«Мәдени мұра» м емлекеттік бағдарламасыныц

jUri- “Алғашкы бастау” деп біз ғылыми детерминизм арқы- 

*   щектеліп қалған мәдени-деректі реакциялар мен шартгар 

кьілы анықталатын алғашқы қауымдық және үзақ мерзімді 

шарггарды түсінеміз, олар іс-әрекетгің, механизмнің, ғүрьш- 

cajrr

 п е Н   и н с т и і у г ш ң  

табиғатын сипатгап береді 

( Ә ) .  

Іс жүзінде, 

алғашкы бастауды іздестіру, бір жағынан, адамның биология- 

лык дарынын,  екінші  жағынан,  оның  айналадағы  ортамен 

карым-катынасын ескеретін мәдени қүбылыстарды талдауға 

айналып кетеді”.

Біз  Малиновскийдің  алғашқы  бастауды  биологиялық, 

әлеуметтік 

және географиялық қажетгіліктер мен  шарттар- 

яы логикалык түрғьщан талдау арқьиіы анықтағаньш көреміз. 

Кез-келген мәдени қүбылыстың немесе институттың баста- 

масы  осы  үзаққа  созылатын  әрі  уақыттан  тыс  шарттарда 

жатыр,  бүл  шарттар  олардың  озін  ойлап  шығаруды  талап 

етеді. Мәдени реакцияны туғызатын өмбебап ынталандыру 

немесе себеп дегеніміз осы.

Бүл жерде ең маңыздысы — Малиновский алғашқы бас­

тауды  функциямен  шендестірген.  Белгілі  бір  артефактіге 

немесе дәстүрге қызмет ететін функцияны, мақсатты неме­

се пайдалы нәтижені корсете отырып, оның алғашқы баста- 

уьш таптық деп қорытынды шығаруымызға болады. Ал, қан- 

дай да бір қажеттілікті немесе талапты қанағаттандырумен 

байланыссыз бірде-бір мақсатты немесе функцияны түсіну 

мүмкін болмайтындықтан, алғашқы бастауға берілген қан- 

дай анықтама  болса да  белгілі  бір  мәдени  объектінің  осы 

болымсыз мақсат үшін атқарып түрған функциясын сипат- 

тау  болып  шығады.  Мысалы,  Малиновский  шанышқыға 

Қатгы тамақты тәлеңкеден алып, ауызға апарып салу үшін 

Қолданылатын қүрал” деген анықтама берген. “Өзіміз шолу 

Жасап  отырған  мәдениеттің  жүйесіндегі  оның  атқаратын 

ФУнкциясын анықтаған соң, — деп ескертеді ол, — іс жүзінде 

°ны “алғашқы бастауға”  қатысты толық дәлелдеуге бо- 

а^ лньіна қол жеткіздік. Адамзат тарихының бүл маңызды 

ci (өдетте, тарихшылар мен эволюцияшылдарды шаны- 

» барабан немесе қышыған жерді қаситын таяқша сияқ- 

^кэраггайым заттардың шығуы сияқты нөрселер толған- 

елеулі дөрежеде қазіргі мәдениеттердегі кез-келген 

^гқап  ІН ПайдаланьілУын, оны қолдану тәсілдерін және онын 

ЛьтмР,аТЬін 

Ф

у н к ц и я с ы н

 

қолдап отыратын күштердің ықпа- 

Пайда болады”.

189

Олай болса, бүл затгардың казіргі функциясы іс жүзіңде 

оньщ алғашқы бастауымен тендес болғаны ғой. Артефакгінің 

“алғашқы  бастауы”  мен  қазіргі  функциясы  өзара  сэйкес 

келеді.  Біз  тарихқа  дейінгі  оқиғалардың  нақты  ағымына 

ешқашан қайта орала алмаймыз, сондықтан, сенімді дәлел- 

дер  болмағандықтан,  “алғашқы  бастаулар”  мен  “тарихи 

себептерді” іздестірудің де еш мәні жоқ.  “Егер тарихи оқи- 

ғаның жан-жақты ғылыми анықтамасы бар екендігін және 

ол анықтаманьщ дүрыстығы дерекгермен сенімді түрде қүжат- 

талғанын  дәлелдеу  мүмкін  болмаса,  тарих  ештеңені  де 

түсіндіре  алмайды”.  Өз  түжырымдамасын  алдыңғы  зерт- 

теушілердің ғылыми үсыныстарымен салыстыра келіп, Ма­

линовский эволюцияшыл-классиктер алғашқы бастау деген 

түсініктің өзіне сирек анықтама бергеніне көз жеткізді. Оның 

айтуынша,  бүл термиңді жайшылықта  жүртшылық  “май- 

мылдың адам болуға  үмтылған кезінде істелген нөрселер” 

деп түсінеді екен. “Алгашқы бастауды анықтаудың ең сүйікті 

төсілдерінің бірі елдебір тайпа немесе белгілі бір адамдар -  

ежелгі адамзатгың үлгісі ретінде сақталған қалдығы деген 

азды-копті  еркін  түрдегі  пікір  болған.  Мүндай  тайпадан 

немесе тайпалар тобынан табылған нөрселердің бәрі ең бір 

ежелгі қауымдық нэрселер деп есептеледі”. Тарихқа дейінгі 

және қазіргі қарапайым тайпаларды шендестірудің мүндай 

әрекеттерін ғылыми түрде дәлелдеу мүмкін емес және бүл 

“этнолоітардың қиялы бай”* екенін корсетеді.

Мысал  ретінде  Малиновский  Фрэзердің  неке  туралы 

іліміне сілтеме жасайды. Фрэзер озінің “Тотемизм жэне эк­

зогамия” деп аталатын еңбегінде некенің жаппай жэне ата- 

аналық промискуитеттен шықканы туралы Морганньщ бол- 

жамын қостайды.  Малиновский  алғашқы қауымдық про­

мискуитет туралы гипотезаның негізсіздігін неке институ- 

тына қате козқараспен байланыстырады. Адамньщ (алгашкы 

қауымдық немесе қазіргі) сүраныстарьш ескере отырып, біз 

институт ретінде отбасының бүл сүранысты қанағаттандыра 

алатынын түсінеміз, ал, отбасының осындай функция атқа- 

руы үшін  некенің эзі ретгеліп отыруға тиіс.  Осыдан келіп 

алғашқы қауымдық промискуитет қоғамньщ бастапқы күйі 

бола алмайтынын үғамыз, ойткені бүл шарттар занды бала 

туғызу функциясын жоққа шыгарар еді. Отбасы мен некеніН 

алғашқы бастауын адамның жыныстық әріптеске және ба- 

лаға деген сүранысынан табуға болады;  басқа болжамдар- 

дың бәрі эшейін тақырыпты саудаға салу ғана болмақ.

190

Сонымен,  М алиновский алғаш қы  бастау мен алғаш қы  

Ка у ы м д ы к  

жағдайды ажыратып берді.

Біз тарихқа дейінгі немесе есте жоқ ескі замандарда адам- 

нын кандай күйде болғанын білмейміз, сондықтан кез-кел- 

ген  казіргі  жабайы  тайпаларды  мэдениет  енді  ғана  пайда 

бола  бастаған  кездегі  адамның  бастапқы жағдайы  ретінде 

қарастырғанымыз дұрыс болмайды. Бірақ, осы түжырымға 

(мүны Тайлор да айтқан) қарап, қазіргі жабайы адамдардьщ 

күнделікті түрмысындағы азды-көпті қарапайым сипаттар 

мен әлеуметтік дағдылары мэдениет тарихын жэне мэдени 

дамуды зерттеуге еш үлес қоса алмайды жэне алғашкьі кауым- 

дык  мэдениет  пен  бастапқы  тарихи  жағдайдың  арасында 

ешкандай байланыс жоқ деп есептегеніміз қалай болар екен? 

