Международная академия аграрного образования костанайский филиал маао
жүктеу/скачать 5,95 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- УДК 94(479.24) КОНФИГУРАЦИЯ УКРЕПЛЕННЫХ ГОРОДОВ СРЕДНЕВЕКОВОГО АЗЕРБАЙДЖАНА И ЕЁ СВЯЗЬ С РЕЛЬЕФОМ МЕСТНОСТИ
- Рис.1. План средневекового города Гянджи
- УДК 811.512.122. КӚРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ КЕЙБІР СТИЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (Ш.ҚҦДАЙБЕРДИЕВ, А.БАЙТҦРСЫНОВ ШЫҒАРМАЛАРЫ БОЙЫНША)
Әдебиеттер тізімі:
1. Азибаева Б. Казахский дастанный эпос. А., «Ғылым». 1998. 2.
3.
Қазақ әдебиетінің тарихы. 2-том. 2-кітап. А. 1961. 4.
Мелетинский Е.М. Герой волшебной сказки. М. 1972. 5.
Каскабасов С. Казахское волшебное сказка. А. 1974. 6.
Бердібаев Р. Эпос тағылымы. А. 1989. 7. Жирмунский В.М. Народный героический эпос. М. 19
УДК 94(479.24) КОНФИГУРАЦИЯ УКРЕПЛЕННЫХ ГОРОДОВ СРЕДНЕВЕКОВОГО АЗЕРБАЙДЖАНА И ЕЁ СВЯЗЬ С РЕЛЬЕФОМ МЕСТНОСТИ Нагиев Г.Г. ФГБОУ ВПО МГАВМиБ – МВА им. К.И. Скрябина, Москва В статье рассмотрены вопросы формирования внешней конфигурации средневековых городов Азербайджана, еѐ связь с оборонительными сооружениями географическими особенностями местности. Изучение данных вопросов дает возможность судить о динамике развития города, о его исторической топографии. Азербайджан, средневековые города, конфигурация городов, топография городов, Гянджа, Шамкир, Дербент, Хараба-Гилан, Нахчыван, Барда, Габала. The article discusses the formation of the outer configuration of the medieval cities of Azerbaijan, its relationship with the fortifications geographical terrain features. The study of these issues makes it possible to judge the dynamics of development of the city, its historical topography.
План города, окруженный фортификационными системами, определяет главные особенности организации его обороны, в то же время, его топографии на разных этапах развития истории. Конфигурация, размер площади, а также характер организации обороны средневековых городов Азербайджана были обусловлены такими факторами как, географические свойства местности, где располагался город и, особенности исторического развития города [4]. Города, расположенные в равнинных местностях и строившиеся по единой планировке, имели геометрическую, в основном квадратную, прямоугольную форму или близко к ним. Города правильных конфигураций расположены углами к сторонам света. Этот принцип градостроительства является весьма древним и заложен в плане древних городов Ближнего и Среднего Востока (Дур-Шарукин в Ассирии (конец VIII в до. н. э.) [8, С .
161],
Эрк-кала, Кырк-тепе, Чулбурж, Харашкет, и др. в Средней Азии [3, С
.
47; 7, С .10-11], Тезекент (Пайтакаран), Торпаггала (Чога) в раннесредневековом Азербайджане (Кавказская Албания) [1], Герат в Иране [14] и т.д.). По мнению В.М. Массона, геометрический план городищ указывает на возможность централизующего начала [9, с. 3-8], Г.А.Пугаченкова и Л.И. Ремпель считают, что строительство городов и крепостей с квадратным планом сближает их с планировкой эллинистических военных лагерей эпохи Александра Македонского и его приемников [10, с.38-39]. Некоторые исследователи видят в прямоугольном плане городов земное воплощение идеи «небесного города» [6, с. 71]. В космогонических теориях древних китайцев их страна располагалась в центре Вселенной и занимала территорию в форме квадрата, поэтому города имели форму, близкую к квадрату, как небесный прототип смоделированный на земле, - пишет
Э.Стужина [11, с. 16-17, рис.1-3 (Л-П)].
Такая планировка городов, кроме символических замыслов, по всей вероятности, имела и практическое значение
Рис.1. План средневекового города Гянджи 161
Судя по правильной форме внешнего абриса можно предположить, что такие средневековые города Азербайджана как Бейлаган, Гянджа, Нахчыван (Йезидабад), Хой, Хамадан были построены по единому, заранее продуманному плану. В индийском источнике «Манасара» (VI-VIII вв.) имеются очень интересные данные об архитектурном искусстве и приемах раннесредневековых зодчих, свидетельствующие о фактах построения городов по единому градостроительному замыслу [9, с. 49-54]. Не исключено, что такими приемами руководствовались азербайджанские градостроители (рис.1,2). В горных и предгорных рельефах отсутствовала правильная конфигурация, и она повторяла абрис местности. Города, расположенные в предгорных и горных местностях, более подчинены рельефу с целью наибольшего использования естественных преград для обороны города. Для таких городов в большинстве случаев отсутствует правильная конфигурация. В этом отношении очень характерны города Шамахы, Дербент, Нахчыван, Габала (рис.2), Хараба-Гилан (рис. 3, 5). В результате максимального использования рельефа местности цитадель города Шамахы - Балагала имела шестиугольную форму. Стены шахристана города тоже были зигзагообразные, как это видно из зарисовок художников 1 . Город Габала, приспособляясь к рельефу мыса, где он расположен, получил форму треугольника со срезанным углом. Искусственным рвом верхняя часть треугольника была «срезана», в результате чего получился неправильный многоугольник (Сельбир), а нижняя часть оставалась в том же очертании - треугольником со срезанным углом (Гала) (рис.2). Главная дорога Габалы, по которой некогда обеспечивался доступ в город через северные и южные ворота, также диктовалась рельефом местности.
Однако в некоторых случаях города или их части, расположенные в горных и предгорных местностях имели правильное очертание. Например, если цитадель Нахчывана имела квадратную форму, то стены его шахристана сильно подчинялись рельефу местности, особенно его северо-западная стена, которая образовала множество зигзагов на своем пути. В то же время, южная стена шахристана тянулась в виде вытянутой прямой линии, что было обусловлено рельефом местности. Своеобразную конфигурацию имеет город Дербент, в виде вытянутого прямоугольника, основы которого составляли две длинные городские стены, идущие от гор к морю. Параллельно идущие северная и южная стены Дербента, запирая путь из Севера в Переднюю Азию, создали условия для формирования в пределах этого пространства города, его шахристана и рабада. Древнее ядро города Нарын гала - цитадель, еѐ оборонительные стены, повторяя изгибы крутизны холма, где она стояла, получила форму неправильного многоугольника.
1
162
Иногда в силу географического положения город не имел четко выраженной планировки. Такогохарактера город Хараба-Гилан. Однако его цитадель вполне соответствует эллипсовидной форме скалы, на которой она расположена (рис.3), города [5]. Другим типом города по форме его площади является имеющиеся овальные или округлые планы (Баку, Шиз (Южный Азербайджан), Ордубад). Города с таким очертанием были известны в древности в Малой Азии (Занджари, Экбатан, Ктесифон и др.) [11; 12, с. 42-99] в Парфии (Хатра), сасанидские (Фирузабад, Гур и Дарбгерд), город Багдад [12, с. 42-99], многие города Казахстана [2, с. 75] и т.д. Видимо такие особенности круглого города были известны, когда строились такие города Азербайджана, как Ордубад, Шиз, Баку, хотя об этом прямых доказательств нет. Кроме географических условий, сложение внешнего абриса городов всех видов было связано и с характером развития города (Дербент, Кабала), его стихийной застройкой (Баку, Хараба-Гилан). Если города Бейлаган, Шамкир и по описанию источников Барда сохраняют более правильное очертание, то город Гянджа, окружавшийся новыми стенами, по мере расширения его территории уже не имеет той правильной конфигурации какая была в его старой части – «первом городе» (рис.1). Интересной чертой некоторых городов квадратной илипрямоугольной конфигурации, расположенных на равнинах, является их ориентация к странам света, не сторонами, а угловыми башнями, как в Ассирии и Вавилоне. К ним относится города Бейлаган, Шамкир, Барда, Шахрияр и Чѐл-Агдам. В Муганской степи расположено городище Ичери-Агдам, в плане имеющий форму круга. Это единственное городище в Азербайджане, имеющее такую планировку. В раннесредневековом Азербайджане существовали крупные населенные пункты - поселения, носящие в себе городские черты. В них были развиты ремесло и торговля, они являлись культурными и религиозными центрами (поселения Мингечевир, Гявургала, Торпаггала и др.), но эти населенные пункты в целом не были окружены оборонительными сооружениями.
Рис. 5. Оборнительные стены и башни Древнего Дербента
Таким образом, исследование средневековых городов Азербайджана позволяет выделить четыре основных типа конфигурации: 1). Города с прямоугольными очертаниями, расположенные в равнинных областях (Бейлаган, Гянджа Чѐл Агдам, Шамкир, Барда, Хой и др.);
163
2). Города с овальным или круглым очертанием, расположенные в разных рельефах местности (Шиз ((Тахти-Сулейман) в Южном Азербайджане), Баку, цитадель Хараба Гилана, Ичери-Агдам); 3). Города с неправильным очертанием, расположенные в горных или предгорных районах (Шамахы, Габала, Хараба Гилан); 4). Города, сочетавшие правильную и неправильную конфигурации в планировке (Дербент, Нахчыван (Йезидабад)); 5).Города, основу планировки которых составили длинные стены (Дербент). Список литературы 1.
Бабаев И.А. Города Кавказской Албании (IV в. до н.э III.в. н.э. ) Баку. – Элм. – 1990. –236 с. 2.
Байпаков K.M. Типология средневековых городищ Южного Казахстана и Семиречья (VI нач.ХШ вв.) // Известия АН КазССР, серия общ.наук, 1981, № 3, с.26-33. 3.
4.
Достиев Т.М. Средневековые оборонительные укрепления эпохи средневековья в Азербайджане (на турец.) Мирас, 2014 г, №9, 5.
Ибрагимов Б.И. Средневековый город Киран. Баку –Москва. – 2000. – 176с. 6.
Кошеленко Г.А, Парфянская фортификация. //CA.1963. № 2, с.59-65. 7.
Литвинский Б.А., Соловьев B.C. Средневековая культура Тохаристана. М., Наука, 1985. 263 с. 8.
Масперо Г. Древняя история. Египет, Ассирия. 2-е изд. испр., пер. с фр., СПб., Л.Ф. Пантелеев, 1900. - VI, [2], 311 с. 9.
Азии. Ашхабад, 1978. 10.
Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. История искусств Узбекистана с древнейших времен до середины девятнадцатого века. - М.: Искусство, 1965. - 687с. 11.
Стужина Э. П. Китайский город XI- XIII вв. экономическая и социальная жизнь. М.:- Наука.- 1979.- 408с. 12.
Creswell K.A.C. Fortifcation in Islam before a.d. 1250.//Proceedings of the British Academy, vol.38, London, 1952. 13.
Comparative urbanism in the Islamic Far West.//Word Arc-hology.,vol.14, N 3, Cambrige., 1983. 14.
УДК 811.512.122. КӚРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ КЕЙБІР СТИЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (Ш.ҚҦДАЙБЕРДИЕВ, А.БАЙТҦРСЫНОВ ШЫҒАРМАЛАРЫ БОЙЫНША) Нурсеитова А.А., А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті тілдік даярлау орталығының аға оқытушысы, магистр В этой статье рассказывается о производениях Ш.Кудайбердиева, А.Байтурсынова об учебе, знании, труде, переводе. В этих произведениях рассмотрены лексические изменения в пословицах-поговорках К ним сделан лингвостилистический анализ. In this article the author tells about Sh. Kudaiberdiev and A Baitursynov‘s study, his knowledge, works of translation. In his works lexical changes in proverbs and sayings are considered. The linguistic and stylistic analysis of these works is made.
Ахмет Байтұрсынов қазақ тілін оқыту мен зерттеулерде белгілі бір жүйелі мақсат ұстанған.Ол алдымен қазақша сауат ашуды мұрат тұтып, бұл жолда тұңғыш әліппе –«Оқу құралды» жазды, одан соң қазақ тілінің фонетикасы мен грамматикалық құрылымын, ана тілінің тӛл заңдылықтарын талдап, пән ретінде оқытып, үйретуді жолға қойды, сӛйтіп, үш бӛлімнен тұратын «тіл-құралды» дүниеге келтірді. Кітапшаның соңында берілген кӛркем мәтіндердің танымдық мәні зор: туған-туыс, үй саймандары, жер жүзінің атаулары,жаңылтпаш, жұмбақ пен мақалдар қысқа да нұсқа қамтылған.Мақалдар бала қабылдауына сай теріліп алынған.Мысалы, « Оқу – білім азығы, білім – ырыс қазығы», «Ойнап сӛйлесең де, ойлап сӛйле», «Білім жұғысады, ырыс ауысады», «Екпей егін шықпас, үйренбей білім жұқпас»деген қанатты тіркестер оқушының қабылдауына жеңіл, әрі тәлімдік мәні зор. [3.74б] Халық қазынасындағы мақал – мәтелдерді ақын ӛлеңдерінен кездестіруге болады.Паремиология – мақал-мәтелдер мен әр алуан қанатты-нақыл сӛздерді жан-жақты зерттеуге байланысты пайда болған тіл білімінің дербес те жаңа салаларының бірі. Кӛркем сӛз тәсілдерінің ішіндегі қуаттысы мен құнарлысы болып саналатын мақал-мәтелдер тіл атаулының баршасына тән, ӛзіндік ерекшелігімен кӛзге түсетін универсалдық құбылыс. Қазақ тіл білімінде барлық тілдердің екі түрлі қызметін атап кӛрсетеді: оның біріншісі – қоғам мүшелерінің ӛзара түсінісуіне, пікір алысуына қажетті қатынас құралы ретіндегі коммуникативтік қызметі де, екіншісі - ӛмір шындығы, барлық болмысты ӛзінде бейнелеп кӛрсету қызметі.
164
Мақал-мәтелдердің табиғатына тән қасиет тілдің осы екінші қызметіне байланысты, ӛйткені олар белгілі бір тілде сӛйлеуші халықтың ӛткен ӛмірі мен барлық болмысының куәгері іспеттес оның дүниетанымы мен даралығын бойына сақтап, атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа үзілмей келе жатқан асыл мұра, рухани қазына болып саналады. [1.221 б] Кейбір мақал-мәтелді заманның ағымына қарай ӛзгертіп айту, я тыңнан жаңа мақал шығару сӛздерінің идиома болуынан анағұрлым оңай.Заманның нақтылы бір тілегіне сай шыққан мақалдар толып жатыр. Бұған мысал ретінде қазақ әдебиетінің кемеңгері Абайдың, тағы басқа ой иелерінің мақал болып кеткен нақыл сӛздерінен кӛптеген мысал келтіруге болады. Бұл - әркімге белгілі нәрсе. Тек мынаны атап кетейік: Әдет - әдет емес, жӛн әдет деген мақал түркі тілдерінде араб жазуынан латын жазуына кӛшерде жиі қолданыла бастады. Қазақ тілі ӛз алдына дербес тіл болғаннан бері қарай келе жатқан мақал-мәтел ӛте кӛп.Мақал-мәтелдер сан жағынан да, сапасы , кӛркемдігі, тапқырлығы жағынан да бір ғажайып құбылыс екені әркімге аян. Сӛздер белгілі бір лингвистикалық дәстүрге ие болып, фразеологиялық дәрежеге жету үшін, ол сӛздер сол белгілі фразеологизмге тән қасиетке ие болу керек.[2,599 б] Мақал-мәтел инварианттары бірде олардың компоненттеріне инверсия жасау арқылы, бірде оларды түсіріп, эллипис жасау арқылы, бірде екі түрлі мақал-мәтелдердің элементтерін ӛзара шебер қиыстыру арқылы,т.б. жолдармен жасала береді.[1,223 б] Біздің қазақша газет шығаруымызды «бүйректен сыйрақ шығару» деу де жетіспегендік, қазақ пен татар тілі бүйректей бірігіп тұрғанда, біз келіп газетті қазақша шығара бастасақ, сонда айтылса дұрыс болар еді.[5 179 б]. «Бүйректен сирақ шығарды» Болмашы нәрседен шатақ шығарды, орынсыз сӛйлейді, езулеп кері тартты.[2,130] Мақалдағы ӛзгешелік «шығарды» етістігін «шығару» деп тұйық етістікке айналдырғанында. Біздің бұлай істеуіміз басқалардан бӛліну үшін емес, амалсыз «барымен базарлау»[5. 180 б] «Барымен базар» Қолдағы барға қанағат ету мағынасында. [2,94 ] «Үмітсіз шайтан болсын» деген сӛз бар, Жолдар кӛп жәннетке де тарам-тарам.[ 4, 30] «Үмітсіз шайтан» Сенбеушілік, күдер үзу пендеге лайық емес деген мағынада айтылады.[2, 550].Бұл мақалға «болсын» етістігін қосып мақалдың мағынасын кӛркейте, толықтыра түскен «Нақыл сӛз әлін білмес әлек» деген Осындай әуре болған жаннан қапты. [4, 53] «Әлін білмеген әлек» Ӛзінің шама-шарқын білмеген адам туралы айтады. [2, 83] Мақалдағы ӛзгешелік «білмеген» сӛзі «білмес» деп ӛзгертілген. Бірақ мақалдың мағынасы халықтық қолданыстан ауытқымаған. Қазақ олар ойлаған жерден шықпады Әуелі, «ауылдастың аты озғанша, аталастың тайы озсын» деп, жақынын сайлайды. Екіншісі, «жеген ауыз жесін» деп, жебірлерін сайлайды.Үшіншісі, «аузы қисық болса да,байдың ұлы сӛйлесін» деп, малдысын сайлайды. Бұл мақалдарды ақын мысалға ала отырып, халықтық қолданыстағы мағыналарын сақтаған. А.Байтұрсынов ӛлеңдеріндегі мақал-мәтел компоненттерінің орын ауыстыруына байланысты инварианттар: «Ұлы той – кӛппен кӛрген» жалғыз мен бе,- Деп отыр, не болса да жұртпен кӛрдік. [4, 25 б.] «Кӛппен кӛрген – ұлы той» Кӛпшілікпен, жұртпен қатар басқа түскен іс нәубет.[2,282] Ақын ӛлең жолдарында бұл мақалды орын ауыстырып қолданғанымен, жалпы халықтық тұрғыдан ӛзгертпей, мағынасын сол қалпында қалдырған. Қорыққанға қос кӛрініп,қойдан үркіп, Тығылып талдың бұтқасына [4.43] «Кӛлеңкеден қорықты» не болса, содан сескенді. [2,272] Халықтық қолданыстағы «Қорыққанға қос кӛрінер» мақалының мағынасын сақтап, бұл мақалға «қойдан үркіп» тіркесін қосып мақалдың мағынасын кеңейте түскен. «Садаға бастан құлақ» деген мақал, Бейшара жан сауғалап тұра қашты.[4. 56] «Бастан құлақ садаға». Бас аман болса болды мағынасында.[2,98]. Бұл мақалдың мағынасы халықтық қолданыстан ауытқымағанымен «бастан» сӛзі мен «садаға» сӛзінің орны алмастырылып қолданылған. «Аузыңды құрғақ қасық босқа қажар», Шығынға құр айтқан сӛз болмас дәрі. [4. 104] «Құрғақ қасық...» Бұл жерде еш нәрсе бермесе де жылы кӛңіл білдіру туралы айтылады. [2, 365] Халықтық қолданыстағы «құрғақ қасық ауыз жыртар» мақалының мағынасы сақталғанымен,сӛздердің орны ауыстырылып қолданған.Сонымен қатар «ауыз жыртар» компонентінің орнына «босқа қажар» компоненті алынып, құрылымын түрлендірсе де негізгі мағына сақталған. Ақын ӛлеңдеріндегі компоненттерін ӛзгертіп айтуға байланысты инварианттар: «Кіреді тентек есі түстен кейін, 165
Мүшкілін халіміздің жаңа білдік. [4. 25] «Ақсақ қой түстен кейін маңырайды» Мезгілінен кешеуілдеу, ерте туып, кеш қалу деген ұғымда айтылады..[2, 25] Халық мақалының мағынасын меңзеп қолданған.Халық тіліндегі мақал ақын қолданысында сырт кейпі ӛзгертіліп, кӛркемдік мағынаға ие болып тұр. «Ақсақ қой» компонентінің орнына
эмоционалдық бояуын күшейтіп, мағына дәлдігін шегелей түскен. Екі жолды мақал-мәтелдердің бір жолын түсіріп айтуға байланысты пайда болған инварианттар: «Орамал тонға емес, жолға »-деп ал, Әзірге ат-шапаны осы боп тұр. «Орамал тонға жарамаса да, жолға жарайды» мақалының «жарамаса да» компоненті және екінші сӛйлемдегі «жарайды» компоненті түсіріліп қолданылса да, мақалдағы айтылар ой толығымен санамызға жетіп тұр. А.Байтұрсынов мақалаларындағы қосалқы компоненттермен кеңейтілген инварианттар. Теңдікке қолы қалай жетсін? Қатерлі жерде қаперсіз отырдық. Ӛзімізге ӛкпелемесек, ӛзгеге ӛкпелер бет жоқ.[5.204]. «Қаперіне алмады» Қауіптенбеді; алаңдамады, мән бермеді. [2,320] Халықтық қолданысы «Қаннен қаперсіз қалу» Бұндағы ӛзгешелік мақалдың мағынасына қосалқы «жерде» компонентінің қосылуында. Әуелі, малсыз күн кӛре алмайтын болғанда, «сау басыңа сақина тілеп алмасақ» керек еді.[5,207]. «сау басына сақина тіледі» ӛзін-ӛзі дауға іліктірді, әлек тілеп алды.[2,456] Бұл мақалдағы ӛзгешелік «тіледі» етістігінің орнына күрделендіріліп «тілеп алмасақ» деп етістіктің болымсыз түріне айналдырылғанын байқаймыз. «Қос жүре түзелер» деген,түбінде түзелмей қалмас, жұрт азаматы қам қылса.[5.229] «Кӛш жүре түзелер» мақалындағы «көш», сӛзінің орнына «қос» сӛзін ауыстырып, қолданған Сӛйтіп күншығыс елдері еңбекшілерінің «былай тартса арба сынып, былай тартса ӛгіз ӛледі» екі жақ бүйірінен бірден қысылады, болмаса бірінен құтылса, екіншісінің тұзағына түседі. [5.199 б] «Қайда барса да, қорқыттың кӛрі» Қайда барсаң да, құтылмас бір бәле (ҚЕ) [2,305] Халықтық қолданыстағы фразеологизмнің мағынасын алған. Шығармай бір жеңнен қол,бір жерден сӛз, Алалық алты бақан дертпен кірдік. ... [4. 28 б.] «Бір жағадан бас, бір жеңнен қол» Бірікті, ұйымдасты, ауыз бірлік жасады. [2, 134 б] - халық мақалының мағынасын сақтап, оны жаңаша түрлендіріп қолданған.Бұл жерде ауыз бірліктің жоқтығын баяндап, болымсыз түрде алып та, мақал-мәтелдің экспресивті-эмоционалды тұрғыдан мағынасын күшейте түскен. Қазақтың халық мақалдары ӛлең ішінде жалпы халықтық формада қолданылса, жоғарыдағы мысалдардай бұл ӛлең жолдары адамның есінде тез қалады, белгілі бір контекст арқылы ұғынылып қана ұмытылып қалып қоймайды, халық қажетіне жарайды.[6,25] Біз қарастырған мақал-мәтелдер лингвистикалық ережелерге сәйкес әр түрлі ӛзгерістер мен қолданылса да мақал-мәтелдегі тұлғалық тұрақтылық оның біртұтас мағынасы мен мазмұнынына тікелей байланысты.
жүктеу/скачать 5,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|