Маралбек ермұхамет
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| дұшпанмын, жатпын мағыналарын білдіреді. Адамдардың генетикалық
байланысы және рухани әлемдегі көңілдің алыс-жақындығы «арақашықтық» ұғымы сияқты образға ие болып, метафоралы танымға негіз болған. Мөлшерлік метафоралар сан есімдердің қатысы арқылы да жасалады. Есептік сан есімдер зат есімдердің сандық мәнін немесе іс-қимылдың жүзеге асу санының ортақ аты есебінде мағынасы ауысып жұмсалады. Мысалы: Тоқсан бес деген тор екен, Найза бойы жар екен, Түбі терең көл екен (Бұқар жырау, Ай, Абылай сен он бір жасыңда, 94-95 бб.). Мысалдағы тоқсан бес күрделі сан есімі метафоралы мәнде жұмсалған. Аталған есептік сан есімі нақты санның атауы ретінде емес, адам өмірінің уақытпен есептелген өлшемінің атауы ретінде алынып, «кәрілік» ұғымының орнына ауысып жұмсалып тұр. Жай алынып қоймайды, сан нақты заттық ұғым ретінде сипатталады. Яғни тоқсан бес жас құрылған тор, шыға алмайтын «терең жар», шыңырауына батыратын «өмірдің теңізі» іспетті образды ұғымдарға баламаланған. Сан есімдер метафоралы құрылымдардың құрамында заттың есебін дәл білдіру үшін емес, тыңдаушыға ерекше әсер ету үшін қолданылып, жинақтауыштық, күшейтпелілік мағына береді. Сан есімдердің қатысымен жасалған мөлшерлік метафоралардың ендігі бір шоғыры құрамында есептік сан есімі бар күрделі сөздер болып келеді. Мысалы: Алты арысқа білдірмей, Басып жеймін деймісің?! (Үмбетей жырау, Ей, Ақтамберді, Қабанбай, 75 б.). Мысалдардағы алты арыс тіркесі – метафоралы қолданыс. Мұндағы алты сан есімі нақты сандық мәнді білдірумен қатар, «қалың қазақ, тұтас ел» мағынасын да білдіреді. Бір жағы образдылық үшін қолданылып тұр. Ал арыс сөзі арбаның қамытқа киілетін арқауы екені белгілі. Демек, алты арыс сөзі біртұтас ұғым ретінде «қазақтың арқалы алты бұтағын», «қалың ел», «тұтас қазақ» мағынасын білдіреді. Сан есімдердің қатысымен жасалған бұл мөлшерлік метафоралардың тақырыбы әр алуан, бірақ көбіне адам өміріне, адам баласының өмір жолында туылатын оқиғаларға қатысты айтылады. Метафоралы сөзқолданыстарды зерттеген Б.Хасанов та сан есімдердің метафоралық қызметін арнайы сөз ете келіп, мынадай қорытынды жасайды: «Қорыта келгенде, сан есімдер де кейде тұрақты ауыс мағына алып, кейбір реттерде мөлшерді екіұшты білдіріп, метафоралық мәнде қолданылады» [215, 128 б.]. Бұл пікірді қуаттай келіп, мына бір тұсын одан сайын нақтылай түсу керек сияқты. Бұл жерде «мөлшерді екі ұшты білдіру» емес, «образды түрде білдіреді» дегеніміз дұрыстау болар еді. Жыраулар поэзиясындағы мөлшерлік метафоралар етістіктерден де жасалады. Етістіктер тек заттың қимыл-қозғалысын, әрекет-амалын ғана емес, оның суретті бейнесін де білдіреді. Мөлшер тек қана заттарда болатын қасиет емес, сонымен қатар қимыл-қозғалыста да болады. Сондықтан да бұл топтағы сөздер есімдерге қарағанда бейнелі, образды келеді. Мұндай бейнелі сөздерден түзілген метафоралардың да образдылық қуаты тіптен күшті болады. Бір затқа тән қимыл-қозғалысты екінші заттың қимыл-қозғалысы ретінде телінгенде, онда мүлде жаңа мағына, қуатты образды ұғым туып, метафораланады. 163 Етістіктердің қатысымен жасалған мөлшерлік метафоралардың өзі де етістіктің мағыналық топтарына қарай әртүрлі болады. Етістіктер дара тұрып метафоралана бермейді, басқа сөздермен түрлі синтаксистік қатынаста келуі арқылы метафораланады. Мөлшерлік метафоралар түзетін етістіктер көбіне негізгі етістіктер. Негізгі етістіктердің өзі салт етістік және сабақты етістік болып екіге бөлінетіні белгілі. Етістіктің бұл екі түрі қимыл-әрекет субъектісі мен объектісінің синтаксистік қатынастағы ішкі семантикалық мазмұнына қарай анықталады. Жыраулар поэзиясында кездесетін етістікті мөлшерлік метафораның сабақты түрінің өзі бірнеше түрлі. Сын есімдер сабақты етістікке мөлшер пысықтауыш болып келуі арқылы, басқаша айтқанда, сабақты етістікті тіркестің арасына сөз салып келуі арқылы жасалады. Мысалы: Жәбірлеген қалмаққа, Тырнағын қатты батырды (Бұқар