Мэдени эволюцияшылдардың ең басты түжырымы бойын­

ша, алғашқы қауымдық немесе артта қалған жағдай мэде- 

ниеттен немесе оркениеттен элдеқайда бүрын пайда бола­

ды, сондықтан нақты мәдени-тарихи процеске кезендік сызба 

сэйкес келеді. Алғашқы бастауды оның алдындағы тарихи 

жағдайлардан бөліп алған Малиновский эволюцияшыл ги- 

потезаға  тірек  болар  ештеңе  қалдырған  жоқ.  Адамның 

абсолютті алғашқы жағдайы мен тарихқа дейінгі күйі тура­

лы  ешқандай  дерек  болмауы  оның  алғашқы  бастау  мен 

мөдениеттің одан кейінгі дамуы мэселесін шешу үшін алға- 

шқы қауымдық омір туралы кез-келген деректерді пайдала- 

нуға карсы басты дэлеліне айналды.

Сондықтан да Малиновскийдің алғашқы бастауға берген 

анықтамасы логикалық талдау мен функцияларды сүраны- 

сқа қатысты сипаттау түрінде болды. Логика мэдениет та- 

рихынан  боліп  алынды  да  оны  алмастырып  шыға  келді. 

Мэдениеттің алгашқы бастауларын анықтауға оның тари- 

хының еш алып-қосары жоқ екен.  Бүл алғашқы бастаулар 

мәдениеттен, түрлердің тарихи дэйектілігінің байланысы- 

нан  тыс,  яғни  биологиялық,  элеуметтік  жэне  тағы  басқа 

с¥раныстардан іздестірілетін болды.

Шамасы, Малиновский психологиялық жэне прагмати- 

калық-өлеуметтік функдияларды  қандай да бір қүбылыс- 

тың белгілі бір уақытта пайда болуымен  шатастырып алса 

Керек. Эрине, мэдени жаңалықтар мен дағдылардың басты 

типтерінің негізінде эманда қандай да бір психо-биология- 

лЫқ қажеттіліктер  немесе  элеуметтік сүраныстар жатады, 

°ларды қанағаттандыру керек. Дегенмен, мэдени функция

191

атаулының бөрі де алуан түрлі мәдени қүралдардың 

көме- 

гімен орындальш, ал, психологиялық сүраныстар — сан 

қилы 

тәсілдер арқылы қанағаттандырылатыны даусыз.  Мысалы 

тамақ дегеніміз биологиялық сүранысты қанағаттандыруга 

қызмет етеді,  бірақ бүл сүраныс тамақ дайындау мен оңц 

жеудің тәсілдерін белгілеп бермейді гой. Мэдени антропо­

логия  мөдени  даму  процесінде  адамның  аса  маңызды 

қажеттіліктерін қамтамасыз етудің коптеген тәсілдерін біледі. 

Осы артефактінің функциясын талдау (абстрактілі-логика- 

лык түрғьщан  емес)  оның  пайда  болуының  нақты тарихи 

түрі мен шарттарын түсіндіріп беруі мүмкін.  Мәдени фор- 

малардың оз тарихы бар, мүны олардың функциялық негіз- 

делуі  мен салдарынан  болек қарастыруга  болмайды.  Сон- 

дықтан,  этнолог іздестіретін алгашқы бастаулар — оган 

мэ­

дени

 қүралдардың белгілі бір типтерін не үшін ойлап тау- 

ып,  қалай  пайдаланганын  айтып  беретін  психологиялық 

үмтылыс пен мақсат емес — шын мөнісінде,  кейінгі даму- 

дың алгышарттары. Бір созбен айтқанда, биологиялық және 

әлеуметтік шарттар  — қажетті  болганымен,  мәдени жаңа- 

лықтар  мен  озгерістердің  шыгуына  себеп  болу  үшін  жет- 

кіліксіз.  Алгашқы  бастауларга да  осындай  анықтама  беру 

үшін психобиологиялық, өлеуметтік жэне таза тарихи жәйт- 

тер тыгыз үштасып жатуга тиіс.

Осы түргыдан келгенде,  “алгаш қы бастау” термині екі- 

үпггылау корінеді, ол м ақсатқа немесе түпкі себепке де, ал- 

дыңгы тарихи шарттарга да бірдей қатысты.  М ысалы, мэде­

ни эволюцияшылдар алгаш қы бастауларды іздеу барысында 

алгаш қы қауымдық кезеңнің осы күнге дейін жеткен 

кейбір 

ны ш андары нан бастап қазіргі замангы негүрлым 

д а м ы га н  

оркениеттерге дейінгі м эдени формалар мен медени эволю- 

ц и ян ы ң  дөйектілігін дөлелдеуге тырысты.  МалиновскийдіН 

пікірі бойы нш а,  барлы қ мөдени формаларды талдау олар- 

ды ң тарихи дөйектілігінен гана ш ы қпаса керек; бүл форма- 

лардың ықтимал мақсатын немесе түпкі себебін білсек 

жетіп 

жатыр, м үны ң озі де олардың кейінгі прагматикалық 

м ән ін  

ескере оты рып белгіленуге тиіс, деп пайымдады ол.  Мали­

н овски й   басқаларга  қараган да  м әдени  функцияларДЫй 

“дербестігін” жан сала ж ақтаганы мен,  оны ң функцияшЫЛ' 

д ы қ  козқарасы мәдени қүбылыстарга психологиялық жәй6 

әлеуметтік  сипат  таңуга  ты рысатын  редукцияшылдыКПеІІ 

кобірек үиггасып жатады.

192

функция мен тарихи пайда болуды шендестіруден туған 

осындай  шатастыру  Дюркгеймнің  еңбектеріндегі  осы 

тусініктерді мүқият таддаған кезде анық байқалады.  Оның 

а й т у ы н ш а ,  

“фактінің нақты пайдалылығын көрсету — оның 

қалай шыққанын немесе неге осындай екенін түсіндіріп беру 

емес.  Оның  қызмет  ететін  нақты  мақсаты  -   әлгі  фактіні 

дүниеге өкелетін емес, оны сипаттайтын дербес қасиеттерді 

ашу. Біздің заттарға деген қажеттілігімізден оларға жан біте 

қалмайды жөне әлдебір ерекше қасиеттер де дарымайды”.

Дюркгейм  өзінің  осы  қысқа. ғана  түжырымы  арқылы 

Малиновскийдің  бүдан  жарты  ғасыр  өткен  соң  үсынған 

тезисіне дау айтып кеткен. Ол “бар болудың себебі” ретіндегі 

бастау мен  мақсатты  немесе  “функцияны”  өзара  тәуелсіз 

бірліктер деп қарастырады.  Осыны дәлелдей келіп, Дюрк­

гейм  “өлеуметтік  факті  мүлдем  пайдасыз  болса  да  бола 

береді — ойткені, оны пайдалы мақсатқа ешкім бейімдемеген 

немесе бір кездері пайдалы болган нәрсе кейіннен керексіз 

болып  қалады да  бүрынгы  әдетпен  омір  сүре  береді”  деп 

атап корсетті.  Тайлормен келісе отырып,  ол  “сарқыншақ- 

тар” биологиялық организмнен горі қогамда кобірек болуы 

ықтимал деп  есептейді.  Сонымен  қатар, деп ескертеді ол, 

әлеуметтік практика немесе институт озінің формасы мен 

табигатын сол күйі сақтай отырып, атқаратын функциясын 

өзгертуі мүмкін;  мысалы,  орта  гасырлардагы жэне  қазіргі 

діни  гүрыптар  мен  қагидалар  осының дәлелі  бола  алады. 

Осы түжырымга сүйене отырып, Дюркгейм мына ережені 

ойлап шыгарды: “Сонымен, әлеуметгік қүбылысты түсіндіру 

үшін  оны  тугызган  ықпалды  себеп  пен  оның  атқаратын 

Функциясын жеке-жеке анықтап алу керек”.

Бірақ, Малиновскийге мүндай козқарас жат болатын, ол 

Үшін бар болудың ықпалды себебі ретіндегі алгашқы бастау 

мен пайдалылық функциясыньщ мәні бірдей. Мэдени қүбы- 

лыстың дербес тарихи себебін іздестірудің кез-келген әрекетін 

°л “алгашқы бастауларга немесе  “нагыз себептерге” деген 

гылымга дейінгі долбарды  сагыну”  деп  атап,  қабылдамай 

тастады.  Бүл  аздап  күлкілі де,  өйткені,  Тайлордың  озі  де 

Мэдени  “сарқыншақтар”  мен ықпалды эрі нақты маңызга 

Ие Мэдени формаларды  озара  ажырату үшін  функционал- 

ДЫҚ олшемін пайдаланган болатын, ал, Малиновский озінің 

ФУнкционалдық  козқарасқа  адалдыгы  туралы  жар  сала 

*Үріп, шынайы функционалды мэдени формалар мен жал-

193

ған функционалды мэдени сарқыншақтарды немесе қалдық- 

тарды ажыратудың осындай принципін жасап шығара 

алмай 

қойды. Тайлордың айтуьшша,  “мэн-мағынасыз ғүрыптар ça- 

р қ ы н ш ақ   болы п  есептелуге  тиіс  деп  үзілді-кесілді 

мәлім- 

дегенде біз соншалықты арты к кетпеген шығармыз; ол ғурып- 

тар пайда болған кезде сол жерде олар нақты  мөнге немесе 

ең қүры ғанда,  рәсім дік  м ән ге  ие  болған,  бірақ қазір жаңа 

қоғам ды қ жағдайда да өм ір сүруін жалғастырып отырғаны- 

мен  олар  өздерінің бүры нғы   м ән ін ен   айырылып  қалды да 

абсурдқа  айналы п  кетті.  Ә рине,  өз кезінде енгізілі|ен жаңа 

ғүрыптар да күлкілі немесе адамгершілікке жат болып көрінуі 

м үм кін ,  дегенм ен,  о ларды ң   пайда  болу  себептері  анық 

аңғарылып түрады”.

Тайлор  н ақты   бір  тарихи   мәдениеттің  функционалды 

қүрам дас  бөлігі  болған,  қоғам ды қ-м әд ен и   дамудың  жаңа 

кезеңіне амалсыздан ж әне кереғар түрде қосылған, өздерінің 

қазіргі мэдени сипаты бойы нш а сарқы нш ақ болып отырған 

мэдени белгілер мен институтгарды айқы н ажыратады. Тай- 

лордьщ мөдени сарқы нш ақтар туралы ілімінің нақты қүңцы- 

лы ғы  да сонда  — ол этнологты ң  қазіргі мөдениетті бағалай 

білуіне,  оны ң  қандай  белгілері  мен  институттары  қауіпті 

соқы р сенім ретінде сақтал ы п  қалғаны н жөне болашақ да- 

муға  кедергі  келтіретінін  бағамдауына  мүмкіндік  беретін 

тарихи кокжиек пен функционалды қты анықтау өлшемдерін 

корсетіп берді.  Сонды қтан да Тайлор мэдениет тарихын “ре- 

формаш ылар ғы лы мы ” деп  атады.

Керісінше, пайда болуды ң қазіргі жэне бастапқы тарихи 

м ақсаттары н озара ш ендестіре қарасты рған М алиновский 

озінің  аса  бай  қи ял ы н а  сүйен е  отырып,  шынайы  тарихи 

фактілермен ж эне ш арттармен еш байланысы ж оқ психоло- 

гиялық немесе әлеуметгік функцияларды ойынан шыгарып, 

ж аңаш ы л ж эн е  біріктіргіш   ф ункцияларды   барлық мэдени 

дағдылар мен институттарға (қарапайым болсын, эркениетп 

болсын) бірдей күш теп таңуға мәжбүр болды.  Ол осы күнге 

дейін жеткен барлык м эдени формалар адамзатгың қажетіне 

(бастапқы  болсы н,  кейінгі болсы н) жаңаш ыл жауап болып 

табылады ж эн е ж еке түлға м ен   қоғам ны ң өмірін жақсарту 

үшін функционалдық ж агы нан қүнды  нэрселер деген түжЫ- 

рымды басш ылыққа алды. Егер М алиновский мэдени фунК' 

ция — тарихи түрғьщ ан  қ а й т а  бағалауға болатын ауыспалЫ 

бірлік екендігін  қап ер ін е  алса  (мүны  Тайлор да,  М эйн Де>

Пторкгейм де ескерген болатын), онда ол тарихи шарттарды 

ьісЫрып  койы п,  мәдениеттің  алғаш қы   бастауларын  элеу- 

меттік функциялармен шендестірмес еді.

Б і з д і н ш е ,  

ш ынайы ф ункционалды қ көзқарас этнотари- 

хи  сипатта  болуға ж әне  м әдени  өзгерістерді ескеруге тиіс, 

ө3 кезегінде,  бүл  қазіргі м эдени  функцияларды  анықтауға 

көмектеседі.  Өткен замандардағы функциялар қазіргі ф унк­

циялармен сэйкес келе бермейтіндікген, бүлардың соңғысы 

барлык жағдайда бірдей олардың әу бастағы формалары мен 

мәнінің өлшемі бола  алмайды.  Бір  мөдени  объекті немесе 

әрекет тарихи процесс барысында көптеген функцияларды, 

ал, кэптеген мэдени формалар эр кездегі эртүрлі мэдениет- 

терде бір ғана ф ункцияны  атқары п келсе,  бүл ф актін ің өзі 

этнологган қазіргі нақты функциялар мен тарихи себептерді 

жэне м эдени қүбы лы старды ң ф ункциялары н  ажырату б а­

рысында оте абай болуды талап етеді.

М алиновскийдің  аса  м ү қ и я т  зерттеген  м эсел елер ін ің  

бірі -  “сарқы нш ақтар”, өйткені бүл оның функционалды қ 

көзқарасының негізі болды.  Өзінің қазіргі заман ғылымына 

деген қальштасқан кэзқарасьш білдіретін “Антропологияның 

түжырымдамасы  мен  әдістері”  деп  аталатын  очеркінде  ол 

былай  деп  жазды:  “Бүрынғы  мектептер  елемей  кетті  деуге 

болмайтын, керісінше, ондай да болады деп санаған бір тар- 

мақ бар.  Ол — адамзат тарихыңдағы  “олі ж ү к” немесе м эде­

ни “жэдігерлер” деп аталатын сынауға да татымайтын, гылым­

га жат түжырым.  Оған сэйкес, едәуір дәрежеде жэне страте- 

піялық маңызцы айқындамалар бойынша — мэдениетгер, шын- 

дығында,  эздеріне  еш  қаты сы   ж о қ   идеялардың,  наны м - 

сенімдердің,  институттардың,  гүрыптар  мен  объектілердің 

мекені болып қызмет етеді екен. Эволю циялық теорияларда 

мүндай “жәдігерлерді”  “сарқынш ақтар” деп таниды” .

Егер мэдениет атаулының тиісті функциясы ж о қ  ж эн е 

соган сэйкес айқын мэні де болмайтын кез-келген элементін 

саРҚЫншақтар деп түсінсек, онда Малиновский олардьщ бо- 

луының эзін ж оққа шыгарады.  О ны ң пікірі бойы нш а,  м ә- 

Дени  белгілер  мен  объектілердің  өз  ф ункциясы н  озгертуі 

ОДардьщ өзіне қатысты мэдениетпен үйлесімін жогалтьш ала- 

тьіньщ  білдірмейді  екен.  М эден и   объектілер  мен  м эдени 

практика белгілі бір қогамда қандай да бір функция атқара- 

болгандықтан сақталып қалады,  сондықтан олар ойтіп- 

Үитіп  аман  калганды қтан  гана  белгілі  бір  ф ункцияга  ие 

°лган деп ойлау дүрыс емес.

195

Сондықтан, М алиновскийдің айтуы бойынша, функ  ия-

рға

rap

сыз “мэдени жөдігерлер” больш табылатын сарқыьннақ' 

бүл өмірден мулдем оры н қалм айды  екен.  С аркы нш а 

туралы  айтылып  журген  создер  —  Тайлор  мен  эволюЦад 

шылдар өздерінің алғашқы бастаулар мен мәдениеггің к<  гң 

кезеңмен дамуы туралы теориясын ақтап алу ушін усы 

ган 

жалған тужырым.  Бул атышулы “сарқынш ақтардың” қг  pri 

функциясы — түтастай теріс; іс жузіңце, сарқыншақтар т\  Ь>і- 

рымдамасының озі де күні өткен этнологиялық теория  ір- 

ды ң “сарқы нш ағы ” болып табылады.  “А нтропология ^  tiH 

сарқы нш ақтар тұжырымдамасының тигізетін н ақты  зи| 

м ынада  — бір жағынан,  ол  эволю ц иялы қ қатарларды 

пына келтірудің жалған әдістемелік сызбасы ретінде ко 

тап қан, екінші ж ағынан,  бул одан да жаман -  далалық 

ттеулерде тум сы ғы ны ң асты нан басқаны  көрмеуді ақт 

қы змет етеді. (Ә)  Бул түж ырымның зияны далалық зер 

лердің тиімділігі төмендеуіне әкеп соқтырды.  Зерттеуш 

мөдениетгің кез-келген факгісінің қазіргі функциясын ан 

таудьщ орнына өз ауқымында ғана түйықталып қалған қг 

жөйтгерді қанағат тұтып ж ү р” .

“Сарқы нш ақтар” деп аталатын мысалдардың бәрінін 

тарында, деп жалғастырады одан әрі Малиновский, іс жүзі  |де 

фактілерді тиісінше талдамаудьщ салдарынан анықталмай к 

ған ш ы найы  функциялар жатыр.

М әдениеттің кезең-кезеңмен дамуын негіздеу ушін с 

қьш шақтар тужырымдамасьш пайдалану әрекетінің қай-к 

сысы да кезінде М алиновскийдің тарапынан сьшға ұшырг |а - 

ны на  еш  кум ән  жоқ,  ол  мүндай  тәсіл  нақты  зерттеуле 

зиянды өсерін тигізеді деп атап откен болатын.  Бірақ,  со 

қарап өлгі түжырымдаманы этнографиялық материалдари 

қуатталмаған жалғандық деген қорытынды жасалмаса кер 

М әдени сарқьш ш ақ дегеніміз — ж әй ғана “жәдігер”  нем 

“өлі ж үк”  емес,  озінің бастапқы функциясынан айырыл 

қалған  ж әне  жаңасына  ие  бола  алмаған  мөдениетгің 

элементі болуға тиіс. Кейбір сарқыншақтар халық дәстүрііВе 

инертті түрде сақталып қалған, күні өткен әдет-ғүрып О  

салы, түшкірген адамға амандық тілеу сияқты) болып таб 

лады. Эндрю Ланггің фольклорға “сарқыншақтарды зертн 

деген анықтама беруді ұсынуы да н ақ осы себептен. 

Ф

олі

 

лоршы ғалым өзінің бастапқы мәні мен нақты маңызын әді 

қаш ан жоғалтқан, бірақ бағы замандардан бері үмытылм

п-

і

-

î-

гЬ

I

н

н

с.

п

196

әлі| күнге деиін  сақталып  келе  жатқан,  ескіліктщ  қалдығы 

болып табылатын көптеген ғүрыптарды біледі.

Эрине,  тарихи  түрғыдан  пайдалы  болған  белгілер  мен 

гүрыптар туралы олардың қандай да бір функциясы бар деу­

ге (іолады.  Мәселе сол ф ункцияны ң табиғаты мен м әні неде 

екенінде жатыр.  М эдениет зерттеушісінің міндеті аталмыш 

функцияның негізінде жатқан не — ш ындық па,  әлде соқыр 

сенім  бе;  оны ң  өзі  жергілікті  аңыздарда  орнығып  қалған 

субъективті адасуға тап  болып  отыр ма,  әлде  бүл қандай да 

бір  күбылыстың  кейбір  салдарларының  нақты   қолданыс 

түріндегі жиынтығы ма  -  соны  айықтау.  М алиновский  со- 

лардың бөрі өйтеуір “бір пайдаға асар” деген сілтеме жасап, 

мәдени сарқыншақтардан бойын аулақ салмақ болады,  бірақ 

бүл орайда  өзі  этнограф иялы қ фактілерді  елегісі келмейді, 

ондай фактілерге  сөйкес,  пайдалы лы ққа  негізделген ж үйе- 

лерде аман қалуына еш мүмкіндігі ж оқ (немесе оған “лайы к 

емес”) көптеген элементтер мэдениет саласында әлі де сақта- 

лып отыр. Түптеп келгенде, сарқынш ақтар түжырымдамасы 

мэдени  даму  мен  прогресс  теориясына  тікелей  қатысты. 

Мүндай тарихи болаш ақты елемеу жалған функциялы сар- 

қы нш ақтар  м ен  н ақты   ф ун кц и ял ы   белгілерді  ажырату 

өлшемін жоғалтьш алуға әкеп соқтырады.

Қазіргі өмірдің бейбіт әрі демократиялық тәртшке мүдделі 

зертгеушісі ретінде М алиновский бүгінгі мөдениеттің кейбір 

қырларына — әсіресе, институт ретіндегі соғысқа нормативті- 

сыни көзқарас білдірмей оте алмады. Сондықтан, алғаш қы 

бастаулар мен функцияларды ң тендігі туралы функционал- 

Дық қағиданы  қанш ам а  берік үстанғанымен,  біз он ы ң  бір 

еңбегінен:  “адам жэне адамзат эволю циясының бастауы ту­

ралы ғылым ретінде антропология “соғыс деген ежелден бері 

келе ж атқан мәңгілік қажеттілік п е?” — деген сүр аққа жау­

ап бере алады ж эне жауап беруге тиіс те” деген түжырымды 

(мэдени қүбылыстардың шығуы туралы дәстүрлі түжырым- 

Даманы сынаған очеркінде) кездестіреміз.  Бүл ойын ол бы ­

лай  түсіндіреді:  “Бүл  —  м эдениеттің  бастауында  майм ы л- 

адам түрган деген аңғалдау мағынада жауап берілген  “қай - 

Даң ш ы қ қан ы ” туралы сүрақ емес.  Бүл — соғыс дегеніміз де 

отб,асы,  неке,  х ү қы қ ж эне  білім  тэрізді  адамзаттың барш а 

Мөдениеттерінде ж эне оның дамуының барлык кезендерінде 

ҮДайы болып келген бе деген сүрақ; одан да терендей түссек, 

Үл өзі адамға тэн нэрселердің ең кэне бастауларьшьщ міндетгі

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: