Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

«өлім  әкелетін,  өлтіретін,  қирататын»  сема  (мағыналық  реңк)  бар 

екендігін осы сөзбен түбірлес алаулау – соғысу, алашы – жаналғыш 

–  «палач»  (түрік  тілінде),  аласат  –  «жаугершілік»  (қарақалпақ 

тілінде),  аласат  салу  «аласапыран,  бүлік,  дүрлігу»  (қазақ  тілінде 

Сыр  бойы  мен  Түрікменстан  қазақтарында)  сияқты  туынды  сөздер 

мен қазақ тіліндегі ала сапыран, ала топалаң, ала қырғын, алағай-

бұлағай сияқты сөз тіркестеріндегі ала компоненті осы тіркестердің 

мағынасында  «ұрыс-соғыстың  салдарынан  болатын  бүліншілік» 

семантикасы  бар  екенін  көрсетеді.  Қазақ  жырларында  кездесетін, 

бұл  күнде  ұмыт  болған  ала  балта,  ала  берен,  мүмкін  тіпті,  алату 

дегендердегі ала да түсті білдірмейді, «ұрыс-соғыста ұстайтын құрал 

–  балта,  киген  сауыт  –  берен,  ұстайтын  ту»  дегендерді  білдіреді. 

Бұлардың  барлығында  ала  –  мағынасы  көне  сөз.  Біздің  топшыла-

уымызша,  аламан  сөзінің  түптөркінінде  осы  ала  түбірі  жатқан  бо-

лар дейміз. Аламан – көптік мағыналы жинақы атау. Аламан деп бір 

адамды емес, топ, отрядты атайды, сондықтан қазақ тілінің ертелі-

кеш сөздіктерінде аламан «шапқыншы топ, тонаушы тобыр, талау-

шылар» деп түсіндіріледі (Н.И.Ильминский Материалы к изучению 

киргизского наречия с киргизско-русским словарем. - Казань, 1861). 

Егер  жеке  адамға  қарата  айту,  жеке  шапқыншы  деу  керек  болса, 

соңғы  кезеңдерде  аламаншы  сөзі  жасалған.  Қазақ  тілінде  аламан 

сөзінің жиі қолданылған кезеңі – XVІІІ-ХІХ ғасырлар болар деп топ-

шылаймыз, өйткені «Едіге» жырының ең әрідегі (XV ғ.) нұсқасында, 

сондай-ақ өзге нұсқаларында да кездеспейді деуге болады. «Жорту-

ылшы» мағынасындағы аламан сөзін XVIII ғасырдың ақын-жырауы 

Ақтамбердіден табамыз:

Айттырып бермес сұлуын 

Аламанға тегін олжа қылар ма екенбіз?

Бұл сөз Қазақстанның батыс өңірінен шыққан XIX ғасыр ақын- 

дарында жиі қолданылған.

Көнерген  және  ескірген  бірліктердің  қомақты  бір  тобы  –  ескі