Мектеп ресурстары эыдұ шолуы Анна Понс, Джереми Аморосо, Ян Херчински

125 
Апталық  сабақтардың  орташа  санын  апталық  педагогикалық  жүктеме  мөлшеріне  және 
сыныптың  нормативтік  мөлшеріне  бөлген  кезде  біз  әрбір  оқушылар  тобындағы  бір  оқушы  үшін 
қарастырылатын мұғалімдердің толық штаттық бірліктерінің эквиваленттерінің санын көрсететін 
коэффициентке қол жеткіземіз (FTE, немесе орысша нұсқасы бойынша «мөлшерлеме»). Мектепке 
дейінгі 
мекемелер 
бойынша 
коэффициенттер 
мектептер 
бойынша 
қарастырылатын 
коэффициенттерден  аз,  бұл  ең  алдымен,  мектепке  дейінгі  мекемелердің  мұғалімдерінің 
педагогикалық жүктемелерінің айтарлықтай мөлшерде жоғары болуымен байланысты. Бұған қоса, 
ауылдық  жерлердегі  мектептер  бойынша  қарастырылатын  коэффициент  қала  мектептерінікімен 
салыстырғанда жоғары, бұл сыныптардың нормативтік мөлшерлерінің аздығын көрсетеді.  
 

126 
3.A1.2-
кесте
 
Мұғалімдердің толық жұмыспен қамтылуының баламасын есптеудегі факторлар
 
Білім беру 
деңгейі 
 
Апталық 
педагиогикалық 
жүктеме 
 
Аптасына берілетін 
сабақтардың орташа саны 
 
Бір оқушыға шаққандағы 
мұғалімдердің FTE 
 
 
Мектептер
 
Үйде оқыту
 
Ауыл 
мектептері
 
Қала 
мектептері 
 
Мектепке дейінгі 
білім беру 
 
24 
22 
 
0,0458 
0,0382 
Бастауыш 
сыныптар 
 
18 
34 
8 
0,0944 
0,0787 
Орта мектептің 
кішкентай 
сыныптары 
 
18 
44 
10 
0,1222 
0,1019 
Орта 
мектептердің 
жоғарғы 
сыныптары
 
18 
46 
12 
0,1278 
0,1065 
Дереккөз
: 
Авторлар
 
Қазақстан
 
Республикасы
 
негізінде
 (2013), 
ҚР
 
Білім
 
және
 
ғылым
 
министрлігінің
 2013 
жылғы
 30 
қазандағы
 
№ 440 бұйрығы
: 
Орта
 
білімді
 
жан
 
басылық
 
нормативтік
 
қаржыландыру
 
әдістемесі
, 
Қазақстан
 
Республикасы
, 
Астана
. 
Алайда,  бұл  формула  жоғарыда  көрсетілген  коэффициенттерше  қоса,  Қазақстанда 
қолданылатын  және  мектеп  қызметкерлерінің,  негізінен,  мұғалімдердің  жалақысына  қосылатын 
қосымша ақы түрлерін реттейтін бірқатар ережелерді де есепке алады. Бұл ережелер формуланы 
анағұрлым күрделендіре түспек. Ол мыналардан тұрады:    

 
Экологиялық  жағдайы  нашар  елді  мекендерде  жұмыс  істейтін  адамдар  үшін 
қарастырылған  айрықша  жағдайлар  (экологиялық  апат  аймақтарында  негізгі  жалақыға 
50%  үстеме  ақы  және  12  күнтізбелік  күнді  құрайтын  қосымша  демалыс  күндері, 
радиациялық қауіп аймақтарында жұмыс істейтіндер үшін негізгі жалақыға  100% үстеме 
ақы және 14 күнтізбелік күнді құрайтын қосымша демалыс күндері),  

 
Мектептің орналақан жері бойынша (ауыл мектептеріне 25% үстеме ақы),  

 
Мектеп-интернаттар (жалақыға 10% үстеме ақы),  

 
Мұғалімдердің  белгілі  бір  бөлігі  өздерінің  біліктіліктері  бойынша  қосымша  ақы  алады 
(барлық мұғалімдердің 6%), 
Бұған  қоса,  берілген  формула  типтік  оқу  бағдарламасы  мен  пәндерді  тереңдетіп  оқу 
бағдарламалары  үшін  қарастырылатын  қосымша  төлемдер  мен  жәрдемақыларға  байланысты 
бөлінетін  қаржыландыру  көлемінің  арта  түсуін  де  қарастырады.  Көрсетіліп  отырған  мәндердің 
барлығы  жалақыға  байланысты  қаржыландырудың  қажетті  көлемін  бағалау  кезінде  есепке 
алынатын сәйкес коэффициенттерде көрініс табатын болады. Және ең соңғысы, мұғалімдердің бір 
оқушыға  шаққандағы  FTE  негізгі  жалақыға  көбейткеннен  кейін  (жоғарыда    3.A1.1-кестеде 
көрсетілген), бір оқушыға арналған мұғалімнің негізгі жалақысының стандартына қол жеткіземіз. 
Содан  соң,  қосымша  факторлар  жылына  жан  басына  қаржыландыру  станартын  есептеу  үшін 
ескеріледі: 