жырау, Қалданменен ұрысып, 98 б.). Толғаудағы тырнақ батыру тіркесі әдетте «басыну», «күш көрсету», «қорлық көрсету» мағынасын білдіретін метафораланған тұрақты тіркес ретінде танылады. Ал мысалда аталмыш тұрақты құрылымның тіркес жігіне қатты сөзі «сынадай» қағылып, қимыл-әрекет мөлшерін арттырып, мағыналық реңкін күшейтіп тұр. Соған қарамастан, тұрақты құрылым бастапқы мағынасын сақтаған. Тырнақ батырғанда тән ауырады, ал адамды «басынғанда» жаны ауырады. Бұл екі құбылысқа ортақ ұғым – «ауырсыну». Осы ұғым метафоралық мағына алмасуға ұйытқы болған. Нәтижесінде қимыл-әрекет мөлшерін образды түрде бейнелейді. Мөлшер үстеулер фразалық тіркестердің арасында келуі арқылы да етістікті мөлшерлік метафоралар жасалады. Мысалы: 1. Ей, Ақтамберді, Қабанбай! Суытпа босқа түсіңді, Қайрама онша тісіңді (Үмбетей жырау, Ей, Ақтамберді, Қабанбай, 75 б.); 2. Орыспенен соғысып, Басына мұнша көтерген Еліңе жаулық сағынба! (Бұқар жырау, Ал, тілімді алмасаң, 91-92 бб.). Жоғарыдағы онша, мұнша сөздері фразалық етістіктердің арасында келген. Бірінші мысалдағы қайрама онша тісіңді тіркесінің әуелгі қалпы – тісін қайрау. Бұл кектену, қарсыласу, ашу-ыза қысу мағынасын білдіреді. Мұнда етістік баяндауыш тіркес басына шығып, тіркес жігіне сөз салып, айрықша синтаксистік құрылыммен берілген. Сабақты етістіктің бұл формасы да белгілі қимылдық шаманың орнына жұмсалған онша сөзі тісін қайрау (кектену) ұғымының мөлшерін образды түрде асырмалап көрсеткен. Ал екінші мысалда тұрақты құрылымның бастапқы қалпы басына көтеру екені белгілі. Мұнша сөзі осы тіркестің мағынасын сақтай отырып, «құрметтеу» процесінің мөлшерін одан сайын асырмалап көрсеткен. Екі тіркесте де жалқы іс-әрекет жалпы ұғымның орнына метафоралана жұмсалған. Еліктеуіштер өткен шақ есімшемен бірге зат есімдермен қабыса байланысып, мөлшерлі іс-әрекет процесінің белең алған уақыты мен созылған тұтас мезгілін сипаттау үшін де қолданылады. Мысалы: 164 Балпаң, балпаң басқан күн Бай ұлынан асқан күн (Шалкиіз жырау, Балпаң, балпаң басқан күн, 47 б.). Қандай да бір іс-әрекеттің жүзеге асу мөлшерімен қатар, жалғасу, созылу уақыттық мөлшері болады. Мұнда күн сөзі зат есім болғанымен, белгілі уақыт мөлшерін білдіреді. Тіпті бір ғана күн емес, мағынасы ауысып, тұтас бір мезгіл, әлденеше күнге, айға, жылға созылған уақыт кезеңін білдіреді. Яғни «байдың ұлынан байлығы артып», масаттанып, маңғазданып, шіреніп жүрген өмір кезеңдерін білдіреді. Мұнда да уақыт, қимыл-әрекет ұғымдары «мөлшер» ұғымы аясы образды түрде берілген. Қорыта келгенде, жыраулар поэзиясында метафора да – «мөлшер» ұғымын берудің ең өнімді тәсілдердің бірі. Жыраулар өзіне дейінгі сан ғасырлық тілдік ізденістердің жауһарларын кәдеге жарата келіп, сол негізде көптеген тың метафоралық қолданыстар тудыра білген. Бұлар мазмұны ерлік, батырлық, жаугершілік, ел қорғау, адамдық, адамгершілік қасиет, байлық, ырысты мекен ұғымдарымен ұштасып жатады. Жыраулар поэзиясындағы мөлшерлік метафоралар түзуге қатысатын тілдік ұғымдар ұлтқа етене таныс, айнала табиғаттағы заттардың тікелей образынан алынған ұғымдар болып келеді. Ал саны мен сапасы жағынан ең сәтті мөлшерлік метафоралар Шалкиіз бен Бұқар жырауға тиесілі. Грамматикалық ерекшелігіне қарай зат есім, сан есім, сын есім, есімдік, еліктеу сөздерінен жасалады да, оған көбіне аналитикалық тәсіл, синтетикалық тәсіл, көмекші сөздердің дәнекерлігі және салт, сабақты етістік формасында келуі арқылы жасалады. Нақтырақ айтқанда, жіктік жалғауы, тәуелдік жалғауында келуі, деген, еді, екен сияқты көмекші сөздер мен -дай/дей, -тай/-тей жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады. Есімдерге анықтауыш, анықтауыштық қатынастағы, етістіктерге пысықтауыш қатынастағы келген есімді, етістікті тіркестер болып келеді. Жыраулар поэзиясындағы метафораларлы мөлшерліктердің дені қашықтық, салмақ, уақыт, жылдамдық, сапа, құн мөлшері сынды микро «мөлшер» ұғымдары аясында көрініс табады. жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|