі зерт те те лі л п жа жа зы зы лм лм а- а ға н тарих. Осыны пай да дала
ла ны ны п п өз өзде де рі р
тарихшы болмаса да, кейбір зиялы қауым өкілдері халықты шатастыратын тарихи эсселер, тарихи публицистикалар жазып жатыр. Олар «түрік», «алаш», «қазақ» эт- но ним деріне, ру-тайпалардың атауларына б байл
йл ан ан ыс ыс ты ты т т ер ер ең ең з з ер ер тт тт еу жасамай, асығыс пікір білдіріп, бұрмалаушылыққа жол беріп қоюда. Тарихи фактілер одан сайын шатасып, шындық көмескілене тү тү сп сп ес ес ін ін д д ес е ек, тізгінді нағыз тарихшыла ла рғ
а бе беру ру к кер
ер ек ек . Қытайдағы қандас бау ыр ырла ла- - рымыз сондағы жылнамалардың көп бөлігін қазақ тіліне аударып тастады. Шыңжаң Ғылым академиясындағы бауыр- ларымыздың артықшылығы – орыс тілін білмейтіндігінде. Олар ешқандай орыстар аударғ ан
а а уд уд ар ар ма ма ла ла рд д ы ы кө кө ші ші рі рі п п ала
алмайд ды ы. Б Б ір ірде де н н кө көне не қ қыт
ытай ай т тіл іл ін інен ен қ қыт ы ай жылнамаларын қазақ тіліне аударып жа- тыр. Тәуелсіздік тізгіні қолға тигелі қазақ тарихына қатысты қытай, парсы, араб дерек терінің басым көпшілігі аударылып бі б
да н ғы ғы лы лы м ми
и ең ең бек жазамын деген та ри ри хш хш ы ы бұ б л тілдердің бәрін білуі міндетті емес. Өйткені көп деректер қазақ тіліне аударыл- ды. Бір ғана «Мәдени мұра» бағдарлама- сымен қаншама жұмыстар жасалды. Енді осы аударылған еңбектерді пайдаланып, ежелгі ж
ән н е е ор р та та ғ ғ ас ас ыр ыр да да ғы ғы қ қ аз аз ақ ақ т т ар а их и ын ғылыми
и т тұр ұр ғы ғы да да ж жаз аз у у ке ке ре рек.
к. Б Б үг үгін
ін гі гі т т аң аңда- ғы ең үлкен олқылық – ежелгі және орта ғасыр тарихына мән бермеушілік. Ежелгі және орта ғасыр тарихы ру-тайпалық құрылыммен байланысты болғандықтан, мемлекет тізгінін ұстаған шенеуніктеріміз бұ бұ л л ке ке зе зе ңн ңн ен ат-тоңдарын ала қаш ш ад ады ы.
Се Се бе бебі бі « « ру ру шыл» атанып қалам ба а д д еп еп
қорқады. Ел боламыз десек, ежелгі және орта ғасырдағы тарихымызды жақсы біліп, жүйелі жазуымыз керек. Онсыз біздің кейпіміз тамыры жоқ ағаш сияқты. Тамырына
а н н нә н р ала алмайтын дүбәра ұрпақ өс өс іп іп ш ш ығ ығ ад ад ы. ы. Т Түр үр ік к қ қ ағ ағ ан ан ат ат ын ының ың Ақ
орда, Кө К к ордалармен қандай й ба б й йланысы
барын білмейтін жас толқын – қауіпті, та- мыр сыз ұрпақ. Жас толқынның тексіздікке ұшырау қаупі төніп тұр. Сол үшін ежелгі және орта ғасыр тарихына барынша көңіл бө бө
у ді д қ қ ажет етеді. 1991 жылдан бері қ қ а- а ра ра й й жа
жа за за ты т н тарихшылар ерекше ын ын та та - ландырылады. Астанада мемлекет тарихы деген институт құрылды. Ол кейінгі жиыр- ма жылды ғана зерттейді. Неге сан ғасыр- лық мемлекет тарихы назардан тыс қала- ды? Неге түріктер барлығы жабылып Ос ман и и мп мп ер р ия ия сы сы ны ны ң ң та тари ри хы хы н н зе зе рт рт теп
жатқан да дай й Қа Қа за за қ қ ха ха нд нд ығ ығ ын ын з зер
ер тт тте ейтін инсти тут құрмаймыз? Неге бүгінде Түрік қағана тын зерттейтін арнайы институттың іргета сын қаламаймыз? – Ұлт тарихындағы ақтаңдақ беттерді толық зерттемейінше, Тә Тә уе уелс лсіздік ұғымын жете түсі не не ал алма майм й ыз деген пікірмен келі ісе сесі сі з з бе? – Қазір зерттелмей қалған ақтаңдақтар мүлде жоқ. Алаштықтарды да, ашаршы- лық ты да жан-жақты жазып жатырмыз. Бірақ «қалай зерттелді?» деген сауалға келсек, бі бі рш
ам а а мәселеге е кез боламыз. Еуроце нт
ри ри ст т ік ік к к өз өз қа қа ра раст
ст ағ ағ ы ы ең ең бе бе кт кт е ерді талғамсыз пайдалану, ғылыми ең б бек жа-
зуда ұлт мүддесін ескермеу сияқты мәсе- лелер өз өзектілігін жоймады. Ежелгі және орта ғасыр дәуірлерін тереңдете зерттеуді қажет етеді. Бұл дәуірлердің деректерінің ба ба
сы м м кө к пш п ілігі қазақ тіліне аударыл л ып
бі бі тт тті.
і. Е Е нд нд і і осы деректерді пайдала а ны
п,
қозғалмай отырып жазатын адамдар ке- рек. Ал мұнымен айналысқысы келетін- дердің мәселесі не? Ең әулелі – бұларға ешкім материалдық қолдау көрсетпеуде. Талантты ғалымдар әлі де болса ойдағыдай бағаланб нб ай айды ды . . Бі Бі лі лі м м жә жә не е ғ ғ ыл ыл ым ым м м ин и ис и т р- лігі тарапынан жеке гранттар бөлінуде. Бі- рақ онда ғалымға емес, тақырыпқа қарап грант белгіленеді. Ғылыми жобаны басқа- ра ра ты ты н н ға а лы лы мн мн ың ың ш ш ам м асы неге келетіндігін те те
кс ер ер ме мейд
йд і, і, т тек
ек т т ақ ақы
ырыптың қызықтылы- ғына ғана мән беріледі. Тақырып өзекті де болуы мүмкін, бірақ шала ғалымдар еш- нәр се бітірмейді. Тақырыптан бұрын адам факторы бірінші орында тұруы қажет. Сонда ғана дұрыс зер р ттеу
у лер жасалады. жүктеу/скачать 10,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|