 
12-ге көбейтіледі, себебі негізгі жалақы бір айға белгіленеді, ал жан басына шаққандағы 
қаржыландыру көлемі бір жылға қарастырылады,   

 
1,1-ге  көбейту,  бұл  барлық  салықтар,  әлеуметтік  жарналар  мен  зейнетақы  жарналарын 
есепке алу үшін қажет,  

 
соманы  55%  арттыру,  бұл  басқарушылық,  әкімшілік,  қосалқы  және  техникалық 
қызметкерлер  құрамына  арналған  жалақы  қажеттіліктерін  есепке  алу  үшін 
қарастырылады,   

127 

 
соманы  оқу  шығындарына  қосу  (Қазақстан  Үкіметі  тарапынан  жыл  сайын  белгіленіп 
отыратын белгіленген мөлшердегі сома, 2013 жылы 1731 теңгені құраған).  
Осылайша, әрбір мектеп үшін қарастырылатын қаржыландыру сомасы мектепте оқитын және 
жылына  Stzy  жан  басына  шаққандағы  қаржыландыру  стандартына  сәйкес  келетін  оқушылардың 
белгілі санатына жататын оқушылардың санына көбейту арқылы есептеп шығарылады.  
Мектептерде  шамадан  тыс  жүктеменің  болуына  жол  бермеуге  арналған  кейбір  қосымша 
қаржыландыру  ережелері  бар.  Қазақстандық  орта  мектептердегі  сыныптардың  максималды 
мөлшері  2011  жылдан  бастап  25  тең
15
.  Тек  кейбір  жағдайларда  ғана,  яғни  сұраныс  көп  болған 
жағдайда,  үлкен  сыныптар  құрылуы  мүмкін,  ал  формула  өте  көп  бала  саны  бар  сыныптардың 
оқушылары  бойынша  жылына  қаржыландырудың  жан  басына  шаққандағы  стандартының 
төмендетілуін  қарастырады  (4,  5  және  6%  сыныптағы  әрбір  25,  30  және  40  оқушы  үшін, 
сәйкесінше).  
Білім беру процесі үшін ресурстарды бөлу формуласы қосымша компоненттен тұрады, оның 
мақсаты олардың тиімділігі негізінде, сондай-ақ білім беру процесіне байланысты мектептің басқа 
мұқтаждарын  жабу  үшін  мектеп  қызметкерлеріне  бонустар  төлеу  болады.  Мектепте  осы 
компонент  мөлшерін  анықтау  үшін  және  мектепте  оны  бөлу  үшін  көрсеткіштердің  толық 
бөлшектері  Қаржы  орталығының  редакциясымен «Қазақстан  Республикасының  орта  білімін  жан 
басына  нормативтік  қаржыландыру  тетігін  іске  асыру  сұрақтары  бойынша  әдістемелік  нұсқау» 
деген  нұсқауда  қолжетімді  болады.  Түрлі  көрсеткіштер  мұғалімдерге,  мектеп  басшыларына, 
қызмет көрсетуші персоналға қатысты болады. 
 
                                                      
15
 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 желтоқсандағы №1684 Қаулысы.  

128 
3. A2-ҚОСЫМША 
ПОЛЬШАДАҒЫ ЖӘНЕ ЛИТВАДАҒЫ ЖАН БАСЫНА ШАҚҚАНДАҒЫ 
ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ФОРМУЛАСЫ   
Литвадағы және Польшадағы жан басына шаққанда қаржыландыру формулалары мектептер 
арасындағы  ресустарды  бөлудің  бір-біріне  қарама-қайшы  екі  мысалы  болып  табылады  (Левачич 
2011;  Херчински  2011).  Бұл  формулалар  төменде  сипатталған  (білім  беру  қызметінің  құнын 
анықтауға  арналған екі қадамның  да  сығымдалған  салыстырмалы  шолуы  Херчинскиде  берілген 
(2009).  3.A2.1-кестеде  Литва  және  Польшаның  формуласының  негізгі  құрамдас  бөліктеріне 
қысқаша шолу жасалады.   
Литвада мектептерді қаржыландыру формуласы   
Елде  «оқушылар  кәрзеңкесі»  деген  атпен  танымал  Литвалық  қаржыландыру  формуласы 
барлық 60 муниципалитетте қолданылады. Ол мұғалімдердің, әкімшілік және кәсіби қызметкерлер 
құрамының  (техникалық  қызметкерлер  құрамының  жалақысын  қоспағанда)  жалақысын, 
оқулықтарды,  оқу  материалдары  мен  әдістемелік  құралдарын,  мұғалімдердің  біліктіліктерін 
арттыру  мәселелерін,  педагогикалық  және  психологиялық  қызмет  түрлерін,  оқушыларға  кәсіби 
бағдар беруді, когнитивті даму мүмкіндіктерін қарастыратын білім беру үрдісін қаржыландыруға 
арналған  арнайы  гранттың  көлемін  анықтайды.  «Білім  беру  ортасы»  деп  аталатын  білім  беру 
шығындарының  басқа  бөлімі  жергілікті  атқарушы  органдардың  жалпы  табыстары  есебінен 
қаржыландырылады  және  оқушылардың  кәрзеңкесіне  жатқызылмайды.  Білім  беру  ортасы 
төмендегілерден  тұрады:  техникалық  және  әкімшілік  қызметкерлер  құрамының  жалақысы, 
коммуналды  қызметтердің  төлемі,  мектепті  ұстау,  мектепке  арналған  ұсақ-түйек  сауда 
қаражаттары. Бұл жерде мектеп бюджетінің екі бөлігі де жалақыға қарасты кейбір шығындардан 
тұратындығын ескере  кеткен  жөн, сонымен қатар  мұнда  жалақыға  қатысты  болып  табылмайтын 
кейбір шығындар да есепке алынады.  
Грант әрбір мектеп үшін жеке-жеке есептеледі, одан соң белгілі бір муниципалитетте барлық 
мектептер бойынша қосылады. Грант муниципалитетке жалпы көлемі бойынша аударылады, және 
муниципалитетке  әрбір  мектеп  үшін  қандай  қаражат  сомасының  қарастырылғандығы 
хабарланады.  Алайда,  муниципалитет  мектептер  арасындағы  грант  сомасының  5%  қайта 
қарастыруға  құқылы  болып  табылады.  Бұл  өте  күшті  механизм.  Мысалы,  үлкен  қала  мектебі 
гранты сомасының 2% шағын ауылды жердегі мектептің пайдасына қайта қарастыру бюджетті еке 
еселендіруге мүмкіндік бере алады.    
Қаржыландырудың  жан  басына  шаққандағы  негізгі  сомасының  («оқушылар  кәрзеңкесі»  деп 
аталады)  қала  мектептерінің  5-8  сыныптардағы  бір  оқушыға  байланысты  мөлшері  оқу 
бағдарламасының стандарттары негізінде анықталады, ол үшін сыныптағы оқушылар санының 25 
болуы  қамтамасыз  етіледі.  Мұғалімдердің  жалақысын  арттыру  немесе  оқу  бағдарламасына 
өзгертулер  енгізу  жағдайында  формула  жан  басына  шаққандағы  қаржыландырудың  негізгі 
сомасын  автоматты  түрде  қайта  есептеп  шығара  алады.  Бұл  сома  мыналардан  тұрады:    a) 
мұғалімдердің жалақысы (оқу бғдарламасы және сыныптың  нормативтік мөлшері негізінде), оның 
үлесіне оқушылар себетінің  85% тиесілі, b) мектепті басқару (мектептің мөлшеріне байланысты), 
оның үлесіне оқушылар себетінің 9% тиесілі, c) оқулықтар, мұғалімдерді оқыту, оқу материалдары 
мен басқалары, оқушылар себетінің 6% құрайды.  
Бұдан  басқа,  формула  қаржыландырудың  жан  басына  шаққандағы  сомасын  есептеу  кезінде 
оқушылардың әр түрлі топтары үшін пайдаланылатын жүзден  астам коэффициенттен тұрады. бұл 
коэффициенттер оқушылардың әр түрлі топтары арасындағы айырмашылықтарды көрсетеді. Олар 
мыналардан құралады: a) әр түрлі педагогикалық жүктемені көрсететін оқыту деңгейлері бойынша 
коэффициенттер (бастауыш, негізгі, орта), b) әр түрлі үлес шығындарын көрсететін сыныптардың 

129 
әр түрлі нормативтік мөлшерлерінің коэффициенттері (аса үлкен емес мектептер үшін 10 оқушы, 
үлкен  емес  мектептер  үшін  15,  орта  мектептер  үшін  20  және  қала  мектептері  үшін  25),  c) 
оқушылардың әр түрлі сипаттамалары бойынша коэффициенттер, оның ішінде арнайы білім, үйде 
оқыту,  ересек  оқушылар,  мектепке  дейінгі  мекемеге  баратын  балалар,  бейформалды  оқытумен 
айналысатын оқушылар қамтылған. Нәтижесінде формула өте күрделі бола түспек.   
Польшада мектептерді қаржыландыру формуласы  
Польшалық  қаржыландыру  формасы  елде  «алгоритм»  деген  атаумен  танымал,  орталық 
бюджет тарапынан 3 000 астам жергілікті атқарушы органдарға  ұсынылатын білім беру грантын 
есептеу  барысында  қолданылады,  ол  шамамен    олар  бастауыш  және  негізгі  жалпы  білім  беруге 
жауап  беретін  2 500  гминді  (бірінші  деңгей),  орта  білім  беру  (академиялық  және  кәсіби)  және 
мектептер  қатарына  жатқызылмайтын  білім  беру  ұйымдарының  (кәсіби  жетілдіру  орталықтары, 
айрықша  қажеттіліктерге  ие  оқушыларға  арналған  орталықтар,  педагогикалық  және 
психологиялық  қызмет  түрлері,  мұғалімдердің  біліктіліктерін  арттыру  және  басқалары)  білімі  
үшін жауап беретін 380 повиатты (екінші деңгей), және аймақтық немесе ұлттық мәндегі белгілі 
бір  мектептер  мен  аймақтық  білім  беру  ұйымдарының  қатары  үшін  жауап  беретін  16  өзін-өзі 
басқару құрылымдарын (мұғалімдерді даярлаумен айналысатын өңірлік ұйымдар, педагогикалық 
колледждер, педагогикалық кітапханалар)  (үшінші деңгей) құрайды. Бір ғана формула жергілікті 
мемлекеттік басқарудың барлық үш деңгейіне және олардың тарапынан орындалатын білім беру 
функцияларына  қатысты  пайдаланылады.  Формулаға  сәйкес,  білім  беру  гранты  әрбір  жергілікті 
мемлекеттік  басқару  органы  үшін  есепке  алынған  оқушылардың  санына  пропорционалды  түрде 
бөлінеді.  Грант  үшін  қарастырылатын  қаржыландырудың  жалпы  сомасы  ел  көлемінде  есепке 
алынған  оқушылардың  жалпы  санына  бөлінеді.  Ол  барлық  жергілікті  мемлекеттік  басқару 
органдары тарапынан есепке алынады және қол жеткізілген сома «қаржыландыру стандарты» деп 
аталады,  және  сәйкес  жан  басына  шаққанда  есепке  алынған  сома  болып  табылады. 
Муниципалитет тарапынан алынатын білім беру гранты муниципалитет бойынша есепке алынған 
оқушыладың санын қаржыландыру стандартына көбейту арқылы шығарылады. 
«Есепке алынған» оқушылардың саны оқушылардың жекелеген қажеттіліктеріне байланысты 
қосымша шығындарды есепке ала отырып, оқушылардың жекелеген топтары бойынша анықталған 
қосымша  коэффициенттерді  (салмақ)  беретін  формуланың  көмегімен  белгіленеді.  Формула  41 
параметр  бойынша  қарастырылған  салмақтық  мәндерден  тұрады,  оның  ішінде  а)  ауылды 
жерлердегі мектеп оқушыларының салмағы, 0,38 тең, ол ауылды жердегі мектептің әрбір оқушысы 
қала мектептері оқушыларының 138% құрағандағы санына тең болып табылады, және шағын ауыл 
мектептеріндегі  оқытуға  жұмсалатын  аса  жоғары  шығын  мөлшерін  көрсетеді,  b)  оқушылар 
бойынша  қарастырылған  салмақтық  мәндердің  сериясы,  ол   0,8 және    9,5 аралығында ауытқиды 
(айрықша  қажеттіліктердің  түрі  мен  күрделілік  деңгейіне  байланысты),  ол  сыныптардың  шағын 
мөлшері мен мұғалімдерді қосымша пайдалану мүмкіндіктерін қарастырады, c)  негізгі білім беру 
мектебінің салмағы, ол 0.04 тең, орта білім беретін мектептің үлес салмағы, 0,08 тең және кәсіби 
мектептердің салмағы, 0,15 тең, бұлар өз кезегінде әр түрлі оқу бағдарламаларын қарастырады, d) 
өнер  және  музыка  мектептері  бойынша  салмық  мәндерінің  сериясы,  0,92  және  3,42  аралығында 
ауытқиды,  ол  әр  түрлі  оқу  бағдарламаларын  көрсететін  өнер  бағдарламасына  байланысты 
қарастырылады. 
 
 3.A2.1-
кесте
 
Польша мен Литвада қаржыландырудың негізгі элементтерін салыстыру
 
Мәселе  
 
Литва 
 
Польша 
 
Білім
 
беру
 
грантының
 
қаражатының
 
жалпы
 
көлеміне
 
қатынасы
 
Жалпы
 
көлемі
 
формуланы
 
қолдану
 
нәтижесі
 
болып
 
табылады
 
Жалпы
 
көлемі
 
қаржыландырудың
 
жан
 
басы
 
сомасының
 
есебімен
 
қолданылатын
 
параметр
 
болып
 
табылады
 
Мұғалімдердің
 
еңбекақыларының
 
артуының
 
ықпалы
 
Жалпы
 
көлемі
 
мен
 
қаржыландырудың
 
жан
 
басы
 
сомасының
 
автоматты
 
артуы
    
Қажетті келіссөздер 
 

130 
Оқу бағдарламасының артуының 
ықпалы  
 
Жалпы
 
көлемімен
 
қаржыландырудың
 
жан
 
басы
 
сомасының
 
автоматты
 
артуы
  
Қажетті келіссөздер
 
Отынға баға өсімінің ықпалы  
 
Ықпал етпейді 
 
Қажетті келіссөздер
 
Оқушылардың санының 
азаюының ықпалы  
 
Егер басқа параметрлер 
өзгермесе, жалпы көлемі азаяды  
 
Жалпы көлемі мен 
қаржыландырудың жан басы 
сомасының автоматты артуы  
 
Муниципалитетпен алынатын 
соманың мектеп бірлестігіне 
ықпалы  
 
Ықтимал азаюы  ( егер мектеп 
өлшемі ұлғайса)
 
Ықпал етпейді 
 
Қаржыландыруға
 
ерекше
 
қажеттіліктер
 
мен
 
оқушылар
 
бойынша
 
коэффициенттерінің
 
артуының
 
ықпалы
 
Муниципалитеттер
 
үшін
 
қаржыландырудың
 
тиісті
 
көлемі
 
мен
 
қаржыландырудың
 
жалпы
 
көлемінің
 
артуы
 
Ерекше
 
қажеттіліктері
 
бар
 
оқушыларға
 
қызмет
 
көрсететін
 
мектептер
 
пайдасына
 
қарапайым
 
мектептерден
 
қаражатты
 
бағыттау
 
Дереккөз
: 
Авторлар
 

131 
3. A3 ҚОСЫМШАСЫ 
МҰҒАЛІМДЕРДІ САНАТТАР БОЙЫНША БӨЛУ 
3.A3.1-
кесте
 
Мұғалімдерді
 
өңірлер
, 
ауылды
 
жерлер
 
мен
 
қалаларда
 
санаттар
 
бойынша
 
үлестіру
, 2010 
жыл
 
Өңір 
 
Қала 
 
Ауыл 
 
Жоғары 
санат  
 
Бірінші 
санат 
 
Екінші 
санат 
 
Санаты 
жоқ 
 
Жоғары 
санат  
 
Бірінші 
санат 
 
Екінші 
санат 
 
Санаты 
жоқ 
 
Ақмола  
 
24.1 
32.0 
26.6 
17.3 
8.8 
28.8 
33.6 
28.9 
Ақтөбе  
 
18.5 
28.1 
33.0 
20.4 
8.0 
25.6 
31.6 
34.8 
Алматы 
 
21.0 
33.1 
24.1 
21.8 
12.9 
32.7 
28.1 
26.3 
Атырау 
 
16.7 
43.4 
22.0 
17.9 
9.5 
36.4 
29.4 
24.6 
Шығыс
-
Қазақстан  
 
24.2 
30.3 
27.2 
18.3 
9.6 
34.2 
30.1 
26.1 
Жамбыл 
 
25.6 
25.9 
23.9 
24.5 
15.8 
26.0 
31.1 
27.1 

жүктеу/скачать 3,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: