Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| Валиханов Ч.Ч. Көрсетілген кітап. 419-б.; Кидайш – Покровская Н.В.,
Нурмағамбетова О. А. Героическая поэма « Кобланды батыр» //Кобланды батыр. - М., 1975. - С. 11. 125 Смирнова Н.С Особенности развития казахского эпоса, его поэтика //История казахской литературы. В 3-х томах. - Т. I. - Алма-Ата, 1968. - С. 241. 134 кезеңдегі қазақ тілінің лексикалық құрамын айқындауға септігін тигізеді. Бесінші. Соңғы кездерде архив қазыналарынан іздестіріп тапқан материалдарға қарағанда, XVIII ғасырдың соңғы шире- гінде Ресей үкіметі тарапынан қазақ тілінің кейбір сөздерінің орысша және өзге тілдердегіше баламасын көрсететін шағын сөздік іспеттес тәжірибелер болғаны анықталды. Бұлар: 1) «Парсы және татар диалектілері» деп аталатын 10 беттік қолжазба, 2) 49 орыс сөзінің қазақша және монғолша аударма- лары берілген қолжазба, 3) «Хиуа, Бұхар, қырғыз (яғни қазақ – Р.С.) және мешер тілдеріне аударылған орыс сөздерінің тізімі», 4) 1774 жылы жазылған орысша-қазақша сөздіктің қолжазбасы т.б. Бұларда берілген материалдар кейбір қазақ сөздерінің XVIII ғасырдағы берген мағыналарын, кейде тіпті фонетика- лық суретін тануға көмектеседі, өйткені бірқатар сөздіктерде қазақ сөздері орыс әрпімен жазылған немесе орысша транс- крипциясы берілген. Әдебиет зерттеушілердің XVIII ғасырдағы тарихи жыр- лар деп таныған (фольклордағы эпос категориясынан бөліп қарап жүрген) Абылай хан, Қаракерей Қабанбай батыр, Қанжығалы Бөгембай батыр, Шақшақ Жәнібек батыр, Олжа- бай, Өтеген, Арқалық батырлар туралы жырлардың осы күнгі біздің қолымыздағы мәтіндері – тууы мен жырлануы жағынан, біздіңше, дәл XVIII ғасыр туындылары емес. Сөз жоқ, о баста тарихта болған осы адамдардың аттарына байланысты аңыздар, әңгімелер, толғау-жырлар болған, бірақ олар бізге сол пайда болған түрлерінде жетпей, кейін, XIX ғасырда, оның да екінші жартысында, тіпті кейбіреулері біздің дәуірімізде жаңарып, «жаңғырып жырланған нұсқалар екенін оларды зерттеушілер атап көрсетіп отырады. Мысалы, біздің заманымызда Жәнібек батыр жырын өңдеп, толықтырып, қайыра жырлаушы – халық ақыны Иманжан Жылқайдаров, Өтеген батыр туралы жырды өткен ғасырда Сүйінбай жырласа, кейін, 1937 жылы Жамбыл оны қайта жырлаған, Арқалық батыр туралы Иса Байзақов, Ертай Құлсариев, Саяділ Керімбеков өз туындылары ретінде үстіміздегі ғасырдың 30-жылдарында қайта жырлаған 126 . Де- мек, тіл тарихын зерттеу тұрғысынан келгенде, біз бұл жыр- 126 Қазақ тарихи жырларының мәселелері. - Алматы, 1979. - 95, 124, 163,166-б. 135 ларды XVIII ғасырдың үлгілері ретінде қарастыра алмаймыз. XVIII ғасырдың мұралары да бізге ауызша сақталу арқылы жеткендіктен, жоғарыда көрсетілгендей текстологиялық қиындықтар мұнда да кездеседі. Мысалы, мұрасы едәуір толық және аса көп өзгеріссіз жетті-ау деген Бұхар жырау шығар- маларына ғылыми тұрғыдан текстологиялық жұмыстар жүргізу қажет екендігі сөз болып келеді 127 . Бұхар шығармашылығының тілін, суреткерлік шеберлігін, стильдік жаңалықтарын арнайы зерттеген Қ.Өмірәлиев бұл күнде Бұхардікі деп беріліп жүрген 4 толғауды жырау меншігінен мүлде шығарып тастауды ұсы- нады (олар: «Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек», «Ей, айташы, Алланы айт», «Ақтың үйі – мешіт-ті», «Ай, заман-ай, заман-ай»). Тағы бір топ толғауды Бұхар шығармасы екендігі я еместігі шартты, демек, олар да дүдамал деп табады. Зерттеушінің бұл үзілді- кесілді байламдарына түгелдей қосылмасақ та, оның Бұхар мәтіндерін осылайша талдап қарау принциптерін құптаймыз. Бұл күндерде Бұхар жыраудікі деп ұсынылып жүрген мұраларға оның авторлығы жөнінде біздің пікіріміз мынадай (Қ.Өмірәлиевтің айтқандарын ескере отырып түйгенде): 1. Бұхардікі емес деп санайтын «Ей, айташы, Алланы айт», «Ақтың үйі – мешіт-ті» деген екі толғауды біз осы жыраудың «қаламына» жат емес деп ойлаймыз (ол жөніндегі дәлел бұрын келтірілген). Ал мына дүниелерді Бұхар авторлығына кейіннен телінген деп түйеміз: «Әлемді түгел көрсе де» деп бастала- тын 15 жолдық өлең, ең алдымен, толғау емес, ол – белгілі бір құрылым, : өлшем және ұйқас суреті қатаң сақталған жазба поэзияның үлгісі: өлең үш шумақтан бес тармақтан тұрады, ұйқас кестесі: а, а, б, а, в. Бесінші тармақ рефрен іспеттес, ол үш шумақтың үшеуінде өзара ұйқасып келеді: Қызыққа той- жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|