I  кестеге түсініктемелер:  Принциптер

хэртіптің бір бөлігі ретінде көретінбіз; біз мыстандарды отқа 

жағЫп,  крест жорықтарына  шықтық,  діни  идеалдар  үшін 

канды қырғындарға бардық. Бүның барлығы қазір жабайы- 

лык ретінде жойылды.

Бүгінгі кезде өзгерістер мен қарама-кайшылыққа толы 

африкалық әлемде мәдени детерминизмнің үш негізгі түрінің 

бар екенін білу маңызды.  Батыс өркениетінің өкілдерінің өз 

идеалдары, өздерінің адалдық туралы үғымдары мен өз эко- 

номикалык қүндылықтары бар.  Бүл  қүндылықтар  кодек- 

сінің, дәстүрлер мен идеалдардьщ толық үйлесімді емес екені

4  нөмірмен  белгіленген  кестедегі  принциптердің  бірінде 

көрсетілген. Бірақ біздің кодекстің африкалық тайпалық ко- 

декстен экономикалық және техникалық жүзеге асуы жа­

гынан, сондай-ақ сөз жүзінде ғана христиандық принцип- 

терге негізделген,  іс жүзінде капиталистік экономика мен 

импсриализмге қатысты саяси қүрылымда айырмасының зор 

екендігі  соншалық  оған  біздің  кестемізде  жоне  біздің  ой 

өрбітуімізде айрықша орын болуға тиіс. 3 номірлі принцип- 

те корсетілгендей, Еуропалық оркениет түтас процесте озге 

ролге ие:  ол озгерістердің белсенді орекет ететін  факторы 

болып табылады.

Ал, африкалық модениетке түтас жүйе ретінде қарауға 

болмайтыны  оз-озінен  түсінікгі.  Батыс  Суданның  ислам 

қауымдастыгы мен готтентотами, баганда, бушмен жоне кон- 

голлық пигмейлер арасындагы айырмашылықтың орасан- 

дыгы соншалық,  оларды  бір  мәдени  категорияга жатқызу 

мүлде мүмкін емес.  Еуропалық ықпал тайпалық реакцияга 

тап болатын орбір аймақты жеке алып қарау кезінде арнайы 

сараптама жасау қажет.  Бірақ, бір негізгі жагдай озгеріссіз 

Қалады: әрбір жагдайда біз батыс ықпалын айрықша тайпа- 

лық модениетпен салыстырып отыруымыз керек.  Бүл жаг- 

Дайда антрополог бір қарапайым жагдайды жадынан шыгар- 

мауга тиіс, ягни еуропалық африкалық түргындармен бай- 

ланысқа түскен сайын оны 

tabula rasa,

  не жасасаң да коне 

оеретін, мэдени болмысьша қарамастан, еңбекгенуге мэжбүр 

етУге немес тәрбиелеуге, салық жинауға немесе моральдық 

Жагынан жетілдіруге болатын иілгіш материал ретінде қабыл- 

Дауга  тиіс  емес.  Тайпалық  африкалықтар  оздерінің  жеке, 

^РЫҚша мәдени детерминизміне тэуелді дегенде -  біз жаңа 

строномиялық дагдыларды қалыптастыруга, жерді игерудің 

Ңа әдістерін корсетуге немесе жаңа мортебелер мен заң-

171

дар енгізу кезінде сөзсіз өзге мәдени болмысты осылармең 

айырбастауға тырысамыз, егер бүл процесс қодца бар күшгерді 

ескермей жүзеге асырылатын болса,  бүл өрекеттің қақты- 

ғысқа немесе тәртіпсіздікке үласуы мүмкін. Сиқыршылыққа 

тыйым салу мен туземдіктерді еш ойланбастан христиан дініне 

енгізу; білімнің нені бүзатынын және оның салдары азамат- 

тық пен мүмкіндіктерге қатысты неге өкеліп соқтыруы мүм- 

кін  екенін  ойлап  жатпастан  африкалықтарга  білім  беруге 

тырысу;  лоболаға  “жабайылардың  қалындықты  сатуы” 

ретінде қарау — бүның барлығы африкалық мэдени детер- 

минизмнің принциптеріне  іс жүзінде  қалайша  көз жүмы- 

лып келе жатқандыгына мысал бола алады.

