Мәдібаева қанипаш қайсақызы
жүктеу/скачать 1,9 Mb.
|
Мадибаева-Қ.XIX-ғасыр-әдебиетінің-қөркемдік-дамуы-Оқу-құралы-2007ж.
| Жүрек – теңіз, қызықтың – бәрі асыл тас.
Күн – күйеу, жер – қалыңдық сағынышты. Жүректің ақыл-азаты, Өткен өмір – қу соқпақ, Салған ән – көлеңкесі сол көңілдің. Абай өлеңдерінде метонимияның жаңа түріне жататын бір ауаны – заттың, адамның орнына олардың түсін алмастырып айту. Бұрынғы әдебиет нұсқаларында кездесетін тәсіл болғанымен, Абай өзінше жаңартқан. Синекдоханың жаңа түрі де Абайда мол. Абай өлеңдерінде өзіне шейінгі әдебиетте қолданылмаған синекдоха басқа поэтик тілдерімен салыстырғанда анағұрлым басым. Абайда өте көп қолданылады деп танылатын эпитет пен метафорадан да метонимия мен синекдоха жиі кездеседі. Бұрын қолданылмаған синекдоханың жаңа түрлері де Абайда жиі ұшырайды. Бұл жаңа түрлер әралуан жолдармен жасайды. Шырайды қайғы жасырмай, Күлкінің ерні кезермес… Қайғы шығып иыққа… Абай өлеңі бір реттен қарағанда тұтас жаңа сөз, жаңаша құрылған сөйлем. Оның жасалуында әлем, Батыс, Шығыс поэтикасының әсері аз емес. Сонымен бірге Абайдың ақындық қуатының өзіндік қана, дара табиғатынан туған шеберлік те мінсіз… “Толқынын жүрегінің хаттай таныр”, “Мен сынық жан, жамағанмен”, “Қалады бір күн жас бұлт, жартастың төсін құшақтап”, “Уақыттай, өзі жүйрік ат мінесіз”, “Жас өмір – алтын, күміс жарқылдаған…”, т.б. Сонымен жаңа сөздер, эпитет, теңеу, жаңа сөйлемдер жасау, сөз ұстарту жөнінде Абай алысты алды. Қазақ өлеңі түрленді, жарқылдай түсті, тереңге тартты, биіктеп көкке қанат жайды. Ол қазақ сөзінің асылын бір айшығымен жаратты, біріне-бірінің жарығын түсіріп, поэзияның сәулелі, нұрлы шуағына шомылдырды қазақ тілін. Қазақ тілінің барша поэтикалық мүмкіндігін барлап, құдіретін танытты. Абайдың поэтик тілдерінің басқа түрлері жөнінде қазақ әдебиет тіліне қосқан жаңалықтарын жекелеп көрсетсек, кейіптеу Абайдың жазба әдебиетімізге бүтіндей қосқан жаңалығы деп айтуға болады. Өйткені, ескі ауыз әдебиетінде өмір құбылысын суреттеуде поэтик тілдің негізгі бір түрі саналып, ХVІІІ-ХІХ ғасырдың әдебиетінде де қолданылмай, не аз кездесетін кейіптеуді, жаңа дауір, жаңа ой-санаға сәйкес, жаңаланған түрде қайта тіріліп, поэтик тілдердің өмір құбылысын суреттеуде санаулы құралының бірі етуі қазақтың әдебиет тілін жасауда, сөз жоқ, ұлы еңбек. Абайдың тілі сұлу. Сиқыр. Абайдың тілі дана. Абайдың тілі жас, қуатты. Ол тіл – қазақтың тілі. Ғ. Сағди айтқандай әрбір үлкен ақын – өз ана тілінің жемісі. Жалпы, қазақ тілінің сөз байлығы ХІХ ғасырдағы қазақтың жаңа жазба әдебиеті, әдеби тіл мәселесін ғана емес, сол аяда кең өрісті Абай поэзиясының сөз өрнегін ұзақ жылдар бойы зерттеп келе жатқан қазақтың үлкен ғалымы Рәбиға Сыздықованың Абайдың жазба тілге қатысын, Абай поэзиясының тіл жөнін қисындауы аса ғылыми, аса негізді, аса өлшемсіз таным, тап басқан танығыштық өнегесі болып отыр. Абайтанудың бір тиянақтала түскен арнасы да осы Абайдың тіл өрнегі, сөз кестесіне қатысты баянды, байыпты зерттеу, зерделеулермен толыққан. Р. Сыздықованың “Абайдың сөз өрнегі” зерттеуінде жоғарыда аталған “ауызша әдебиет”, “ауыз әдебиеті”, “жазба”, “жазбаша әдебиетке” қатысты негізгі толғамдар жасайды. “Сондықтан Абайдың алдындағы сан ғасырлық қазақ поэзиясының тілі өзге де үлгілермен қатар, қазақтың ұлттық кезеңге дейінгі әдеби тілінің ең басты сүбелі үлгілерін танытады. Бұлардан басқа билерің шешендік сөздері және ауызша-жазбаша түрде тараған шежірелері де қазақтың төл әдеби тілінің үлгілері болып саналады. Бұлардың барлығын “фольклор” деп аталатын халық ауыз әдебиеті мұраларынан бөлек дүние деп санау қажет. Өйткені ақын-жыраулар мұрасы – авторлы, профессионал әдебиет үлгілері, ал фольклор – авторсыз және өзіне тән ерекшеліктерімен ажыратылатын халықтық мұраның қазынасы. Бірақ екеуіне ортақ бір бөлігі бар, ол – қазақтың ақын-жырауларының өлең-жырлары мен билерінің сөздері де, фольклор дүниесі де ауызша тарап, ауызша өмір сүретіндігі. Сондықтан ХV-ХІХ ғасырлардағы қазақ ақын-жыраулар поэзиясы тілін “қазақтың ауызша әдеби тілі” деп, ал фольклор тілін “ауыз әдебиеті тілі” деп бөліп атауды орнықтырып келеміз” [120, 13 б.]. Сонымен бірге ғалым мына бір айқын құбылысты атап көрсетеді. “Абайға дейінгі қазақтың мәдениет көгінде және бір тіл өмір сүріп келді. Ол ортаазиялық және Еділ бойы мен Кавказды мекендеген бірсыпыра түркі халықтарының да жазба дүниесіне қызмет етіп келген “түркі” деп аталған дәстүрлі жазба тіл еді. ХVІ ғасырдың соңында жасап өткен, қазақтың тарақ таңбалы жалайыр руынан шыққан тарихшы ғұламасы Қадырғади бидің “Жами ат-тауарих” атты шығармасы да осы тілде, яғни қазақтың ескі жазба әдеби тіл дәстүрінде дүниеге келген”. “Абай қазақтың байырғы әдеби тілін ұлттық жазба тілге айналдырды, соның іргетасын қалады, оның даму бағыттары мен принциптерін ұсынды. Бұл ретте Абай тілін зерттеу ұлттық әдеби тілдің тарихына барып ұласады” [120, 14 б.]. Рабиға Сыздықова қазақтың әдеби тілі – ұлттық әдеби тіл дегеннің екі ұғым екендігінін ашып айтып отыр. Бұл жөннің зерттелу жайын Р. Сыздықованың өз аузымен айтсақ, мынадай қадау-қадау мәселелер. “Аталған еңбектерімізде қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің қалыптасуы, оның негізгі арналары, бұл процестегі ескі түркі жазба дәстүрдің, оның ішінде ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде қазақ топырағында орын алған “Кітаби тіл” дегеннің рөлі сияқты мәселелерді сөз еттік, сонымен қатар мұнда осы процестердегі Абайдың ұстаған принциптері мен жол сілтеген бағыттары, өлеңдері мен прозасының тілі атқылы тікелей көрсеткен үлгісі, қысқасы, бүгінгі ұлттық жазба тіліміздің қалыптасып, әрі қарай даму барысындағы Абайдың қызметі нақты фактілермен талданды” [120, 14 б.]. Р. Сыздықова атап көрсеткен Абайдың “текст түзудегі” өзгешелігі 1923 жылғы Ілияс Жансүгіровтің Абай кітабы туралы мақаласында алғаш рет қозғалған еді. “Тегінде Абай өлеңнің, жырдың ұйқасымына өте сақтық қылатын ақын. Өлең-жырлардың иықтарында қыл сыймайтын қию бар. Басқалардай пікір үйлесетін жанамалау сөзді әкеле салмайды. Тізбегіне әдемі келетін ұнамды сөзді, пікірдің ішіндегі ұйқасымды да қарамайды. Абайдың өлеңін дұрыстағанда бұл сарын да ескерілуі керек. Екінші, Абай жазу ретінде сыпайыланып та отырмайды. Азалық, асықтық қосылыс жырларында, өлеңдерінде көңілде өзі ұрлап отырғанының бетін жарқ еткізіп ашып жіберуге тақалады. Шындық тұсы жеңіл-желпі сөзден Абай именбейді. Мәселен “көт” деген сөздің Абайдың өлеңінен кемінде бір онын табуға болады. Бұл біздің қара халықта көбірек қолданылатын сөз. “Қазақ соңы” дегенді көбінесе “көті” дейді. Мұндай сөздерден бір сыпайышылық жүзінен түзетсек, жазушыға қиянат қылған боламыз. Абай сол халықтың өз рухы тілімен сөйлеген ақын” [85, 112 б.]. Ілияс Жансүгіров абайтануда кейінде біршама қозғалған, Абайдың ән өлең туғызу жөнінде Р. Сыздықова атап көрсеткен бір ерекшелігі жөнінде де алғаш пікір білдірген. Ол “Абайдың алды-артындағы ақындардан бір үздік артықтығы: оның жырларын неше түрлі күй сымбалдарына салынғандығы” дейді. Р. Сыздықова Абайдағы етістіктерді арнайы қарастырды. Бұл ерекшелікті кезінде Ғ. Сағди да байқағандығын көреміз. “Бұл тілдің әдеби жақтан істелуіне де Абайдың көп қызметі тигендігі Абайдың өлеңдерінде анық көрініп тұр. Абай одағай сөздерден жасалған етістіктерді көп қолданады. Яки өзі сондай етістіктерді көп жасайды. Әлі бұл туралы шеберлігі таңданарлық” [85, 144 б.]. Бұл ерекшелік Р. Сыздықова зерттеуінде нақтылы тілдік-ғылыми негіздемелермен жан-жақты, кеңінен қамтылып қарастырылды. Р. Сыздықова “Абайдың сөз өрнегі” монографиясында “Етістік – көріктеу құралы” атты тараушада Абай шығармаларындағы етістіктің: 1) қалыпты тұлғаларына: көрдім, көрмедім, шатылды, т.б.; 2) констатация түріндегі қолданысына: шығады, айқасады, т.б. тоқталады. “Қысқасы, Абай өлеңдерінде етістіктің шақтық тұлғаларын қолдануда сол өлең идеясының статика (бір нәрсенің қалыпты күйі) мен динамика (қозғалыс, қимыл, әрекет) тұрғысынан берілуіне тікелей қатысты” [120, 34 б.]. -ып тұлғалы көсемшенің экспрессиясы басым, -мақ жұрнақты тұлға философияға бейім, етістік тұлғалардың өлеңде айтылған ойдың берілу түріне қарай икемделуі Абайда айқын деген пікірі де Абайдың ақындық табиғатына тартып жатқан ой. Абай өлеңдеріндегі етістік тұлғалардың берілу, таңдап алыну жөндерінің стильдік мәнін ғалым мейлінше жеріне жеткізе зерттейді. Абайдағы етістіктің қолданысын қарастыра отырып Р. Сыздықованың жалпы қазақ поэзиясын тілдік-грамматикалық құрылым жағынан қарастырудың қазақ өлеңінің жаратылыс сырын ашар теориялық негіздемелерге бастайтынын көрсетеді. “Өлең тексінде эллипсис (ықшамдау) деп аталатын амал орын алады. Ол өлең, мақал-мәтел ауызекі сөйлеу тіліне тән… Абай сөйлемнің жеке мүшесін емес көсемшені тиянақтайтын етістікті тастап кетеді. Бұл – қазақ поэзиясында тек Абай қолданған, өте сирек ұшырасатын тәсіл”. Р. Сыздықова Абайдың өткен шақ көсемшені стильдік құрал – стилема етіп таңдағанын айтады. “Абайға дейінгі қазақ поэзиясында баяндауышы өткен шақ көсемшемен келген бағыныңқы компоненттерді сыйыстырып, бүкіл өлеңді бір ғана құрмалас етіп құрастырған ақын Махамбет сияқты (әзірге біздің білетініміз)" [120, 47 б.]. Абай афоризмдері – қазақ әдебиетіндегі шешендік толғам, түйіннің жаңа бір сападағы түрі. Ақын Абай афоризмдер арқылы қазақ тілін, қазақтың жаңа жазба тілін, әдеби тілін әсемдік деңгейге көтерді. Қазақ тілінің әсерлілігі, байлығы, бар қуаты осы афоризмдерде және бір серпінмен ашылды. Абай поэзиясы – қазақ тілінің ғасырлар бойғы ішке жинаған ұлы қуатының жаратылыс табиғатындағы ұлы жаратылыс. Афоризмдерде Абайдың барша шығармашылығындағы аса талғамды сөз таңдау тәсілі айқын көрінген тұстар көп. Бұл жөнінде, бәлкім, келешек кезеңдерде арнайы зерттеулер жасалып жазылар. Осы орайда Рәбиға Сыздықова мынадай елеулі жайттарға назар аудартады. Р. Сыздықова Абайдың сөз қолданыста жақсылық сөзін 33 рет, жаманшылық сөзін 18, арсыз 18 қолданғанын, өзінің өлең тілінің актив сөздеріне айналдырғанын айтты. Талап (45), оқу (54), ғылым (111), білім (31), өнер (46) рет қолданылған. Қайғы (66), қулық (32), иттік (7), қорлық (19), қызық (72), мақтан (56) қолданылған. Абай тілі сөздігін арнайы зерттеген ғалымның осы деректеріне қарап отырғанда, өзіміз байқаған бір жай, бұл актив сөздердің әсіресе нақыл сөздерде көп қолданылатындығы. Жалпы Абай шығармашылығында жақсы (130), жаман (46), дос (60), достық (28), өмір (113), өлім (26) рет ауызға үйірілген болса, соның көпшілігі осы нақыл сөздің тірегі сапасында қолданылғанын көруге болады. Абай тіліндегі фразеологизмдерді зерттеуде Р. Сыздықова Абай тілінде жүздеген фразеологизм қолданылған болса, оның дені өзіне дейінгі әдеби тіл қазынасынан алынғанын айта отырып, олардың негізінен жалпыхалықтық тілде кеңінен қолданылған элементтер болғанын айтады. Жылдар бойы сұрыпталған бай фразеологияның тек Абай емес, бар ақын жазушының амалы, ісі екенін соның өзінде әрбір суреткердің өз қолтаңбасы байқалып тұратынына назар аудара отырып, тілдік фактілерге кеңінен тоқталған ғалымның Абай даралығын, Абай жаңалығын зерделеуді, ғылыми негіздеуі – Абай тілін танудағы тың алым, жаңа таным десек, артық айтқандық емес. “Абайда кездесетін атауыш (терминдік мәндегі) фразеологизмдердің бірқатары өз заманындағы әлеуметтік, саяси-экономикалық қарым-қатынастарға байланысты туған жаңа тіркестер… Абай тіліндегі фразеологизмдерді түстеп түгендеуде, жоғарыда айттық, басты назар олардың Абай қаламынан туған жаңаларына аударылмақ. Бұл орайда айтар әңгіме, талданар материал баршылық. Жасалатын образдар әдетте фразеологияға иек артатын болса, Абай бұл ретте жаңа тіркестер жасаудың жүйелі жолдарын жүзеге асырған. жаңа образды жасайтын немесе ақынның айтысу идеясын күшейтетін тіркестер құрастыру үшін Абай бір сөзді бірнеше фразеологизмнің компоненті етіп пайдалану тәсілін ұсынады. Бұл – Абайға дейінгі бірде-бір ақын-жырау тілінде ұшыраспаған құбылыс. Мысалы, Абай сату етістігін тіркес жасам құралы етіп алады да, бұрыннан бар сақал (ын) сату, ар-ұятын сату, жақынын сату, арын сату дегендердің үстіне оны модельмен еңбегін сату (“еңбегіне сүйену”), жан сату (“жанын пида қылу”), көзін сату (“телміру”), сөз сату (“сөздік талдау”), терін сату (“күш қайратын еңбекке жұмсау”), күлкі сату (“алдау”), қулық сату (“қулығын асыру, алдау”), құлағын сату (“өтірік таңдағансу”), қылығын сату (“әрекеттік жұмсау”), әнін сату (“ақындық өнерін талдау, оны пайда үшін жұмсау”), жүзін сату (“өтірік жақсы көріну”), суретін ұстап сату (“сыртынан иемдену, басын саудаға салу”) деген он шақты жаңа тіркестер жасайды” [120, б.]. Абайда жаңа образды тіркестердің құрылымдық әлементі есебінде сатуда басқа сауу, бағу, көйлеу, табу деген сөздер пайдаланылған. Мысалы: адам сауу, қулық сауу, еңбек сауу, күлкі бағу, ел бағу, мақтан көйлеу, орын табу, ой табу. Абайда жаңа тіркестердің семантикалық ұйтқысы есебінде есім сөздер де көп аталады. Мәселен, мақтан сөзі 50-ден аса рет қолданылған: мақтанға салыну, мақтан сөйлеу, мақтан қуу, мақтанның құлы, т.б. жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|