Маралбек ермұхамет
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| күп // көп, көп // көп, мол сөздері арқылы берілсе, аздық семантикасы аз // аз сөзі
арқылы беріледі. Бұл сөздерге сөздікте мынадай түсіндірме берілген: – Көп // көп, мол: көп нең // көп нәрсе, мол нәрсе; көп саш // көп шаш, шұбатылып өскен қалың (қолаң – А.Е.) шаш (МҚ, Т 1 -377-378); – Аз // аз: аз нең // аз нәрсе (МҚ, Т 1 -110). Жоғарыдағы сөздер кез келген заттардың сандық көптігін де, көлемдік көптігін де білдіріп, барлық заттарға ортақ қолданылады. Ал жоғарыдағы күп, көп сөздері, біздіңше, аздаған фонетикалық өзгерістерге ұшыраған бір сөз. Ол әр түрік тайпаларында түрліше дыбысталатын болса керек. Сөздікте «көптік» ұғымы сандық семантика арқылы да беріледі. Мұндай сөздердің нақты сандық мәні болады. Солардың бірі – түмен сөзі. Сөздікте сөз былай беріледі: Түмен // түмен, көп; түмен мың // мың-мың, мың есе мың, демек, бір миллион; түмен мың иармақ // мың-мың ақша, бір миллион ақша (МҚ, Т 1 - 461). Бұл сөз ақша, тағы басқа да құн өлшемдеріне байланысты қолданылғанда нақты сандық мәнді (он мың) білдіреді де, ал нақты сандық мәні қажет емес тұстарда қолданылса, «өте көп» деген мағынаны білдіреді. Сөздікте түмен сөзіне ұқсас түпен сөзі кездеседі. Бұл сөздің де семантикасы түмен сөзіне жақын келетіні мына түсініктемеден аңғарылады: Түпен // көп: түмен түрлі сөзледі // түрлі-түрлі сөйледі, яғни көп түрлі сөйледі (МҚ, Т 1 -461). Десе де бұл сөз ДТС- те кездеспейді. Соған қарағанда аздаған дыбыстық өзгешеліктермен айтылып, көптік семантикада қолданылатын түмен сөзінің өзі сияқты. Түмен де, түпен де заттардың ғана көптігін емес, қимыл-әрекеттердің де көптігі семантикасын білдіреді. Сөздікте көптік семантикасын білдіретін қазіргі қазақ тілінде кездеспейтін үкүш, өкіл, телім, бүте сияқты сөздер бар. Бұлардың кейбірі көне түркі тілінде де кездесіп, онда да көптік семантикасын білдіреді. Аталған сөздердің сөздіктегі түсіндірмесі мынадай: – Үкүш // көп: үкүш нәң // көп нәрсе. Мәтелде былай айтылыпты: тіріг есен болса таң үкүш көрүр // аман болса тірі (жан) таңды көп көрер. Адамның басы аман болса, таңданарлық қызық жайларды көп көрер әлі демекші (МҚ, Т 1 -90); – Өкіл // көп (қыпшақша): өкіл кіші // көп кісі (МҚ, Т 1 -104); – Телім // көп, қалың: телім иармақ – көп ақша (МҚ, Т 1 -455); 85 – Бүте // көп, мол: мен аңар бүте иармақ бердім // мен оған көп ақша бердім; бұ ышқа бүте болды // бұл іске біраз мерзім өтті. Бұл сөз оғыздардың «кібе // аз уақыт, аз мерзім» деген сөзіне үйлеседі (МҚ, Т 3 -296-297). Бұл сөздер көбіне ақшаның көптігіне байланысты қолданылған. Ал өкіл сөзі қыпшақша деп берілген. Соған қарағанда түркі тайпаларында ақша немесе басқа да заттардың көптігін білдіретін әр бөлек сөздер қолданыста болғанға ұқсайды. Үкүш сөзі көне түркі тілінде заттық ұғымдардың көптігін білдіруге қолданылған. М.Қашқарида заттық ұғымдармен қатар қимыл-әрекеттің де көп мәрте орындалу, шамадан тыс атқарылу семантикасын беруге қолданылады. Қашқари сөздігіндегі көптік семантикасын білдіретін сөздердің ендігі бір тобы заттардың орналасу тығыздығын, жиілігін сипаттау мәнді болып келеді. Бұл сөздер нақты деректі заттарға байланысты қолданылып, олардың бөлшектерінің көптігін емес, өзі тектес заттардың бір орында тығыз орналасуын сипаттау арқылы сол зат тобының көптігін білдіреді. Олар қалын, иі сөздері. Аталған сөздердің сөздіктегі нақты түсіндірмесі мынадай: – Қалын // қалың, көп: қалын сү // қалың әскер (МҚ, Т 1 -463); – Иі // (қалың, жыныс – А.Е.): иі иағаш // қалың ағаш; қалың жыныс ағаш, бір-біріне шырмалып тұтасып өскен ағаш. Бұл сөздің негізі «иігі // жиі, қалың, тығыз» деген сөз еді, әріп қысқарып түсіп қалған. Арасы жақын, тығыз өскен тісті де «иігі тыш // жиі тіс» дейді (МҚ, Т 3 -295). Жиі, тығыз орналасқан заттар қашан да көп болатыны түсінікті. Орналасу, тығыздану үдерісі белгілі қимыл-әрекет негізінде жүзеге асады және бұл көбіне тірі организмдерге қатысты айтылады. Соның ішінде әсіресе көбі – өсімдік түрлері. Қалын, иі сөздер қазақ тіліндегі қалың және жиі сөздерінің ежелгі формасы екенін байқау қиын емес. Мұнда қалын сөзінің қалың екеніне күмән тумаса керек. Ал иі сөзін жиі екенін тағы да нақтылай түсу қажет. Берілген Қашқаридың түсініктемесінде иігі сөзінің апокопа салдарынан иі болып қалыптасқаны айтылған. Сөздікте бұл туралы мынадай тағы бір дерек кездеседі: Чігі // жиі; тығыз: «чігі иі // жиі тігіс», «ч» әрпі «иігі тікті // жиі тікті» дегендегі «и» әрпімен алмасқан. Кітаптың бас жағында айтқанымыздай, қыпшақ, тағы басқалардың тілінде «и» әрпінің орнына «ч/ж» әрпі ауыстырылады. Сөйтіп олар інуді «чінчу» дейді. Дұрысында «и» әрпімен келеді (МҚ, Т 3 -311). Мұнда ж/и сәйкестігі туралы айтылған. Алайда ғалым «и» дыбысын ежелгі форма (дұрысы) деп таныған. Бұл тұжырымға қазіргі түркологиялық зерттеулердің қорытындысы қайшы келеді. Түркітанушы ғалымдардың көпшілігі ең ежелгі форма «и» дыбысы емес, ж дыбысы деп санайды. Ал қазақ тілі – сол ежелгі қалыпты сақтаған тілдердің бірі. Олай болса, аталған сөздің даму генезисін жігі/чігі – иігі – иі – жиі деп көрсетуге болады. Бұл сөздер дыбыстық өзгеріске түскеніне қарамастан, архисемасын сақтаған. Мөлшер семантикасы лексикалық деңгейде есімдіктердің кейбір мағыналық топтары арқылы да беріледі. Есімдіктер тілдің икемді қолданысында белгілі сөздердің орнына ауысып жұмсалатын сөз ретінде белгілі. Есімдіктердің бұл ауыспалылық қызметі мөлшерлік ұғымдарға да қолданылады. Қазіргі қазақ тілінде мөлшер семантикасын жалпылау, сұрау есімдіктер білдіреді. Мөлшер семантикалы есімдіктер мөлшерлік шаманы тіке білдірмейді, белгілі бір шамаға, мөлшерге бағыттайды, нұсқайды, ойша қамтиды немесе сол мөлшерді сұрайды. Бұл сөздердің тағы бір ерекшелігі – привативті жұптар жоқ, тіресім құрамайды. 86 М.Қашқари сөздігінде де мөлшер семантикалы есімдіктер кездеседі және ол қазіргі қазақ тілімен сәйкес келеді. Сөздіктегі мөлшер семантикалы жалпылау есімдіктерге барша, қамұғ, түгел сөздер жатады және оның сөздіктегі түсіндірмесі мынадай: – Барша // барша, түгел: барша келділер // баршасы келді (МҚ, Т 1 -477); – Қамұғ // бәрі, түгел, барлық: қамұғ кісі түз емес // барлық кісі бірдей емес (МҚ, T 1 -434); – Түгел // түгел, толық – бүтін нәрсені де «түгел» дейді: түгел алғыл // түгел алғын, бүтіндей ал (МҚ, Т 1 -472). Жалпылау есімдіктері белгілі нысан мен үдеріске қатысты заттардың, қимыл-әрекеттің бәрін қамту ұғымын білдіреді. Сол арқылы шамалардың жиынтық семантикасын құрайды. Жоғарыда барша сөзі келуге тиіс адамдардың немесе үдеріске қатысы бар адамдардың бәрін жалпылап, қамтып тұр. Ал қамұғ сөзі де сондай, «барша адамзат баласы» жалпылау семантикасын білдіріп тұр. Аталған сөз көне түркі тілінде де дәл осы формада келіп, осы мағынада жұмсалады. Түгел сөзі де үдеріске қатысты заттар мен құбылыстардың бәрін қамтиды және бүтіндік семантикасын білдіреді. Бұлар зат пен іс-әрекеттердің жиынтық шамасын білдіретіндіктен, мөлшер семантикалы сөздерге жатады. жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|