Африкалық институтгардьщ өміршендігін сараптай оты­

рып жэне олардьщ себептерін зерттей келе біз Африкадағы 

ежелгі модени төртіп елеулі ықпалға үшырады,  кейбір жа- 

дайларда  оның  орнына  көдімгі  анархия  мен  берекетсіздік 

келді деп айта аламыз, бірақ африкалықтар тайпада ма, одан 

тыс па қай жерде өмір сүрсе де — тамыры дәстүрге кететін 

әлеуметтік, экономикалық және қүқықтық факторлар мен 

қүндылықтардың жүйесі африкалық үшін шабыт пен жаңа 

күштің  қуатты  көзі  болып  табылады.  Лобола  дәстүрінің 

Оңтүстік Африканың тайпалық қауымдастықтарынан тыс 

кездесуі  білім  алған  африкалықтардың транскей  Бунгасы 

арқылы өздерін тайпа косемі етіп тагайындауды сүрайтын- 

дарын  білдіреді,  сондай-ақ  африкалықтың жүмыссыздық 

жағдайында  күнкоріс  пен  әлеуметтік  сақтандыру  мосе- 

лелерінде  өз  қорына,  өзінің  экономикалық  үйымына  иек 

артқанды жон коретіні де көрініс болып табылады.  Біз аф- 

рикалық әлі өзінің мәдени омірінде, өзінің қүндылықтары- 

мен жоне оз дағдысынан айнымай өмір сүріп жатқанын ай- 

тгық, бүның себебі, біріншіден, бүл мәдени омір оның мүк- 

таждықтарын жақсы канағаттандырады жоне үзақ мерзімдік 

тарихи дамудың нәтижесі болып табылады; екіншіден, еуро- 

палықтар жазған тарихта біздің мөдениетіміздің ең жоғарғН 

жоне  қүнды  болшектері түсіп  қалған,  сондай-ак түрактН 

носілдік кедергілер мен тайпалык сегрегация жергілікті ха- 

лықты оз мөдениетін сүйеніш етуге итермелейді.  ӨзіміздіН 

7 жөне 8 принциптерімізге қарап, ол жерде жалпылама турДе 

біздің дәйекгеріміздің осы болігінің корініс тапқанын кореМіз; 

бүл  принциптерді  корсететін  мысалдар  мен  деректерД1 

кітаптың алдагы тарауларынан кездестіруге болады.

172

Байланыс пен өзгерістерге бейтарап жатқан жерде өмір 

сүруші африкалықтың мэдени детерминизмі дегеніміз не? 

ӨзіяіН егістікте, далада немесе қалада жүмыс істейтініне кара- 

мастан,  ол  өзінің тайпалық зандарынан,  туыстық  міндет- 

терінен, тіпті өзінің тайпалық көсемге адалдығынан бас тарт- 

пайды. Бірак бүньщ барлыгы тереңнен өзгеріске үшыраған. 

Ол емірді еуропалықша қабылдамайды; ол еуропалық мэде­

ни детерминизмге үзілді-кесілді бағынбайды. Бірде-бір адам 

діни конгергацияның толыққанды мүшесі болмайынша жэне 

рухани салада нәсілдік кедергшер'жойылмайынша діни та- 

лаптар  мен  күндылықтар жүйесін соңына дейін қабылда- 

майды.  Бірде-бір адам егер ол зандылықтардың ар жағында 

еділет түрмаса және  міндеттермен  қатар  берілетін  артық- 

шылықтарды  пайдалана  алмай  түрып,  өз  еркімен  занды- 

лықтарды  қабылдамайды.  Сондай-ақ  ол  халықтың  бір 

бөлігіне барлық міндеттерді артып қойып,  екінші бэлігіне 

барлық артықшылықтарды берген экономикалык жүйені то- 

лығымен қабылдайды деп күту де бекер.

Өзгеріп келе жатқан және африкалық этпелі элемге тэн 

мэдени детерминизмді анықтай отырып және басты мақсат 

ретінде дәлдік пен айқындықты негізге алып, біз детерми­

низм еуропалық пен африкалықтың “қосындысынан” емес, 

еуропалық саясат пен еуропалық ықпалдардың кейбір ба- 

ғыттаушы (мүмкін қате бағыттайтын) принциптерінен ту- 

ындайды деп айта аламыз.  Бүл детерминизмге еуропалық- 

тар жағында пайда болған сәйкессіздіктер қатгы ықпал етеді: 

бір жагынан миссионер мен кәсіпкер арасында, екінші жа­

гынан — кошіп келгендер жүргізген 

Realpolitik,

 зандар мен 

экономика саласынан туындайтын талаптар арасында. Сон- 

Дай-ақ озгерістің барлық феномендері африкалықтарға гана 

емес, еуропалықтарга да эсер ететінін үмытпау керек.

Жаңа институтгарда (жаңа дербес африкалық қозгалыс- 

тардьщ кейбірінен озге, әрине) Ақтар мен Қаралар әріптес. 

°згеріс осыган сойкес модениеттің жаңа түрін береді, ягни, 

л түр жогаргы олшеммен алганда еуропалық ықпалдың си- 

Патьіна  тәуелді,  бірақ  оның  ішінде  бүл  ықпалга  бүрынгы 

аипалық қүндылықтар мен багдарлар тарапынан реакция 

енеді.  Байланыс пен кооперацияны реттейтін жаңа заң- 

P, Жаңа саяси жүйелер, экономикалык косіпорындардың 

Tet^a Т^рлеР*> бүдан бүрьш да айтып откеніміздей, мэдениет- 

РДЩ бірде-бірінде баламасы жоқ.  Белгілі бір аналық мә-

173

дениетке тікелей назар аудару арқылы оларды түсінуге бол­

майды.  Оларды өзінің жеке,  айрықша жолымен  келе жат- 

қан процестер ретінде зерттеу керек. Сондықтан байлаНЫс- 

тарды тәжірибелік жагынан зерттеу “кірмелік” пен  “арала- 

су”-ды зерттеу негізінде алуға болатын өзгерістер сипатын 

анықтауға қарағанда маңыздырақ.  Көмір өндіретін  кәйіп- 

орынға, африкалык шіркеуге неме банту-балаларына арлал- 

ған мектепке  еуропалық жоне африкалық мәдениеттердің 

қанша  мөлшері  енетінін  анықтауды  негіз  ету  арқылы  біз 

бүл институттардың даму жолдарын болжай алатын болсақ, 

дамудың әрбір жеке жағдайын мүқият жоне жан-жакты ба- 

қылаудың ешбір қажеттігі болмайтын еді. 

'

Бүл кітапқа еніп отырған барлық сараптамаларда жал- 

ғыз жоне оте маңызды одістемелік сабақ бар.  Біз бірде-бір 

жанды процестің, соның ішінде мәдени өзгеріс процесінің 

қүжатгар мен ауызша хабарламалар арқылы зерттелуі мүмкін 

емес екенін кордік. Модени озгерістің қандай мазмүнға ие 

екенін жөне  оның іс жүзіндегі бағасын  білу — африкалық 

мәдениеттің озгеру барысын көрсететін барлық үш салада 

жүмыс  істеген ғалымға ғана  мүмкін болады.  Ол Ақ носіл- 

ділердің  саясаты,  оның  принциптері  мен  Африкадағы  іс 

жүзіндегі  өрекеті  саласында  озін  еркін  сезінуге  тиіс.  Ол 

ойлау мен іс-орекетгің африкалық формасын, сэйкес афри­

калык аймақтағы тәжірибелік жүмысты қай жағынан тиімді 

пайдалану керектігін білуге тиіс. Жөне ол өзінің тәжірибелік 

зерттеулері арқылы модени озгеріс орын алған типтік және 

маңызды салаларды қамтуы керек — Ранд жоне мыс белдік, 

шіркеулер мен сотгар.

