Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Сөздер сөйлейді
| қолжіп – қолды байлайтын жіп, ал бәзір-ді әзірге таба алмадық.
Алаулау. Ұзақ тарих жолында елін, жерін, ата мекенін қорғап не жаңа қоныстарды іздеп ұрыс-соғыспен өмірі ат үстінде өткен бабаларымыздың тілінде, оның әсемдік әлемі өлең-жырларында, әсіресе ерлік эпостарында ұрыс-соғысқа қатысты сөздер аз болмаған сияқты. Осы күнгі соғыс деген атауға қатысы бар алаулау, тоғыс/
262 Тәңір оңғарса жолымды, Алаулаған қалмақтан Кегімді барып алармын, – дейді Қобыланды батыр. Күні кешегі Махамбеттің өзі: Алты күндей алаулап, Он екі күндей ой ойлап, – деп толғайды. Бұл мысалдардағы алаулау – «соғысу, ұрысқа шығу». Сәл ілгеріректегі мектеп оқулығында батырлар жырлары мен Махамбет өлеңінде кездесетін алаулау етістігі «күйіп-жану» деп түсіндіріліпті. Әрине, бұл – мүлде қате түсінік.
Тоқсан баулы ақ көбе Тоғысқан жерде кигенмін, – деген жолдардағы тоғысу етістігі қазақ тілінде бұл күнде осы жердегі мағынасында қолданылмайды. Тоғысу сөзінің мұндағы мағынасы – «соғысу, ұрыста айқасу». Сөз түбірі – тоқы (тоқу) етістігі көне түркі тілдерінде «сражение» («ұрысу, соғысу»). Бұл етістік XVI ғасырдағы қазақ мәдениетінің жаз- ба ескерткіші – Қадырғали бидің «Жами’ ат-тауарих» атты еңбегінде жиі қолданылған. Бұл сөз көне түркі тілдерінде «бить, ударять, стучать» мағынасын білдірген. Бүгінгі қазақ тіліндегі тоқайласу, тоқылдақ (құс), тоқпақ (құрал) сөздерінің семантикасы осы көне тоқы- (тоқу) етістігіне алып барады. Тоқуш/тоғысу тұлғаларының бір қатарда тұруы – кәнігі құбылыс. Бұл көне сөз осы мағынада қазақтың өзге жырларында да кездеседі: Қыз Назымға таласып, Екі батыр соғысты. Бұлт шайнап, мұз бүркіп Үркер мен айдай тоғысты («Қамбар батыр), – дегенде де Үркер мен Айдың бір қатарға келіп, айқасуына теңеп айтылған «соғысу» мағынасында келіп тұр.
раптан келіп бір-бірімен түйісу, тоқайласу; 2) бірге жиналу, бас қосу, кездесу» (ҚТТС. - 9-т., 1986, 157-бет). Қадырғали бидің «Жылнамасынан» тоқушмақ (тоғысу) етістігін кездестіреміз: «[Чингиз хан] ол йыл Бұйрұқ ханға тоқушмаққа ат- ланды». Тоқыс, тоқысу/тоғыс/тоғысу тұлғалары осы көрсетілген мағынада сирек болса да, қазақ жырларында да бар: Бас боп өзі Қараман Қыздырды қырғын соғысты. Екі жақтың әскері Жігермен қайта тоғысты («Төрехан батыр»). 263 Тоғысу етістігі – бетпе-бет келу деген мағынада қазақ жырларын- да бейнелі қолданыс: Тоғалай салды соғысты, Қызылқұмның ішінде Екі батыр тоғысты («Едіге», Мұрын жырау нұсқасы). Екі батыр соғысты, Бұлт шайнап, мұз бүркіп, Үркер мен айдай тоғысты («Қамбар батыр»). Бұл жерде тоғысу – «бетпе-бет келу, қарсы келу» деген поэтика- лық сөз үлгісі. Қазіргі қазақ тілінде «соғыс» мағынасындағы тоғыс зат есімі сөздіктерде тіркелмепті, демек, жоқ. Ал тоғысу етістігі бұл күнде: «1) әр тараптан келіп бір-бірімен түйісу, тоқайласу; 2) бір жер- ге жиналу, бас қосу, кездесу» деп түсіндіріледі (ҚТТС. - 9-т., 1986). Сөйтіп, алау, тоғыс және осылардан жасалған алаулау, тоғысу етістіктерін қазіргі нормадағы соғыс, соғысу сөздерінің ескі эквиваленттері деп тану керек. Бір қызығы – қазіргі ноғай тілінде соғыс/соғысу сөздері – кітаби сөз, ал «соғыс» мағынасында әдеби нормада қауға сөзі қолданылады екен (Ногайско-русский словарь. - М., 1963), соғыс варианты «төбелесу, жағаласу, ұрысу» дегенді білдіреді. Сан ғасырлар бойы елін, жерін қорғау, тілін, әдет-ғұрпын сақтап қалу жолында өмірін ат үстінде ұрыс-соғыста өткізген қазақ халқының сөздік қазынасында «соғысу, ұрысу, айқасу» мағынасында қолданылып келген синоним- дер қатары едәуір. Солардың бірі – ескірген тоғысу сөзі болса, осы қатардағы ойнау етістігі де семантикалық ескіліктердің бірінен сана- лады:
Екпіні қатты жас бала Құлдарменен ойнады («Ер Сайын»). Бұл жердегі ойнау сөзінің мағынасы – «айқасу, соғысу», мұны осы жырдың келесі жолдары дәлелдей түседі: Өзгесін қырып салды да, Отызын жаяу айдады. Әрине, бұл жердегі ойнау – балалардың ойнауы емес, нағыз соғысу, ұрысу. Жаугершілік тақырыбына жататын ескі сөздердің тағы біреуі
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|