Материалдары
жүктеу/скачать 11,99 Mb. Pdf көрінісі
|
| құзғын, шыбын т.б.
3. -қа/-ке формасы арқылы жасалған атаулар: шегіртке, кесіртке, құмырсқа, жұмыртқа т.б. 4. -ыр/-ар формасы арқылы жасалған атаулар: айғыр, сиыр, қасқыр, суыр, қошқар, арқар, сұңқар т.б. 5. -ек/-ық формасы арқылы жасалған атаулар: есек, мысық, борсық, тауық, балық, сүлік, көбелек т.б. Осындағы бірінші топқа жататын атаулардың соңындағы –ан қосымшасын бір кездері дербес сөз болған, кейінірек түбірге кірігіп кеткен «аң» сөзі деп қарауға болады. Ал екінші топқа жатқызылған атаулар құрамындағы «ын/ен» формалары «ан» тұлғасының өзгеріске ұшыраған варианттары десек, шындықтан алыстай қоймаймыз. Бұл арада түркі тілдеріне тән сингармонизм заңының ықпалы айқын байқалады. Енді кейбір зоонимдердің этимологиясына тоқталайық. Шегіртке – шырылдақ дауысты секіріп жүретін қос қанатты жәндік. Қазақстан ландшафтының әр түрлі және жерінің кең байтақ болуына байланысты, елімізде шегірткенің 271 түрі кездеседі. Шегіртке сөзінің түптөркіні секір етістігімен тығыз байланысты. Шегірткенің шөптеншөпке ыршып, секіріп жүретіндігі бәрімізге мәлім. Атау да осыған байланысты пайда болған. Ш~с дыбыстарының алмасуы қазақ тілінде қалыпты құбылыстардың бірі. Махмұт Қашқаридың «Түркі тілінің сөздігінде»: «Шекүрге – шегіртке (оғызша). Түріктер бұл сөзді оның ұшардың алдындағы түріне қарап айтады. Шүпірлеген көп кішкентай балаларды, қарақұрым әскери қолды соған ұқсатады. Шекүрге тек сү – Шегірткедей (көп) әскер...» [2, 548], – деп көрсетіледі. Б.Сағындықұлы: ««Шегіртке» сөзіне қосылған =ке жұрнағының бұрынғы толық қалпы =қан. Н дыбысының түсіп қалғанын байқаймыз. Н дыбысын қалпына келтірсек, көмескіленген мағыналары да айқындала бастайды. Мысалы, «шегіртке» сөзінің түбірі «шег» морфемасы секіруді білдірсе, «уртқаң» қазіргіше ұрған деген мағынаны білдіреді»[3,58], – деп өзінің тұжырымын айтады. Татар тіл білімінде де: «Чикерткә «кузнечик», «стрекоза». Фонетические варианты этого слова: сикертчә (заказ.мам), сикерткә (злт.), чигеркә/чигерткә (миш.д.). Это название восходит к корню сикер – «прыгать», «скакать» [4,94], – осындай мағына береді. Кесіртке – қабыршақтылардың бір отряд тармағы. Қазба қалдықтары триас кезеңінен сақталған, жыландардың арғы тегі болып саналады. Бұл жәндіктің кесіртке деп аталуы оның ерекше қасиетіне байланысты. Кесіртке сөзінің түптөркіні кес етістігінен шыққан. Олай деуге себеп, кесірткенің кейбір түрлері жауынан құтылу үшін ұсталған құйрығын үзіп тастап кете береді екен. Бұл құбылыс биологияда аутомия деп аталады. Қарлұқұйғыр тобында кесіртке сөзі «кеслен» түрінде айтылады. Татар тіл білімінде мынадай мәлімет бар: «Кәлтә йылан «ящерица». Кәлтә белән йыланның теле бер (букв.: «ящерица и змея говорят на одном языке»; «быть единым в чемлибо»). Диалектным синонимом этого слова является: кисәркә (срг. мел. кузн.), кәсәртке (перм., кр.уф.). Кисеркәнең қойроғы киселеп қала бит, тотсаң (менз.). Слово кәлтә персидского происхождения, означает короткий; кес и кәрт «резать», «делать отметки, зарубки» [4, 60]. Арыстан – мысық тұқымдасына жататын ең ірі жартқыш жануар. Арыстан сөзі басқа туыстас тілдерде фонетикалық өзгеріске ұшыраған. Түрік тілінде – «аслан». Арстыаң/ арслыаң – «ақырған аң». Бұл сөз – арсарс еткен аң деген мағынаны береді. Көне түркі сөздігінде: «Arslan – лев. Arslan kokrasa at ayagi tusalir – когда рычит лев, у лошади заплетаются ноги; bori, tilku, arslan adiy ja tonuz senindin qutulmaz olur avda tuz – волк, лиса, лев, медведь или кабан не спасутся от тебя, непременно погибнут на охоте» [5,55] деген мысал келтірілген. Қоян – сүтқоректілердің бір тұқымдасы, 8 туысқа бөлінетін 50 түрі бар. Бұлардың ішінде тез жүгіруге, ін қазуға, жүзуге, ағашқа өрмелеуге бейімделген түрлері кездеседі. 303 Жоғарыда берілген сөздердің қатысуымен жасалатын фразеологиялық тіркестерге тоқталсақ. Шегірткенің айғырындай. Кіпкішкене болып алып, қыдыңдап ақылсынған адам туралы айтылады. Шегірткенің айғырындай мініреңдепақ болды осы немең. (А. Т.) [6,563]. Арыстандай құтырды. Аласұрды, жанын жеді. Зарлық бала ойнайды. Арыстандай құтырып («МұңлықЗарлық) [6,64]. Арыстан жүректі. Қаймықпайтын, тайсалмайтын, өжет. Кәркиден пілдей қуатты, Тағы арыстан жүректі, Аплатон, Сократ ақылды, қаһарман, ғали білекті. (Абай) [6,64]. Арыстанның аузына кетті. Ажал араны, алыс жер, қиыр шет. Нұрқан: әпкетті, әпкетті ғой, ойбай! Арыстанның аузына әпкетті ғой, қайран ағатайым. (М. Әуезов) [6,65]. Аш арыстандай ыңыранды. Ашу қысып, күңіренді, күйзелді. Ордада отыр Зарлық хан аш арыстандай ыңыранып. («МұңлықЗарлық) [6,90]. Тілімізде «Аң патшасы – арыстан» деген қолданыс бар. Арыстанның патша болуының себебін қазақтың мына мақалынан көреміз: «Арыстанда қырық кісінің ақылы мен бір кісінің күші бар, Жолбарыста қырық кісінің күші мен бір кісінің ақылы бар». Жерден жеті қоян тапқандай. «Қуану» мағынасын беретін бұл тұрақты тіркестің қалыптасуы туралы бірнеше пікір бар. А. Машанов бұл тіркестің қолданысын аспан әлеміне қатысты қарастырған. Моңғол, Қытай, Парсы елдерінде «айда қоян бар» деген аңыз кездеседі. Ай жарық кезде қозатын ұстамалы ауруды «қояншық» деп атайды. Осы сөздің өзі Ай мен қоянның байланысы бер екенін аңғартады. Ал «Жерден жеті қоян тапқандай» деген сөзге қатысты әзірге айтарымыз мынау: Қоянды ай жануары мағынасында түсінсек, әрі Айдың «жеті қат көкте» екенін ескерсек, қолы немесе төбесі жеті қат көкке жеткендей (болды) деген тіркесті еске алсақ, онда «жеті қат көктен тілегенін тегіс жерден берді» деген мағынаға келеді дейді. Ал Ә. Ж. Хазимова оның мәнін түркі тілдес алтайлықтардың түсінігімен және тілімен байланыстырады. Оларда бас сүйегі бүтін өлген қоянды, тіпті болмаса, тек оның бас сүйегін тауып алудың өзі «ардіна» (бақыт) деп аталады. Ал жеті саны қазақ халқындағы киелі жеті санымен байланыс негізінде алынуы мүмкін. Қорыта келгенде айтарымыз, тіліміздегі зоонимдердің этимологиясын ашу арқылы халқымыздың этникалық сарасанасының даму сатыларын тануға кеңінен жол ашылады. Сондықтан, осы бағытта тарихи зерттеулер жүргізу ісі алдағы уақытта жалғасын табуы тиіс. Әдебиеттер 1. Кәріпжанова Г. Т. Зоонимдердің ономастикада алатын орны // Избранные работы по лингвистике. Сборник работ, посвященный 50летию профессора, д. ф. н. З. К. Темиргазиной. – Павлодар: ЭКО, 2010. – 5461 с. 2. Махмұт Қашқари. Түркі тілінің сөздігі (Диуани лұғат иттүрік): 3 томдық шығармалар жинағы. – Алматы: ХАНТ. 3. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. Монография. – Алматы, Санат, 1994. – 168 б. 4. Садыкова З. Р. Зоонимическая лексика татарского языка. Казань: Татарское кн. издво, 1994. – 130 стр. 5. Древнетюркский словарь. Ленинград: Наука, Ленинградское отделение. – 1969. 6. Кеңесбаев І. Фразеологиялық сөздік. – Алматы: Арыс, 2007. – 800 б. ӘОЖ 811.512∙122 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕРКЕЛЕТУ МӘНДІ СӨЗДЕР Абилова Зайра Мақсотқызы, М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының 2-курс студенті, Орал қ. Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., БҚМУ доценті Раманова А.А. 304 Түйін Мақалада қазақ тіліндегі еркелету мәнді сөздер туралы айтылады. Олардың тіліміздегі тәуелдік жалғаулары арқылы қалыптасқан түрлері мен жасалу жолдарына тоқталады. Кілт сөздер: еркелету мәнді сөздер, тәуелдік жалғауы, қазақ тілі, туынды сөздер. Аннотация В статье рассматривается использование ласкательных слов в казахском языке. Особое место уделяется видам и формам их образования при помощи притяжательной формы в языке. Ключевые слова: ласкательные слова, притяжательная форма, казахский язык, производные слова. Annotation The article discusses the use of Kazakh language endearing words.Particular place given the types and forms of their education through the possessive form in the language. Keywords: caressing words, the possessive form, the Kazakh language, derivative words. І жақ тәуелдік жалғауының көнеруі арқылы жасалған туынды сөздердің бір тобы тыңдаушының назарын өзіне аудару үшін қолданылып, оған сөйлеушінің түрліше сезімдерін (жақсы көру, еркелету, т.б.) қоса білдіреді. Мысалы: - Құлыным, бері келші дегенде тыңдаушы назарын өзіне аударумен бірге, жақсы көру сезімі де білдірілген. Ол мағынаны құлыным деген лексикалық мағыналы сөз білдірген. Бұл сөз І жақ тәуелдік жалғауы түбірге көнеру арқылы жасалған. Қазақ есімдерін зерттеуші ғалым Т.Жанұзақов: «Тіліміздегі кісі аттары түрлі тұрпатта жұмсалады. Олар кейде толық тұлғада, кейде қысқарған, кейде еркелету, құрмет ету, сыйлау тұрінде кездеседі» [1, 156] дегенді айта отырып, бұл мән сөзге тәуелдік жалғаулары арқылы берілетіндігін (Мұқаң, Ақаң, Мәншүгім т.б.) дәлелдеп көрсетеді. Американ ғалымы Циртаутас Ильза «Қазақ тілінде еркелету және ізет мағынасын білдіретін сөздер» атты мақаласында: «Қазақ тілі еркелету және ізет мағынасын білдіретін амалтәсілдерге өзге түрік тілдеріне қарағанда әлдеқайда бай...» [2, 75], дей келе, тіліміздегі қарашығым, шырағым, құлыным, қалқам, жарығым, жаным т.б. тәрізді сөздерді солардың қатарына жатқызады. Еркелету мәнді сөздер өзіне тән қызметі мен мағынасы бар, тілімізде жиі қолданылатын тілдік ұғым. Өзіндік ерекшеліктеріне қарай еркелету мәнді сөздер бірнеше түрге бөлінеді. Қазіргі қазақ тілінде кездесетін еркелету мәнді сөздер: айнам, айнашым, айым, арайлым, ардағым, бәлем, ботам, бауырым, еркем, жаным, жарығым, жарықтығым, жарқыным, күнім, кішкенем, күнтайым, күшім, қарағым, қарағым-шырағым, қарғам, қарғашым, қарлығашым, қозым, құлыным, қалқам, сәулем, шыбыным, шырағым, шырайлым. Бұлар, негізінен, қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерінде берілгендері, ал тілімізде кездесетін еркелету мәнді сөздер саны өте көп. Еркелету мәнді сөздер лексикалық белгілеріне қарай екіге бөлінеді: 1) Адамдарға арналған еркелету мәнді сөздер: айым, күнім, қарағым, еркем, шырағым, сәулем, қалқам, кішкенем, т.б. Мысалы: - Менің де иығымнан осы қазір ғана бір батпан жүк түсті, шырағым, - деді Қайдар да терең тыныстап (Қ.Жұмаділов). – Кәріліктің қақпанына түсті деген осы екен, қарағым, - деді ол маған мұң шаққандай болып. – Қуаныш деген осы ғой, күнім, - деді ана енді қамзолының қалтасынан орамалын алып (Ә.Нұршайықов). – Е, е, қарғам-ай, жұрттың бәрін өзіндей көреді ғой, - деді осы тұста әжем еріксіз қатты күрсініп (С.Мұратбеков). Осы сөйлемдердегі шырағым, қарағым, күнім, қарғам сияқты еркелету мәнді сөздер екінші біреуге қарата айтылған. Бұл топтағылар тілімізде тек адамдарға қатысты ғана қолданылады. 305 2) Жануарларға арналған еркелету мәнді сөздер: тұлпарым, күшім, қанатым, жануарым, ботақаным, т.б. Мысалы: Иттің мінезі Абаға белгілі: «күшім-күшім!» деп әуелі жаясынан, одан жотасынан, одан мойнынан сипап кеп, маңдайынан әлденеше сипағанша, ол алған аңын босатқан емес (С.Мұқанов). – Мә, мә, жалай ғой! Шапқылап қал, күшім! Осылай төңірегімнен шырқ айналып шықпа, күшім! (Ә.Кекілбаев). Келтірілген сөйлемдердегі «күшім» сөзі итке байланысты шақыру әрі еркелету мәнінде қолданылған. Бұл о баста «күшік» сөзіне тәуелдік жалғауының жалғанып, келекеле сөз құрамындағы «іг» буынының ықшамдалу заңдылығына сәйкес түсіп қалуынан пайда болған, еркелету мәнінде айтылатын сөз. Адамдарға арналған еркелету мәнді сөздер өз ішінен: а) Әйелдерге қатысты еркелету мәнді сөздер: айым, күнім, гүлім, сәулем, бегім, ханым, сұлтаным, т.б.; ә) Ерлерге қатысты еркелету мәнді сөздер: бауырым, батырым, т.б. болып бөлінеді. Мағыналарына қарай еркелету мәнді сөздер бірнеше топқа бөлінеді: 1) Еркелету мәнін білдіретін сөздер. Бұлар өз ішінен екіге бөлінеді: а) Кішілерге арналған еркелету сөздері: қозым, құлыным, ботам, балапаным, қарғам, шыбыным, т.б. Келтірілген сөздер өзінен кішілерді еркелету мақсатында қолданылады. Мысалы: - Әлди, әлди, аппағым, әлди, қарғам, ұйықтай ғой (Х.Есенжанов). – Ала ғой, балапаным. – Қошақаным-ай, иісің қандай еді, жұпардай! – деп жөргекке оралған нәрестені өз шешесінен бұрын иіскеді (Ғ.Мүсірепов). ә) Үлкендерге арналған еркелету сөздері. Алдыңғыдан бұлардың өзгешелігі – бұларда еркелету мен құрметтеу сезімі қатар келеді. Мәселен: - Айекем, ақсақалдар осыған қалай қарар екен, сұрап кел, - деп жіберді. – Биекем, біліп айтыпты, шаршаған екенмін. Даусым шығар емес, - деп, домбырасын қасына қонжита салды. – О, Есекем, ширығып келген екен (Ғ.Мүсірепов). Осы сөйлемдердегі тәуелдік жалғаулы Айекем, биекем, Есекем деген сөздерден көпке ортақ құрметті, сыйлы адам екендігін сыпайылап еркелету түріндегі ұғымнан байқаймыз. 2) Ызалану, кектену сезімін білдіретін сөздер. Бұл топқа тек бәлем сөзі кіреді. Адам екінші біреуге ызаланған уақытында осы сөзді қолданады. Мысалы: - Бәлем, тұра тұр, осыныңның бәрін де әкеме айтам (М.Әуезов). «Бәлем, саған сол керек! Жалғыз мен ғана қайғыруға тиістімін бе?» (І.Есенберлин). – Байыңа апарып ауыл айналдыра сабатпасам ба, бәлем! (Ә.Нұрпейісов). Ондағы ойы «бәлем, бермесіңді сұрайын, қалай-қалай ыршыр екенсің!» деген қияңқылығы еді (І.Есенберлин). «Ықтырдым ба, бәлем, бір састырдым ба», - дегендей шірене түсіп, ерніндегі насыбайды шырт-шырт түкіреді (С.Сматаев). Сөйлемдердегі бәлем сөзінен эмоциялық мағына айқын аңғарылып, кіжіну, сес көрсету, кек сақтау тәрізді мәндер байқалады. 3) Сүйіспеншілік сезімін білдіретін сөздерге, негізінен, сүйген адамына арналып айтылатын күнім, жаным, айым тәрізді сөздер жатады. Мысалы: - Күтем, жаным, - деп Мұса шапшаң қимылмен қыздың бетінен сүйіп алды... (С.Мыңжасарова). – Күнім, арада өткен жылдар ішінде мені сағындың ба, айтшы, - деді (Ж.Молдағалиев). 4) Өзіне жақын тарту, кішірейту мағынасында айтылатын сөздер: шырағым, қарағым, бауырым, жарқыным, қалқам, т.б. Мысалы: - Қалқам, отыңды үстеші, тобылғы әкелесің бе тағы..., - деп ақсақал үнсіз қалды. – Көп жаса, бағың ашылсын, шырағым, - деді Арыстанбай. – Қарағым, Қалаубек, мынау өнерің бар ғой бұрын біріміздің қолымыздан келмеген нағыз керемет! (С.Сматаев). Еркелету мәнді сөздердің қатары табу сөздер арқылы да толығып отырады. Ертеде жеңгелері қайын сіңлілерін өз аттарымен атамай, еркелетіп, «еркем, шырайлым», қайныларына «кішкенем, төрем» тәрізді атаулар берген. Бұлар да тәуелдік жалғауының І жақ көрсеткіштерінің сөз түбіріне кірігу әрекеті арқылы жасалған. Мысалы: – Шайыңды даярлайын, босатшы, еркем! – деді Айбала, Ботагөздің қолын мойнынан жазып, бетінен сүйіп (С.Мұқанов). – Шырайлым-ау, күйеуіңнің онысы несі, алайын деп отырғанда сені тастап кеткені қалай?! – деп жеңгелері тәлкек қылып бірсыпырасы бетін шымшып алды (Б.Майлин). – Кіші төрем, неден жүдей қалғансың? – деді, - бір жерің ауырғаннан саумысың (І.Есенберлин). 306 Қорыта келсек, «Еркелету мәнді сөздер дегеніміз біреудің назарын аудару мақсатында қолданылып, айтушының тыңдаушыға арнаған түрліше сезімін білдіретін сөздер» дегенді айтқымыз келеді. Жоғарыда келтірілген сөздерден бөлек, еркелету мәнді сөздер тобына тәуелдік жалғауының ІІ жақ көрсеткіші -ң арқылы жасалған – Алшекең, Қожекең, Жұмекең, Байжекең тәрізді сөздер; ІІІ жақ көрсеткіштері -сы, -сі арқылы жасалған – ағасы, апасы, әкесі, шешесі тәрізді сөздер де жатады. Алдыңғы топтан бұлардың бір ерекшелігі – тәуелдік жалғаудың көрсеткіштері бұл тұста өзгермелі болып келеді, яғни бұл сөздер бірде еркелету мәнді сөздер қызметінде жұмсалса, бірде меншіктілік, тәуелділік мағынаны білдіреді. Мысалы: - Апасы-ау, енді қайтейін, күміс самауыр ағып кетіпті..., - деп үйге Күңше кіріп келді. Айжанның апасы – еліне сыйлы, құрметті жан. Бірінші сөйлемдегі апасы сөзі құрметтеу, сыйлау және еркелету сезімдерін білдіретін еркелету мәнді сөздер болса, екінші сөйлемдегі апасы сөзінен тәуелдік мағынаны айқын көре аламыз. Әдебиеттер 1. Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. Алматы: Ғылым, 1971. 2. Циртаутас И. Қазақ тілінде еркелету және іззет мағынасын білдіретін сөздер // Қазақ ССР Ғылым Академиясының Хабарлары. Алматы: Ғылым, 1972, Б. 7580. ӘОЖ 811.512.122 ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ ҚҰС АТАУЛАРЫНА ҚАТЫСТЫ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР Аскари Аяна Боранбаевна Сүлейман Демирел атындағы Университет Түйін Бұл мақалада адамдарға байланысты, түркі тілдеріндегі құс атауына қатысты қолданылатын фразеологизмдер топтастырылып қарастырылды. Кілт сөздер: фразеологиялық тіркес, құс атаулары Аннотация Цель этой статьи включает в себя: Тюркские языки фразеология, которая в отношении подключения имена птиц на некоторых лиц. Resume The aim of this article includes ;Turkic languages phraseology which is regarding to connect bird names on some persons. Түркі тілдеріндегі фразеологизмдердің жасалуына сан түрлі құбылыстар, ұғымдар, түсініктер себеп болған. Солардың бірі – құс атауына қатысты фразеологизмдер. Көптеген түркі (мысалы: саха, төлеу, алтай, түркімен, өзбек) халықтарының тотемдерінің бірі бүркіт болған. Кейбір тайпалар өздерінің арғы тектерін бүркіттен шыққан деп есептеп, оны өздерінің қолдаушысы деп түсінді. Сібір халықтарында да бүркіт күннің әміршісі мен табиғаттың жаңартушысы, қырғыз, қазақтарда жаңа туған сәбилердің жебеушісі, бақытсыздықтан қорғаушысы саналған. Сондықтан жас балалардың киіміне көз тимеу үшін оның тырнағын қадап қоятын болған. 307 Қырғыз тіліндегі құс атауына қатысты фразеологизмдердің біршама бөлігін бүркіт атауына қатысты фразеологизмдер құрайды. Мысалы: байлооч бүркітей (байлаулы бүркіттей), шодокондун бүркүтүндой болдо ( тым сараң болма мағынасында аңыз Шодоконның бүркіті оң аяғының астында бір тұлкі, сол табанында бір, тұмсығымен бір түлкі, сол табанында бір, тұмсығымен бір түлкі ұстап тұрып, көзімен төртіншіге қадалапты ). Түркі фразеологиясында бірқатар фразеологизмдер қанат, құс атауына қатысты жасалған. Мысалы, қырғыз, қазақ қанаттыға қақтырмау, тұмсықтыға шоқыттырмау, қанат жаю тіркестері ортақ қолданылады. Ұчарына канат, конорына куйрук болуу (арқа сүйер тірек болу), ала канат (тұрақсыз, жеңілдек болу) қырғыз тілде осы мағынада болса, түрік тілде *куш канадыйла гитмек (тез кету, жылдам) kуш канадына кира истемез (адам өзі үшін жасаған жұмысынан) мағынасында жиі қолданылады. Бірқатар фразеологизмдер жалпы құс сөзімен байланысты жасалған. Ол фразеологизмдердің көпшілігі кішкентай, мардымсыз, аз деген ұғымда жұмсалады. Мысалы, қырғыз, түрік, қазақ тілдерінде құс ұйқы, құс ұшырмау тіркестері ортақ қолданылса, түрік тілде *куш кадар жаны олмак дегенді (кішкентай, күшсіз болу) білдіреді. Куш кафсы гиби (ақылсыз) мағынада екен. Түркі тілдерінің ішінде татар тілінде құс атауына қатысты фразеологизмдер көп кездесетінін байқадық. Дала құстарына қатысты фразеологизмнің ішінде татар тілінде сандуғаш құсының көп қолданылатын аңғарылады: аның сандугачы сайрый (жұмысы жақсы жүріп жатыр) деген мағынада; сандугач йоқысы қазақ тілінде « құс ұйқы» деген тіркеспен сай келеді. Сандугачны каргага алыштырған « сандуғашты қарғаға айырбастау»; син сандугач, мин карлигаш (бірбіріне сай); агачтан сандугач кана ясамый (бес саусағынан өнері тамған) мағынасымен сәйкес келеді. Мұндай ф р а з е о л о г и з м д е р д і ң қ ат а р ы н д а т ы р н а а т а у ы да басымдылығымен көзге түседі: һавадағы торна ( әуедегі тырна); һавадан торна санау (бос уақыт өткізу); торна вәли (ұзын адам жайлы); торна мамыгы (жайлы жер); торнаның штаны юк ( өз кемшілігін көрмей біреуге күлетін адам жайлы) т.б. Қазақ ұғымында жағымсыз мағынада: ж ү н і н ж ұ л ғ а н т ы р н а д а й фразеологизмі кездеседі. Түрік халықтарында тырнаға қатысты атасөз фразеологизмін де тунайы гөзүнден вурмак ( тура айту) мағынада кездеседі. Құс атауы бар фразеологизмдердің жасалуы көбіне сол құстың жағымды не жағымсыз қасиетін екінші бір затқа балаудан немесе көлеміне, түсіне байланысты болуып келеді. Сондай құстың бірі – шымшық. Ол көлемі жағынан кішкене құс. Сондықтан болар осы құсқа байланысты жасалған фразеологизмдердің көбісі көлеміне қатысты. Татар тілінде кішкентай деген мағынада чыпчык оясы, чыпчык чукырлык, ақылы аз, ақымақ чыпчык чупләп бетермәс секілді фразеологизмі қолданылады. Татар тілінде шымшық сөзімен қатысты бірқатар мақал мәтелдер де қалыптасқан. Мысалы, чыпчык пыр иткәнгә йөреге шыр ите, чыпчик күреп коты очкан « қорқақ», чыпчык да үз бизмәнә « әркімнің өз мүмкіндігіне қарай», чыпчык биреп каз алмакчы « айласын асыруға тырысу» т.б. Енді бірқатар фразеологизмдер үй құстарына қатысты жасалынған. Қырғыз тілінің фразеологиясында үй құсына жататын балапан сөзі кездеседі. Балапан – әлі жас ерекшілік адамның жасымен салыстырылып беріледі де, ал түріктерде кішкентай балаға теңейді. Балапан жүнү бата элек (өте жас, жетілмеген), балапан түгү түшө элек, жумырткадан кыр чыгаруу « бәле іздеу, кемшілік табуға тырысу» т.б. Түрік атасөздерінде Һороз не кадар өтерсе өтсүн, живжив дыдыкына бакар «әке қанша тырыссада, бала анасына оданда жақын болады». Тауық, үйрек, қаз секілді үй құстарын адамдар еті, жұмыртқасы, қауырсыны үшін пайдаланады. Тауық сөзі жалпы халықтық тілде эмоционалдық жағынан бейтарап, ал кейбір тұрақты сөз тіркестерінде жүктеу/скачать 11,99 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|