Типтік кестені  қүруға  қатысты кейбір  ескертулер

Осы уақытқа дейін біз І-кестедегі принциптерді 

таіікьі- 

ладық. Енді біз типтік кестені жоне оны пайдалану 

одістерін 

назарға  алуға тиіспіз.  Оның мазмүнымен,  сондай-ақ оған 

тон шектеулермен толығырақ алда көрсетілген 

тарауларД2 

сарапталатын бес накты жағдайды талдау кезінде таныса 

ала- 

сыз.  Бүл жерде біз жалпы ескертулермен ғана шектелеміз-

Егер біз кестеден іс жүзінде көмек алғымыз келетін болса, 

бірінші кезекте оның қүрылымы белгілі бір 

ш ы н а й ы л ы к т з -  

рға  сойкес  болуға тиіс.  Бүл  кестеде  үш  негізгі 

бағана 

бар, 

біз олардың негізін жалпылама түрде түсіндіріп оттік. Олар

174

I

біз кабылдаған үш жақты өдістемені көрсетеді. 

А

 мен 

Б,  Б 

мен 

В

  бөлетін шекараны қалай жалпы жэне тәжірибеде анық- 

тауга болады?  Іс жүзінде олар қағазда көрсетілгендей анық 

өрі 

айкын ба? Біздің сызбада (схемада) мүқият көрсетілген 

тіке, яғни, шекгеулер шынайы өмірде нені білдіреді?

Біздің сараптамамызда  соңғы қатардан орын тепкен 

Б  

бағанасынан бастап көрейік.  Концептуалдылық жагынан 

ол -  ең маңыздысы;  біздің кестемізде орталықта орналас- 

қан. Себебі озгеріс барлық мәселенің басы болып табылады. 

Б

 бағанасында біз 

A

 іс жүзіндегі әрекет саласына  ауғанын 

көреміз (еуропалық ниетгер, еуропалықтардың оң ниеті және 

жыргкыштық үмтылыстары); байқап отырғанымыздай, 

Б В- 

дағылардың бәрін ысырып, сол жерге өзі орнығушы болып 

табылады. 

De facto,  В

  қазіргі кейпінде 2>-дан шығып отыр­

ган өнім іспеттес.  Себебі,  трайбализмнің қалған күші мен 

ықпалы өзінің өміршендігіне: біріншіден, еуропалықтардың 

африкалық  халықты  түгелімен  өзгеріс  механизміне  тарта 

алмайтындығы  жоне  тартқысы  келмейтіндігі;  екіншіден 

теңсіз және біржақты еуропалық ықпал тартудың орнына 

кері итеретіндігі, яғни африкалықты кызыктырудың орнына 

оны кері қарай, тайпалық негізіне лақтыратындыгы себеп.

Осылайша, біз барынша екі вертикальды түзуді анықтап 

алдық. 

A

 бағанасында көрсетілген материал мен 

Б

  багана- 

сында көрсетілген мәліметгер арасьшдағы айырмашылық бүл 

мэдени элемент  (заң,  білім беру үлгісі,  санитария  мен ги­

гиена саласындағы реформа, жанама басқару қүрылымы не­

месе әкімшіліктік шара) еуропалық ниет деңгейінде бар ма 

деген сауалмен байланысты. Басқаша айтқанда, бүл еуропа- 

льіқ халық тарапьшан жасалган жоба, жоспар немесе дайын- 

Дық шаралары ма әлде бүл корпоративті институт форма- 

сына ауыстырылып, әрекет ете бастаған жоспар ма?

Өзінің шығу тегі арқылы еуропалықтарға қатысты жоне 

КҮрамында Ақ носілді өкімшіліктің, коммерциялық қоғам- 

"ЫЧ немесе кошіп келгендер қауымдастығының белгілі бір 

кдцамдары корсетілген мөдени факторларды негізге алу ба- 

сыңца біздің алдымызда 

A

  баганасьша қатысты мәліметгер 

с  ^ bI-  Мысалы, 

A айдарыиың

 (рубрикасының) аясында біз 

еупСаТТЫҢ ^ ^  нәсіДДІлер әлемі” секілді) жалпы принципін, 

КеНб аЛЫҚ отаРШЬІЛ басқарманың саяси бағьптарын көрсет- 

5

q  ОЛаР еДік (ол жанама басқару формасына отуі керек пе 

аса т°лық аккультурацияны білдіре ме; бүл Конго ай-

175

мағындағы ескі тонаушылық басқару ма немесе бельгияльіқ 

саясатгьщ жаңа принциптері ме; фашизмнің отаршылық ам- 

бициялары ма әлде Оңтүстік Африкалық Одақтағы Герцог- 

тың зандары ма). Миссионерлер саясаты, экономикалық кыз­

мет ол арзан африкалық жүмыс күшін пайдалануды қаніна- 

лықты қалыпты жағдай деп  есептейді;  жоспарлау шегінен 

шықпаған Ақ нәсілді түрғындардың мақсаттары мен амби- 

циялары, — бүның барлығы алғашқы вертикалы сызықпен 

шектеледі жэне A рубрикасында орналасады.

Бүл процедураньщ қүқықтылығы еуропалық жоспарлар- 

дың қомақты бөлігі африкалықтар өзінің қажетгіліктерімен, 

экономикалық мүдделерімен, тәуелсіздікке деген қүштар- 

лығымен жөне өзін-өзі танытуға деген үмтылысымен мүлде 

жоқ секілді болып қүрылғандығымен негізделеді.  Еуропа- 

лық ниетгерді дербес фактор ретінде 

A

 бағанасына орналас- 

тыруға өзгеріс алғышартгарыньщ көгаігі де себеп болып отыр. 

Егер мәселе білім туралы болып отырса,  ағартуды қолдау- 

шылардың,  жергілікті  консерваторлар  мен  білім  департа- 

ментінің көзқарастары мен жоспарларын тізіп шығу жеткі- 

ліксіз.  Жергілікті түрғындармен  ағарту жүмыстарын жүр- 

гізудің түрлі аспектілеріне оңтүстік-африкалық Ақ нәсілді 

профессорлар қарсы; жабайы халықтың көзін ашуға капи- 

талдың мүлікгік мүдделері қарсы, олар үгіт-насихатқа селт 

етпейтін  жүмыс  күшінің  болғанын  қалайды;  оған  қоныс 

аударып келгендер мен мағынасы “Маған жабайы туземдікті 

беріңіз” деген үранға саятын кең тараған көзқарас қарсы. 

Сексуалдық мораль, шіркеуге бару, жоне тоуелсіз африка- 

лық христиандық шіркеулердің дамуы моселелерінде мис- 

сионерлердің ықпалын ғана есепке алу дүрыс емес. Біз тізімге 

Ақ носілділердің миссионерлік ықпалды жоюға 

б ағы тталғаН  

орекеттерін де  енгізуіміз  керек.  Өзгеріс  феноменінің жар- 

тысын  басқаша  түсіндіру  мүмкін  болмаған  еді.  Біз  бүл 

жонінде  бірнеше  мөрте  айтқанбыз,  бірақ 

A

  бағанасыныН 

жоне оның іштей бірнеше шағын рубрикаларға бөлудің бізге 

не үшін қажет болғанын анықтап алуымыз керек.

Б жоне В бағаналарын бөлетін сызык нені білдіруге тиіс- 

Жоғарыда  көрсетілген  ескертулерді  ескере  отырып,  АК 

носілділермен катар, Қара носілділер қатысатын 

қандай Да 

бір институтты немесе үйымдасқан қызметті корсететін ФаК' 

торларды  алсақ  та,  бүл  мәліметтерді  Б  бағанасына  енгізУ 

керек. Ақ нөсілділер басқаратын жергілікгі халыкка 

арнаЛ'

176

ғаН  мектептер  тәрізді  институттар,  көмір  шахталары  мен 

плантациялар, аралас сотгар, жанама басқару немесе туземдік 

баскару жүйелері — барлығы осы бағанада орналасады.

В

 бағанасына  біз  іс-өрекеттің,  үйымдастырудың жөне 

насихаттардың  негізгі  анықтаушы  факторы  трайбализм 

дәстүрі  болып  табылатын  африкалық  омірдің  барлық 

элементтерін  енгізуге  тиіспіз.  Осылайша, 

В

 бағанасы  тек 

кана тайпалар тікелей омір сүретін аумақтарға ғана қатысты 

емес.  Трайбализм окілі — аң терісін жамылып алып,  есіл- 

дертімен беріле сиқыршылықпен зйналысатын немесе арыс- 

тан мен жолбарыс аулайтын жабайы африкалық емес.  Егер 

біз бүл әдісімізді Йоханнесбургтағы урбанизацияға үшыра- 

ған африкалыктарға қатысты қолданатын болсақ, тайпалық 

дәстүрдің барлық ықпалдарының тізімін жасауға тура келеді, 

олардың адамның озін тайпа мүшесі ретінде сезінуі, оз тай- 

пасының тілінде сойлеуі, африкалық тайпалық зандылық- 

тарға  сәйкес  некеге  отыруы,  оз  косемін  қүрметтеп,  оған 

адалдық сақтауы, бантумен туысқандық байланысын сақ- 

тауы, жасырын немесе ашык түрде сикыршылыққа сенуі, 

ата-бабаларының дәстүрін сақтап, вискиге қарағанда бунту- 

дың дәстүрлі сырасьш үнатуы арқылы корініс табуы мүмкін. 

Осылайша, біз І>және 

В

  рубрикалары арасын боліп түрған 

сызықты нақты корсеттік.

Адда үсынылып отырған нақты сараптаманың барысында 

қазіргі жаңа зандарға сәйкес оз жеріне иелік ететін муганда 

тайпасы окілінің үнемі емес,  бірақ копшілік жағдайда жер 

иеленудің ескі заңдарына бағынатынын  коруге болады.  Өз 

іс-өрекетінің басьш болігінде ол бидай бағасы мен ақша эко- 

номикасы белгілейтін жаңа мүдделерді басшылыкқа алады, 

зл кейде ескі идеалдар мен қүндылықтарға бағынады. Сон- 

Дай-ақ біз жанама басқару кезінде косем оз мойнына еуропа- 

льіқтар мақсаттарымен белгіленетін жаңа міндеттерді алаты- 

ньін кореміз, бірақ оның беделінің негізі нанымға, ата-баба 

Дәстүріне,  туысқандық жүйесіне жоне тарихи офсаналарға 

епзделген достүрлі билік болып қала бермек.  Бүл жерде іс- 

Рекеттің  әрбір  жеке  аспектісін  талқылай  отырып,  біз  бүл 

^зкторларды 

A

  айдарына қатыс-тыларынан боліп алып, фак- 

РЛар д Ьщ  

озара ықпалдасуының қалайша 

Б

 айдарын туды- 

^  ьіңьщ корсетеміз.  £-ны 

В

-дан боліп түрған сызық 

А

 мен 

“ana1 

тҮРған  сызыққа  қарағанда  айқын  емес.  Біздің 

Сар  асу  Және “кірмелік” түсінікгерін білдіретін модениетті 

аУ әдісіне оте қатты жақындағандай болып корінуіміз

177

мүмкін.  Белгілі  дөрежеде  бүл  рас  та,  бірақ  бүл  тек  үстірт 

көзқарас  қана,  сондықтан  бізге  екі  маңызды  мөселені  ай- 

қындап  алу  керек.  Белсенді  түрде  әрекет  ететін  күшгерді 

сараптап, шешімін табу қажет; бірақ ең алдымен біз еуропа- 

лық  мәдениттің  африкалық  өзіне  үнаған  затгы  таңдап  ала 

беретін мүмкіндіктер үйіндісі емес екеніне көз жеткіздік. 

А 

бағанасында біз еуропалық мәдениетті қорытынды қоспаға 

кез келгені жарай беретін қүндылықтар, игіліктер мен жақ- 

сы істер қазынасы ретінде сипаттамаймыз. Мүнда еуропалық 

мөдениет африкалықпен қақтығыста немесе дәлірек айтқан- 

да оған жақсы үйымдасқан мүдцелер түтастығы ретінде ша- 

буыл жасап отырады.  Немесе, дүрысырақ айтқанда, әрқай- 

сысы ерекше баггықа бағытгалған үйымдасқан коптеген мүдце 

есебінде белгілі бір мақсатқа жетуді коздейді және мүлікгік 

сүдделер мүмкін  еткенге дейінгіден  артық ештеңе бере ал­

майды. Жэне осы мүдцелердің барлығы — мүны естен шы- 

ғармайық — бір-бірімен ешқандай да үйлестірілмеген және 

де біртүтас түтасты қүрамайды.  Біздің жасамақ керек екніші 

анықтамамыз 

Б

  бағанасы 

А

 мен /?-ның механикалық қосын- 

дысы және тікелей араластырылуьшың онімі ем еместігінде. 

Б

 айдарымен (рубрикасымен) А-дан шығатын әсерлерді және 

2?-дан шығатын реакцияларды біріктіру әдісі корінеді. Және 

оны 

А

  жоне 

В

 бағаналарындағы факторларды дедукциялау 

арқылы емес шығармай, ыкыласпен бакылау жоне эмпири- 

калық түрғьщан анықтау керек.

МЭДЕНИ ДИНАМИКА ЖЭНЕ  БАСТАУЛАРДЫ 

ІЗДЕУ*

Боас озінің үзақ ғүмырында мэдени эволюция 

т е о р и я -  

сын озі түсінген шамада сынға алуға коп уақыты мен күШ- 

жігерін сарп  етті,  сондықтан озі де эволюцияшылдық пен 

тарихшылдықка  қарсы  шыққаны  үшін  сынға  үшырадЫ- 

Боастың  козқарасын  олай  бағалау  әділдікке  жатпайдЫ, 

ойткені ол модени эволюция идеясының озіне қарсы 

шЫК- 

қан жоқ, тек оның откен ғасырдағы кейбір этнологтар 

үсЫ й- 

ған бір нүсқасын ғана сынаған болатын.

*  D.  Bidney.  Theoretikal  Antropology.  N.Y.,  2d.,  1968. 

P .

213-249

Дэвид Бидни

178

Боас 

барлық қоғам атаулының өткені мен болашағына 

қатысты колданылатын біртүтас мәдени-эволюциялық фор- 

муланы мойындамайтын,  бірақ нақты мэдениет түргысы- 

нан алғанда эволюция идеясын да, оның кейбір салаларын- 

дағы, мысалы технология түрғысындағы шектеулі прогресс 

түжырымдамасын  да  жоққа  шығарған  емес.  Сонау  1908 

жылы-ақ ол:  “Қатаң сынға алынғанына қарамастан, копте­

ген ежелгі теориялар біршама нанымды көрінеді, ал, оларға 

сәл басқаша түрғыдан келіп, оркениетгің дамуына жекешілдік 

көзқарасты күшейтер болсақ, олардың қажет екендігіне коз 

жеткізуге болады”, -  деп жазды.

Боас,  әсіресе,  мәдениеттің дамуы міндетті түрде қара- 

пайымнан  күрделіге  қарай бағыт  алады деп түжырымдады 

жэне осындай дамудың кейбір кезендерінен прогресті көретін 

түжырымдамаға өршелене қарсы шықты. Эволюцияшылдар- 

дың прогресс өлшемі міндетін атқара алатын мэдени даму- 

дың эмбебап сызбасын түзу әрекетіне қарсы қимыл ретінде 

ол нақты бір аймақтардағы жекелеген мэдениет пен мэдени 

диффузияның  (араласудың)  белгілерін  зерттеуге  бой үрды. 

Сойтіп,  оның  көзқарасы  бойынша,  тарихтың  өзі  шектеулі 

мәнге ие, яғни ол бүкіл адамзатқа ортақ мәдениеттің емес, 

тек жекелеген  қоғамға тэн  мәдениеттің  гана  тарихы деген 

қорытынды шыгады. Сонымен қатар, ол антропологияны да 

адамзат мәдениеті мен оның жекелеген кезендерінің эволю- 

Циясын зерттеу емес,  өзіндік толыққанды бірлік болып та- 

былатын жекелеген мэдениеттерді зерттеу деп таньщы.

^ “Этнология одістері” деп аталатын мақаласында Боас бы­

лай деп жазды:  “Америка галымдарын, ең алдымен, мэдени 

өзгерістердің  динамикалық  жагы  мен  мәдениетті  зерттеу 

негізінде оның тарихын қайтадан жазып шыгу гана қызық- 

тьірады.  Бүл  жалпыэлемдік  диффузия  немесе  мэдени 

лгілердің ежелгі түрақтылыгы болсын — олар мэдени қүбы- 

льістардың  параллель-дігінің  себебі  туралы  мэселені 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: