МӘлік ғабдуллин

О.  Дипаев  бастырып  ш ығарды.  Мүнымен  катар,  «Қобыланды  ба* 
тырды»  М ергенбай,  Нұрпейіс,  Мұрын,  Айса  секілді  ақындар  да 
ж ы р л ағак .  Қ а з а қ   ССР  Ғылым  академиясының  Эдебиет  жэне 
внер  икститутына  соқғы  кездерде  жырдың  тағы  бірнеше  ва­
рианттары   түсті.
Б үларды   Елеманов  (Гурьевтен),  Аманкелдіүлы  Қ үнүзақ  (Қа- 
ра-гандынын  Н үра  ауданы нан),  Досжан  акын  (Ақтөбеден)  жыр- 
ла:-ан.  Ж ы рды ң  ж ац ад ан   үш  вариаптын  Ш аиай  Қалм,ағамбетов 
(Ақтөбедезі)  тапсы рған.
ж  
«Қобыланды  батыр»  жырын  айткан  жыршы
айтушьмар. 
ақы нны қ  бірі  М арабай  екендігі  белгілі  болса  да, 
онық  өмірбаяны  көпшілікке  таныс  емес  еді.  C
or
­
fu
  ж ы лдары   Қ а за к   ССР  Ғылым  академиясының  Әдебиет  жоне 
өнер  институты  Баты с  Қ азақстан  облысына  бірнеше  рет экспеди­
ция  ш ығарып,  ел  арасы нан  көпгеген  материалдар  жинады.^Сол 
магерналдардын.  ішінде  М арабайды ң  өмірбаянын  баяндайтын 
мәліметтер  де  бар  екен.  Ол  мәліметтер  М арабай  жөнінде  мына- 
даіі  дерек  береді.
М арабай   Қ үлбайұлы   1841  ж ы лдар  ш амасында  бүрынғы  Ка- 
раш ы га н а қ   болысына  карасты   Кәбен  көлі  деген  жерде  туған. 
(Бүл  ж ер  к а зір   Баты с  Қ азақстаи  облысы,  Теректі  ауданының, 
« Ж а ң а  коныс»  колхозы  деп  аталады.)  Әкесі  Кұлбай  да,  Мара- 
бандың,  өзі  де  кедей  ш аруа  болған.  М арабай  18— 19  жасында-ак 
асқан  домбыраш ы  атанады .  Ауыл  арасында  өлец  айтып  жүреді 
ж эн е  оленді  де  өзі  ш ығарады.  Сол  кезде  ол  атакты  акындардиц 
касы на  еріп,  олардын;  жырын  тындайды,  сөз  өнерін  үйренеді, 
Кейішісн  М арабайды ң  өзі  ақындар  айтысына  ар-аласады.  Сү- 
гІр,  Кежі,  Қ а р аб у р а  Ж үмырбай,  Б азар,  Шернияз  секілді  акын- 
дармен  айты сқа  түседі.  Олармеи  айтысы  сақталмаған.  Қарабура
Ж үм ы рбайға:
Әкем  аты  Қүлыбай,
Ө з  атымды  сүрасан,
О ралдан  озған  М арабай,
Сөз  айтпаймын  кісіге 
Ж ан-ж ағы м а  к ар ам ай ...1 —
дегеп «с-өзі  сақталған .  М арабайды н  езіке  үстаз  еткен  акыны  Ш ер­
нияз  деседі.  Б ір а к   бұл  екі  акынныц  қарым-катынасын  көрсететін 
мәліметтер  ж оқты ң  қасы.  Ш ернияз  (1816— 1881)  елуге  келренде, 
М арабай  ж иы рма  бестегі  ж ігіт  екен  деседі.
М арабай  57  ж асы нда  (1898  жылы  шамасында)  кайтыс  бол­
тан.  Оныд  моласы  ж оғары д а  айтылған  «Ж акақоныс»  колхозын- 
Да.  М арабайды ң:  «Есжан,  Доеқай,  Күлкай,  Ізбас,  Итемғен  деген 
бес  үльі  болыпты,  М арабайды н  ніемеріе-шөберелері  Батыс 
Қ азақстан   облысыкың  Теректі,  Ш ынғырлау  аудандарында  тұра- 
тыц  көрінеді.  Ізбасты ң  баласы  Салы к  Ш ыцғырлау  ауданының
1  Әдебиет  жоне  өпер  институтыиыц  қолжазба  фондысьшда.
189

Тіксай  ауыл  совстінде  председатель  бользп  істеген.  Тоғайбай  де- 
, 
ген  немересі  «Ж ацақоны ста»  колхозш ы  көріиеді.
М арабайды ц  акы нды қ  атағы   б аты рлар  жырын  айтумеп  шык- 
қан.  Ол  көптеген  баты рлы к  ж ы р л ар   ш ы ғарған.  Соиыц  ішінае 
күрделісі  ж әне  хатка  түскені —  «Қобыланды  батыр»,  «Нр  Тар- 
гын»  ж ы рлары .  М арабай  езінщ   ж ы рлары н  осы  күнгі  Батыс 
Ка- 
закстан,  Ақтебе,  Қостснай  облы стары ны к  көп  жсрлеріне  барып, 
ел  аралап  ж үріп  адтқан.  Кейде,  ж ы рлары н  сол  кгздегі  шоижар- 
ларды д  өтінішімен  де  айтатын  болған.  Бүл  жағдіай  онык  идея- 
льщ-творчесггволық  бағытьш а  эсер  -еткіен.  Б ір  юездерде  ол  Ыбы­
рай  Алтьшсаршшін  ш акы руы  
бойъшша 
Балкожанын.  аулына 
келіп,  айлап  ж атып,  көптеген  ж ы р л ар   айтка-н  екен: l.
М арабайды ң  «Қобыланды  батыры»  1922  ж ылы  Ташкент  қа- 
ласы нда  басылды,  одан  кейін  1932,  1939  ж ы лдзры   Алматы  кала* 
сы кда  «Б аты рлар  ж ыры»  деген  ж и н ақтар д а  шықты.
«Қобыландъі  батыр»  жырын  то л ы к  м ы р л ағак   ақыннын  бірі— 
М ергенбай  ж ы рау.  О л — Қ останай,  А.қтөбе  ж ақтары и  көп  ара- 
лап  жыр  айтқан  адам.  Б ір ак ,  М ергенбай  жөшнде  толык  мате* 
р иалдар  әзірге  қолы мы зға  түспеді.  М ергенбайдың  айтуындағы 
«Қобыланды  батыр;»  ж ы ры   Қобылгіндының  туғанышан  бастап, 
қартай ған ға  дейінгі  өмірін  камтнды.  Ь үл  жырды  Ақгөбе 
қала- 
сында  түрушы  Ш апай  Қ алм ағам б ето в  дегеи  кісі  Тіл  жәнс  оде 
би-ет  институтына 
о к з е п  
тапсы рған2,  ж эне  ол  институтка 
1955—56 
жылдары  Мергенбай  жырының  ж алғасы н   (онда  Кобыландыиьін, 
балалары   Беюекбай  мен  Кнікбайды ц  ерлікгері  айтылады)  -экіеп 
береді.
«Қобыланды  батыр»  жырьпі  то л ы қ  ж ы р л аған   ақынныя.  вірі- 
Віржа н  Толымбайүлы.  О л— бүры нғи  К остааай   уезінін  Kapafca- 
лы к  болысьшың  адамы .  (Б ір а қ   Б ір ж а п   туралы   да  біздін  ісолы- 
мызда  материал  ж ок.)  «Қобы лакды   батыр»  жырын  Бірж:іинан 
М ахмұт-Сүлтан  Түяқбаев  деге.л  ікісі  ж азы п   алып,  1914  жылы 
■
  бастырып  ш ығарган.
«Қобыланды  батырды»  ж ы р л аган   ақьгнныц  бірі — 
М ү р ы н  
Сецгірбайүлы.  Мүрын  С едгірбайулы 
I 860  ж ылы  туғаи.  Туан 
өсхеи  жері  кіші  ж үз  ішіігде  Адаіі:  елі,  Ж а р   деген  рудан  тараған, 
акесі  С екгірбай  кедей  болын,  өмірі  үсталыкпен  өтсе  керек.  мҮ* 
рын  18  ж а с к а   к-слгспде  Адай  іш ш дегі  Н үрым  акыннық  касыва 
еріп,  одан  «қырымнын  қы ры к  батыры»  жырын  үйренген.  Сол 
кездерінде  руы  Беріш  М урат  акы ннап  да  батырлар  жырын  үи' 
ренген,  онан  кейінірек  Адай  ішіндегі  Қ аш аған  акынмен  бірге 
ж үріп  ж ы р  айткаи,  кырьщ   ж асы и а  дейін  ел  -аралап  жыр  айту­
мен  болған.  Ол  бір  шеті  Б ү х зр ,  бі?  ж ағы   Хиуа,  Мейрам  елі  жак.- 
тарын  да  аралаған.  А страхань  ж ағы к а  д а  барып,  жыр  айтып 
жүрген.  Сол  ел  аралап  журген  уағы нда  елдін  сүйіп 
а й т к ы з а т ы н
1  К а з а к   С С Р  Ғылым  •академиясмпмц 
Э дебиет  ж эи с  опер  инствт^ьіііы^ 
ко л ж а зб а   фоидысы.
2  Сол  инстчтутты ң  қ о л ж а зб а   ф ін ід и си .
190

жырларынын.  бірі  «Қобыланды  батыр»  екен.  Октябрь  революция- 
сынан  бергі  ж ерде  д е  М ұрын  жы рау  көп  жыр  айтқан  және  к а ­
зак   әд<гбиетінің  ертедегі  үлгілерінің  көбін  жадында  сактаған. 
Мүрын  ж ы рауды ң  айтуынан,  1942  жылы  Қ а за қ   ССР  Ғылым 
академиясынын  Әдебиет  және  өнер  институтының  «Қырымның 
кьтрық  батыры»  жырын  ж азы п  алды.  Мұнын  ішінде:  «Қобылан- 
ды,  Ер  Тегіс,  Е р  Көгіс,  Телағыс,  Қо-сай,  Көкше  батыр,  Алау  ба­
тыр  тағы   басқалары   б а р 1.
Мүрын  ж ы рау  Гурьев  облысының  Маңғыстау  ауданында 
1955  жылы  кайты с  болған.
«Қобыланды  батырды»  ж ы рлаған  ақыннын  бірі — Нүрпейіс 
Байғанан.  Ол  1860  ж ы лы   бүрынғы  Орал  губерниясы,  Темір  уезі, 
Қ алм аққы рған  болысында  (қазіргі  Ақтөбе  облысы,  Байғанин 
ауданы)  кедей  ш аруаны ң  семьясында  туып  өскен.  Нүрпейіс 
ж астайы нап  өлен-әнге  қүм ар  болады,  он  жасында  акын  қата- 
рыпа  қосылады.  Онын  үлгі  алған  ақындары:  «Абыл,  Шернияз, 
М ахамбет,  Н ұрым,  Қ аш аған ,  Актан,  Қ азақбай  т.  б.  Ел  арасында 
өлең-жыр  айтып,  өмір  шындығын,  кедей  шаруалардың  аяныш- 
ты  түрмысын  суреттейді,  байлардың,  болыстардың  елге  істеген 
киянатын  әш керелейді.
Нүрпейіс —  күрделі  сюжетке  күрылған  эпикалык  жырлар 
ш ығарған  акын.  Оның  ішінде  ірілері:  «Қобыланды  батыр»,  «Кү- 
бығүл»,  «Төрехан,  Ақкенже»,  «Нарғыз»,  «Комиссар  Пожарский». 
«Акын»,  «Ер  туралы   жыр»,  «Жиырма  бес»  т.  б.
Нүрп-ейістің  еңбегі  тек  советтік  дэуірде  жоғары  бағаланды. 
Оган  үкіметіміз  1939  жылы  «Өнерге  еңбегі  сінгсн  кайраткер» 
атағыи  берді.  «Құрмет  белгісі»  орденімен  наградтады.  Ақынннц 
ш ы ғарм алары   ж еке  кітап  болып  бірнеше  рет  басылды.
Н.  Банғанин  ү за к   ауырып,  1945  жылы  қайтыс  болды^
«Қобыланды  батырды»  ж ы рлаған  акыннық  бірі — Айса  Бай- 
табынов.
А йса  Байтабынов  1875  ж ылы  казіргі  Актөбе  облысындағы 
Қобда  аудапіында,  Өтсшсай  аулында  туған.  Акывнын  әкесі 
Байтабын  өмір  бойы  Сейсенбі  Тасбаев  деген  байдын  жылкысын 
°а қ к а н .  Әкесі  өлгешісн  кейін,  семьяиыц  тауқыметі  ж ас  Айсаға 
түседі,  Сондыктан  Айса  1910  жылга  дейін  Сейсснбі  байдыи 
« ы л к ы си н   бағады ,  Б үл  уақыттардың  ішінде  інілері  өседі.  Айса 
*918  ж ы лдан  1922  ж ы лға  дейін  партизан  отрядтарыпда  болып, 
актард ы қ  қалды ктары на  карсы,  Қобда,  Елек,  Ойыл  өзендершік 
бойында  күрестерге  катысады.
1922  ж ы лм   Айса  партия  мүшелігіне  өтеді.  Сол 
Жылдардан 
бастап,  к а з а к   ауылдарын  советтендіру  жүмысына  белсене  ара- 
ласады .  1922  ж ы лдан  1931  ж ы лға  дейііі  ауылдык  советтің  пред* 
седателі  болып  кызмет  атқарады .  1929—30 ж ылдарда  бай-күлак-
Г П » 1 . ^ Ү Р ЬПІ 
С е і і г і р б а й ү л ы .  
«Қырымнын.  кырык 
батыры».  К азак 
сы 
ы' ,и м   акад ем и ясы ,  Ә дебиет  жоне  өнер  институтмныц  колж азо  ф

тарды   тап  ретінде  жою,  кәмпескелеу  ж әке  ж анадан  үйымдасқан 
колхоздарды  нығайту үш ін  де  көи  едбектер  сіқіреді.
19-31  жылдан  1935  ж ы лға  декін  Айса  өзініц  туған  жеріндёгі 
ш аруалардаи  үйьзмдастырылған  «Өтешсай»  колхозында  предсе­
датель  болады.
А н іс а н ы н . 
акьш ды ққа 
бейімділігі 
1В  ж астан,  Сейсенбініц 
жылқысын  багып  жүрген  кездч-ақ  бгійкала  бастайды.  Сол  күн- 
Дердіа  изінде  жас:  Айса  халы қты ң  асыл  казы насьш   ж атка  біле* 
тін  ж ы рш ы ларға  коп  қ ұ л а қ   тігсді,  жүмыстан  қолы  бос  уақыт-. 
тары ида  ауы лдагы   ойы в-сауы қтарға  катынасады,  Ол  орі  дом- 
бырашы,  әрі  әнші  болады ,  оған  ән-күй  сүнгіш  ж астар  еліктейді. 
Сол  уақы ттарды ң  өзінде  Айса  өлендер  (көпішлігі  арнау)  шыға- 
рып  жүреді,  осымен  қатар  халы қ ж ы рлары н  айтады.
Айса.  атақты  Бітеген  ақы нға  барыл»  одак  көп  :кыр  үйренеді. 
Содан  бастап  жы р  айту  соқынв  түседі,  халы к  поэзиясынык үлгі* 
лері  «кҚобыланды:»,  «Хан  Әділх,  «сҚүбығүл*.  «Телағыс»,  «Ауаз», 
«Көрүглы»,  «Алпамыс»,  -*Қыз  Жібе.х»  т а ;?ы  басқалары н  жырлай- 
ды.  Онымен  к а та р   өзініц  ш ы ғарм алары к  да  айтып  жүреді.
Ұлы  О ктябрь  революцііясмнан  кейін  Лйсанын,  жыры  жаңадан 
нор  алады.  Ол  советтік  ем ірді  ж ырына  қосады.  Коллективгеигем 
ш аруаш ылықтың 
пайдасьш , 
бесж ы лды қтарды ң 
табыстарын 
ж ы р  етеді.
1941  ж ылы  неміс-фашист  баскдлншыларьшын,  біздін  Отаны- 
м ы зға  қапы да  бас  салуы   совет  халқи м ен   бірге  кар т  Айсаны  да 
ызаландырып,  а тқ а  мішчзеді.  Колы на  домбырэсыи  алыи,  жалын* 
ды-өткір  жырымен  ақ и к   халы қты   ж ау ға  карсы   майданға  атта- 
нуға,  ерлікке,  қаж ы м ас  сцбеккс  ш ақы рады .  Совет  өкіметі  тұсын* 
дағьЕ  хглқы м ы зды ц табыстарын  ж ы р  етеді.
Соғыстан  кейін  Айся  халы қ  ш аруаш млыгын  өркендетуді  жы­
рына  косады.  Ол  Совет  О дағы  батырларының,  Үлы  Оган  соғы:- 
си   майданында  ж асаған   ерліктерін  суреттейтін  «Қ азак  кызы 
Әлия»,  «Батыр  Абдоллг.  Ж ан ұзақов»  дегек  келемді  жырлар  шы- 
ғауады .
Айса  өзінін  «Кобылэнды  батыр»  жырын  К а за қ   ССР  Ғылым 
академиясыиг.  1943  жылы  әкеп  тапсідрды.  Б ү л   жыр  злі  баспаға 
ш ы кқан  ж о к 1.
Жырдың 
О ктябрь  революциясына  дейін  де,  онан  кейін  де 
зерттелуі. 
«Кобыланды  батыр»  ж айы пда  үлкендькііиілі  ° 1' 
раз  ецбектер 
ж азы лды . 
Бұл  жыр  жөнінде
В .  В . 
Р адловтан  басқа,  алғаш   рет  орыс  ғалымдары иан  проф. 
П.  А.  Фал£&2  ж әне  Т уземец  деген  кісі3  пікір  айтып,  жырдын 
ауыз  әдебиетіиен  ерекш е  орын  ал а тыны и  керсеткен.  Б ір ақ   олар 
бұл  жырды  эр  ж ағы нан  алып  толы к  зерттеген  ж ок.
•  Э дебиет  ж;>не  &нср  икституты иы ц  қ о л ж а з б а   фокдысы.
Зап и ски   Вост.  отд.  Р у сасо го   археологического 
общ ества,  том  24.  вып.
3—4,  1916. 
.
8  сТурксстанская  ведомости»  Ns№  34,  35,  38  42  з а   1899  г.  «Ж енщины  го 
киргизской  былине  «Қ облаш іы ».
ISP

«Кобыланды  батыр» 
басқа  ж ы рларға  қарағанда,  советтік 
дәуірде  біраз  зёрттелді.  «Қобыланды  батыр»  жыры  жөнінде 
Оірсыпыра  еңбектер  ж азған   М ұхтар  Әуезов  болды1.  Сәкен  Сей- 
фуллкн  де2  елеулі ;қүнды  пікірл-ер  айтты.  Одан  кейін  бұл  жырмен 
Сәбит  М ұкаиов3,  академ ик  А .С .О р л о в 4,  Б.  К енж ебаев5,  К- Жұ* 
малисв6,  Е.  И см айловтар7  айналысты.  Бұлар  «Қобыланды  ба­
тыр» ж айын  газет-ж урналд ы к м акала  немесе  оку кұралдары кө- 
лемінде зерттеді. О лар  өздерініц  еқбектерінде  көбінесе жырдын 
одебиеттік  ж ағы н а  көбірек  көніл  бөледі;  жырдық  әдебиегтік 
мацызын,  көркем дік  ерекшеліктерін  талдады.  Сонымен  катар, 
ж ы рдағы   иңгімелер  кай  кезде,  кандай  дәуірге  байлаиысты  ту- 
ды  деген  мәселеге  коціл  аударды.  Бұл  мәселе  жөнінде  алғаш 
рет  пікір  айтқан  М.  Әуезов:  «Кобыланды  батыр»  жыры  XVI  ға- 
сы рда  туды  ,  оған  осы  күнгі  Татар  республикасынын  астанасы 
Қ азан  каласы н   орыс  патш асы  И ван  Грозныйдын  1552  жылы 
өзіне  бағындырып  алуы  себеп  болды,—деп  көрсетті.  Бүған  жыр- 
да  К азан   каласы ны н  аталуын  дәлел  етті.
Кейһшен  М үхтарды қ  бұл  пікірін  қазак  эдебиетініи  тарихын 
зерттоуші  Сәбит  М ұқанов  лен  Қ алиж ан  Бекхожин8  жоне  Қа- 
жым  Ж ум алиев  те  костап  шыкты.
«Қобыланды  батыр»  жырыныц  қандай  тарихи  ж ағдайға  бай- 
ланысты  туғаиды ғы   ж айы нда  көп 
у а қ ы т  
айтылып  кслген  пікір 
осындай  болатын.  А лайда  бүл  пікірдіқ  теріс  скендігін  М.  Әуе- 
зов,  С.  Мүканов»  Қ.  Ж ұм алиевтік  өздері  және  соңғы  кезде  жүр- 
гізілген  зерттеулер  анықтап  берді.  Ец  алдымен,  Қобыланды 
ж айы ндағы   ж и р д ы   К азан  қаласы н  Иван  Грозныйдың  алуымен 
байланысты  туды  деуш ілік  және  бұған  жырда  Қазан  кала-сыньзн 
агалаты нды ғы н  ғана  дәлел  етушілік  тарихи  шындыкка  жатпай- 
тындығы  аш ылды.
Б аты рлар  ж ы ры нда  кездесіп  отыратын  жер-су,  қала  атта- 
рьіна  қарап,  белгілі  бір  тарихи  дәуірді  үнемі  белгілей  беруге 
болмайды.  Ліүндай  жер-су,  к ал а  аттары,  батырлар  жырының 
кандай  әлеуметтік-тарихи  ж ағд ай ларға  байланысты  тугандығын 
көроөтерлік  ғылыми  дәлел  болмайтындығы  жане  ондай  әдіс  оде- 
би  м үраларды   тексерудіц  әркаш ан  д а  ғылыми  дүрыс  жолы  емес- 
_тігі  мәлім.
1  «Т аң »  ж у р н а л ы , 
N°  1,  1925, 
Семей, 
ж урнал 
«Л итература  и  искус­
ство  К а зах с та н а » ,  №   8—9,  А лм а-А та,  1939;  ж урнал  «Литературный  критик», 
М осква,  1939  г.  и  Кз  1.  1940.
К а э а қ   әдебиеті,  А лматы ,  1932. 
. 
0
« Б аты р л ар » ,  А лм аты ,  1939;  « Қ азақ  эдебиеті»  (орта  мектептщ   е-класына 
а р н алгаи   оқу  кұ р а л ы   ж оне  хрестом атия),  1938,  1939,  1940,  1944.
« К азахски й   героический  эпос»,  М осква,  І945.
«Э дебиет  ж он е 
и с к у с с т в о »  
ж урналы ,  Кэ  12,  1940.
«Э дебиет  теорипсы »  А лматы ,  1938.  « К а зақ   одебнеті»,  8-класқа  ариалғак 
°«У  күр ал ы ,  1941;  Қ а з а қ   эпосы  мен  эдебиет  тарихының  мэселелері,  ІУ^е.
«А қьш дар»,  А лм аты ,  1956. 
,
* 
С.  М ү к а н о я   пен  Қ.   Б е к х о ж и н .   Эдебиет  хрестоматиясы  (орта  мек 
тептіц  8 -кл асы ка  а р н а л г а н ),  А лматы ,  1939.

Ш ыныкда,  баты рлар  ж ыры  х&лықтыд  тарихьш,  элеуметтік 
амірін  силаттайгыя  тарихи  документ  бола  алмайды.  Рас  батир- 
д ар.ж ы ры ны д  (ж злпы   көркем  одебкеттщ )  әцгімелері  өмір  шык- 
дығыкан  алынады,  бүл  ш ындықты  ж мрш ы лар  тошнылап  жыр- 
лайды,  эдебиеттЛк  сб р а зд ар   ж асайды .  Сол  образдар  аркылы 
емір  шындығын  елестстуге  тырыс.іды.  Мүньшеи  катар  жыршы- 
ақыпдар  кей  кезде  тарихи  ф акгідердіц  орныи  аумстырыл  та  жі- 
береді.  Ерте  кезде  болған  оқиғаны  с о ц ш   зам ак ға  алып  кедуші- 
л ік  немесе  «соқгы  кездің  фактісін  өтненде  болган  етіп  керсетуші- 
лік  баты рлар  жырыіща  ксздесе  береді.  М зселен,  казакта  «Қо-и 
К врп еш — Б а ян   сүлуды»  ж ы рлауш ы ны ц  бірі -— Ж ан ак  акын. 
Жырдын.  әцгімесі  *ескі  кезден  алынған.  Ал,  Ж а н а к   бүл  жіірды 
айтқанда,  ж ырдын  оккғасы   тарихи  ишндьіЕчтаи  адьшғзидығын 
ку әлеи хы р у  ушія  «зі  (Ж аігақ)  ж үрген  ікерлерінін  аттарыл  (Аз- 
гоз,  Тадсы қ  т.  б.)  ж ы р ға  қосады.  Ж ы рды д  әигімесін  бергі  заман- 
ға   алып  келеді.
Бүл  мысал  баты рлар  ж ы ры ида  анахронизм  көп  кездесетінді* 
гік  кврсетеді.  Сондықтод  д а  б аты рлар  жы рьш да  кездесетін  жер- 
су,  қ ал а  аттары на .сүйеніи,  халыктып  олеуметтік өмірін,  таргг.хьш 
бслгілеуге  үнемі  бола  бермейді.  Жгше  ж ы рдағы   әдгімелер  тари* 
хн  документтермен  орқзш ан  д а  қабысьш   отырмайды.  Батырлар 
ж ыры  ен  лшктағаігди  халы ктм ң  тарихыііда 
болған  белплі  бір 
елеулі  кезедді,  манді  оқигаиы   хикая-ацгіме  келемінде  ғана  елес- 
тетуі  мүмкін.  Б ір а к   мүны  біз  гарихтыд  документ!  деп  карамай, 
ссл  тарихи  фактілсрдін,  әдебйсттегі  сәулесі  деп  қарауға  тиіспіа.
Ж ы рды ц  әңгімесі  қандай  тарихи  ф зктіге  негізделгеній 
не  ж ьірда  кай 
к е з д і ң  
әлеуметтік  еи ір і,  тарихи  шьшдығы  бейне* 
ленетінін  қалай   білуге  болады ?  Бүл  сүраудьщ   ж ауабын  ен  ал- 
дымен  ж ырдыц  мазмүныііан  іздеу  керек.  Қ ай  жырды  алсақьи 
да  онда 
ж з ғ ы м д е л
 
баты рларды ц  кімдерге  қарсы   күрескендігі. 
елін кімдерден  қорғап ікалғандығы  әтім ел^н-еді. Сол 
к е з д е п о д е т -  
ғурын,  салт-сана,  халыктын  дүниеге  көзкарасы   қандай  болган- 
дьты нан  д а  азды-кәпті  мәлівдет  береді.  Осыларды  тарихи  фак- 
тілермен  салыстыра  қ а р а с а к ,  ж аңағіл  ж ы р  кай   кездеп'  тарихн 
шындыктыц  сәулесі  скекдігін,  ж ы рды н  шығуы  не  нәрсеге  бай- 
лаиысты  болғандығын  айкы ндауга  мумкіндік  туады.
«Қобыланды  батыр»  жырынын,  барлы к  иариянттарын  маз- 
мүныпа  карай   зерттегенде  ж әне  о л ар д а  айтылатын  әңгімелерді 
тарихи  деректермен  салы сты рғаида, 
бүл  ж ы рды н  оқиғаларі* 
қыпш ықтар  мен  кы зы лбастарды д  (қы зы лбастарды ң  кім  екенді” 
гіи  ж оғары да  антқанбы з) 
арасы ндағы   көи  зам аи ға  созылғак 
карым-'катынастарды,  қы зы л|бастарды н  ідыпшаівдга-рға  көрсетксн 
қорлық-зорлығын,  ж ауы зды қ  әреюуттсрш  суреггеу  негізінде  ту* 
ғаігдығы  байкалады .  Ж ы р  әдгімелерініц  негізгі  ж елісі  осындай 
ерлік  күрсстерді  бейнел^уге  қүры лады .  Ж ы рды н  барлы к  вари- 
анттарыида  Қобыландыиың  согысаты» 
ж ау л ар ы   кызылбастар 
(тек  бір  варнаитында  қ зл м а қ т а р )  болып  келеій-  Ж.ьірда  кызыл- 
баспарын  баскыншьгльлқ,  яйаульж  ш а б  у ы л д  аіры н а  қарсьі  кыпшак
194

батырларынын;  ж үргізген  ерлік  Істері  сипатталады.  Бұған  карап, 
біз  жьірдьщ   тууы на  себеп  болған —  кыпш ақтар  мен  кызылбас- 
тар  арасы ндағы   қары м -каты настар,  жыр  мүны  көркем  суреттеу 
аркылы  елестеткен  дей  аламы з.
Б үл  пікірім ізді  «Кобы ланды   батыр»  жырының  барлы к  ва- 
рианттары  қостай  түседі.  Мәселен,  Мерғенбайдык  жырында  Қо- 
быланды ға  қарсы   күресетіи  кы зы лбас  елінің  мықты  батыры  К а­
зан  больіп  суреттеледі.  Ол  жөнінде  жырда:
К ы з ы л б а с т ы қ   е л ін е н , 
Б а ғ ы н б а ғ а н   а д а м ы н
Қ а з а н   д е г е н   е р   ш ы қ т ы , 
Қ ы р ы п -ж о й ь ш   т а у с ы п т ы ,
Ж ән  білмеген  шер  шыкты, 
Ж ерін,  малын  олжалап
Ноғайлының  кои  елін 
Қ атары нан  асыпты,
О лж алап  ш ауып  жанш ыпты, 
Ноғайлы  елі  кашьіпты... 
делінеді.  Б ір ж а н   Толы мбаев  айтқан  жырда  Кобыланды  батыр 
К а зан   қал асы н а  келгенде:
Сол  уақы тта  алды нан 
Кабағы на  қар  катқан,
К а р а  к аск а  ат  мінгеи, 
Кірпігіне  мұз  қаткан.
Күйры қ  ж альш   ш арт түйген, 
Он  екі  күнде  бір  жаткан, 
Алдына  даб ы л  ецгерген, 
О  да  айтулы  ер  еді,  _
Артына  сауы т  бөктерген, 
Кызылбастын,  белі  еді,
А ламаиғл  дем  берген, 
Күдайдан  дұшпан  сураған,
Азды-кэпті  тең  көрген, 
Ж а у   көрмесе  жылаған,
Кызыл  бөркі  калпиған, 
Найзасын  ұстар  жерше
Қ айраіы м ен   мал  ж иғаи, 
Қолыма  ж ұмсақ  болсьш  деп
Меи  сондай  деп  дандиған, 
Топтап  баркыт  ораған.
Кыска  күнде  кы ры к  ш апка н, 
Шын  каһары на  келгенде
Тері  тоиды  теріс 
а р т к а и ,  
Ж а у ғ а н   к а р д а й   б о р а ғ а н . . . __
К а з а қ   д е с е   о қ   а т к а л ,  
А л д ь ш а н   ш ы к т ы   е р   К а з а н ,
Д е л ін е д і.
Бүл  келтірілген  үзінділерде  аталған  Казан  ер  кызылбастар* 
Дьің  ханы  Ғ аза н   (К аза н )  болуы  мүмкін.  Ғазан  ханнын  жауы 
геР,  ұрынш ак,  көрші  слдерге  шабуыл  жасап,  оларды  өзіне 
а- 
ғьшдырып  алуды   м ақсат  еткен  адам  екендігі  тарнхи  документ- 
терде  толы қ  айты лады 1.  Тарихи  бул  фактіге  жырдағы  Каэаш 
Ұрыншактық  әрекегтері,  көрші  елдердін  «жерін,  малын  ол 
лап»  ж іберуі,  « к а за к   десе  о к   атуьі»  сай  келеді.  Демек,  жырд 
К а зан   ерді  Ғ аза н   ханнын  нрототипі  және  ол  аркылы  оүкіл 
зы лбастарды ң  ж ау л ы к   әрекеті  топшыланып  берілген  деуге 
лады.
Тарихи  ф актілерден  байқалаты ндай,  қызылбастардыц  кы^ 
мына  карсы   эр  ж ердегі  қыпш ақ  рулары  бас  косып  маиданға 
танғандығы  мәлім.  Бүл  тарихн  фактінін  ізі  «Кобыланды  ба 
Р 
жырынан  д а  көрінеді.  Мэселен,  К араман  батьгр  ^обыл 
келіп:  «Кы зы лбасты н  К азан   батыр  бастаған  қальщ   эс  Р 
мізді  ш апқалы   келе  ж аты р.  О ларға  қарсы  аттанані  к.
5  История  Грузии,  ч.  I,  1946.
195

сеігіқ  д е   б ір ге  ж ү р у ің д і 
с ұ р а п   ие.здім »,—  дейд і 
(Б ір ж а н   йен 
. 
М ер гө н б ай д ьщ   ж ы р ы н а н ) . 
Б ұ д а н   х&йін  Қ об ы л ан д ы   батыр  зр 
? 
р у д а н   к ұ р а л ғ а н   к ы п ш а қ -қ и я т  
ж а с а қ т а р ы н   басгап»  баскыншьг 
; 
ж а у ғ а   қ а р с ы   аттааіад ы .  Қ ы п ш а қ   ж аса& тар ы н ы ц   әр  р у д ан   хұрал- 
уандығььн  ж ы р д а   і-сездесетін  р у   а т т а р ы н а н   д а   ав д а р у ға   болады. 
М ы сал ы ,  Қ о б ы л а н д ы   б аты р   Қ а р а қ ы п ш я к   р у ы я а н   ш ығады.  Бы- 
ла.иша  қ а р а ғ а н д а ,  « Қ ар ақ ы п ш ак ,»   д еген   сө з  эпитет  (Е р  Тарғын, 
Е р   кө к ш е  т.  б.)  сек іл д і.  Б ір а к ,  «К аракы пш а*қ»  этштет  қ ан а  емес, 
ол   қ ь т ш а қ т ы н .  б ір   р у ы н ьщ   агы .  К азак ,  ш еж ір есін ін   айтуынта, 
қ ы п ш а к т а :  С ар ы , Торы*  Қ ара»  Қ о цы р ,  Үзын,  Колденеіі*  Қият т.  б. 
д еген   р у л а р   б о л ға н .  О л а р д ы ң   ә р к а й с ы с ы   э р   ж е р д е   мекеи  е.тіп 
ж ү р ге н ,  А л  ел  ш етіне  б а с қ ы н ш ы   ж а у   кел ген д е  әр  ж ердегі  К,ьш- 
ш а к   р у л а р ы   б а с  а о с ы и   к ү я і  Ф р ік гір е д і.  Қ ы п ш ақ ты ң   бір  руыа 
Қ а р а м а н   бастап.  н ел ед і.  Ж ы р д ы п   б ү л   ә қ гім ел е р і  баскыиш ы  жау- 
ғ а   к а р с ы   к ү р е с гё   қ ы п ш а қ   р у л а р ы   кү ш   б ір ік тір іи   аттанған  деген 
тарнхн  фактініқ 
е л в с і  е е к іл д і.
Кобыланды  батыр  ж айы ндағы   ж ы рды ц  оқиғасы  қызылбас- 
тар  мен  кыпатақтар  арасы ндағы   тарихи  шындық  кегізінде  туды 
деген  пікірді  дінге  байланысты  онМмслер  де  дзлелдейді.  Осы 
атд.іған  дэуірдс  қазак,  халқы   бірнеш е  д івд е  болып  келген.  Ха- 
л к қ т ц ц   сеиімі,  накымы  ш ам анды қ  (к»эп  тәцірге  табынушылык) 
болған.  Ал  к а з а қ   арасы на  ислам  діні  Ш.  Уолих&новтын  айтуин- 
ша,  XIV  ғасы рда  гана  еие  б ас таган 1,  Ислам,  дінішк,  тарай  бас- 
тауы  жөнінде  академик  В.  В.  Б ар то л ьд   былай  дейді:
«Сырдарля  /Зоньшда,  Хорезм мен  керш ілес  отыратын  кып- 
ш актар  XII  гасырдын,  аяғы на  д е т и   мүсылман  емес  еді,  жалпы 
алғанда,  монғолдардың,  баеқы іш ш лы қ  ж оры ғіш а  дейія  ислам 
түріктердік  көпшілігініқ діні  смес  болаты-н»2.
Демек,  XIV  ғасы рға  дейін  ислам  дініін  кэнш ілік  қолданіан 
жок.  Мүяы  ^Қсбы лакды   батыр»  жырьшы қ  әнгімесіпен  де  бзй- 
кауға  болады.  Жырда.  ислам  діиінііі  әсерінен  де  ескі  шамандык 
үғымдар  (молаға  түнеу,  отка  м ая  қүю  т.  б.)  басым  жатады.
«Кобыланды  батыр»  жырыныц  XVI  ғасы рда  тумағаидығынан 
тағы   бір  мысал  келтірелік.  XIV  ғ а ш р д ы к   о р тз  кезінде  құралған 
Алтын  Ордаиы  ж әне  оның  д эуірія  елестететін  бірнеше  әнгіме* 
ж ы рлар  бар. Сол  әңгім е-ж ы рларда  «ертсде  Қобыланды  деген 
карт батыр  болыпты».  Н емесе  Алтын  О рда  түсында  «Кобыланды 
өте  карт  адам  <
іді
»  делінеді.  Бүған   к а р а ға к д а ,  Қобылаиды  яй- 
йындағы  аңыз-эңгіме,  ж ы рлары ны ң  шығуы  Адтыа  Орда  кезіғеп 
бүрын  болған.
Ж оғары да  кйлтірілген  ф актілерге  қ ар аған д а  «Кобыланды 
батыр»  жырыиьщ  алғаш кы   әңгімелпзрі  қы лш ақгар  мен  кызыл- 
бастарды қ  арасындағы  қары м -қаты настарды   суреттеу  негізінде 
туған.  Олай  болса,  бұл  ж ы рды н  тууына  Иван  Грозныйдыа
жьглы  Қ а зан  қаласы н  алуынын нать;си  ж о қ дейміз.
1  Ш .  Ш.  У  э л и х а н о » .   С очинения,  стр.  l№ ,  1904. 
,с
Б а р т о л ь д   В.  В .  с Н сто р ая   туьедко-монголыгних  народов»,  стр- 
Т аш кент,  1928.
.196

Осы  ай ты лған дарға  байланысты,  Кобыланды  батыр  таряхта 
болған  адам   ба,  олде  әдебиеттік  образ  ба  деген  сұраудын  да 
ж аулбын  бере  кетелік.
«Кобыланды  батыр» ж ыры туралы   пікір  айтушылар  Қобылан- 
дыны  тари хта  болған  адам  деседк  Оған  дәлел  етіп  «Каракып- 
ш ақ  Кобы ланды да  йен  бар  еді,  кулыным»  деген  аныз-әкгімені 
келтіреді  ж әне  Електен  40  ш ақырым  жерде  Кобыландынын,  мо- 
ласіл,  Орыибордан  М ақғы стауға  қарай  баратын  ж олда  Қобылан- 
дьі  деп  аталаты н  бекеттін,  барлығын  айтады.  Осынын.  бзрше  cy- 
йене  отырып,  олар  Кобыланды  батырды  тарихта  өмір  сүрген 
адам  егіп  ш ығарады .
Е л  арасы нда  «Қ арақы пш ак  Кобыландыда  пен  бар  еді,  кү- 
льшьш»  дейтін  өлең  бары   рас.  Б ул  өлеқніқ  шығу  себебін  ел  аны- 
зы  былай  деп  айтады.  Әбілхайыр  ханнын  (XV  ғасыр)  тұсында 
Арғын  руында  Д айы р  қо ж а  деген  (Ақжол  атанған)  би  болады. 
Оны  Кобыланды  батыр  өлтіргеи  екен  дейді.  Арғындар  құн  дау- 
ланды,  б ірақ  Әбілхайыр  Қобыландыдан  батып  қүн  алып  бере  ал- 
майды.  Сонда  ж ац ағы   өлген  Дайы р  кожаныц  әкесі  Қыдан  Тай- 
шы  (Қ ы дан  акы н)  баласын  жоқтап:
К а р акы п ш ак  К облапды да 
Бүл  ноғайлы  елінін.
Н ец  бар  еді,  күлыным... 
Аккан  бүлақ,
С с к с е н   а с ы п , 
Ж а н ғ а н   ш ы р а к ,
Т аянғанд а  тоқсанға, 
Ж алғы з  күнде  күрыдың.
Түрмастай  бол 
Қ аракы пш ақ  Қобландыда
Үзілді  ме  жүлыным, 
Неи бар  еді,  құлыным
...1
А дасқанын  ж олға  салды қ
деген  екен  дейді.
Б үл  аны зды ц  канш алы кты   шындыкка  дәл  келетІнін  және 
осында  аталған   Кобыландынын  Әбілхайыр  хаяны қ  тұсында 
болған-болмағаны н  аны қтарлы қ  дерек  жоқ.  Тек  ақыз-әнгіме  ға- 
на  сақталған .  Ал  бұл  ацыз-оқгіме  Кобыланды  батырдын  тарихи 
адам   «кендігін  толығынан  дэлелдейтін  дерек  болмаска  керек.
Екінш і,  Е лек  м ацы нда  Кобыландынын  моласы  дейтіи  мола- 
»ьің,  Орынбордан  М анғы стауға  карай  баратын  ж олда  Кобылан­
ды  деп  аталаты н  бекеттід  бар  екендігі  рас.  Бірақ,  бүл  ескерт- 
кіштер  «Кобыланды  батыр»  жырындағы  Кобыландыға  арналып 
салы нғап  ба,  мүны  дәлелдейтін  тарихи  дсрек  әзірге  жок.  Сои- 
Дықтац  оларды   Қобыландыға  арнап  салыиған  ескерткіштер  деп 
айту  киын.  Олан  деуімізге  бір  себеп  XII—XIV  ғасырда  майдан- 
да  өлген  ад а м ға  соғыс  кездеріиде  мола  салу  болмаған.  Батыр 
соғыста  елее,  оііық  денесі  сол  жерде  кала  берген.  Бул  жайды 
«Кобыланды  батыр»  жырынан  да  (Есмурат  акын  айтуындагы- 
сынан)  бай кауға  болады.  Мәселен,  бір  соғыста  Кобыландынын; 
ж а с   ж элдасы   Ер  Сайыи  өледі,  онын.  деиесі  көмусіз  д алад а  ка- 
лады .  Екінші  бір  мысал,  Ер  Көкше  бір  согыста  каза  болады.
'  С.  С  е к  ф   у л  л и н.  Ш ы ғарм алар  V I-том,  342-бет,  1964.

Кейіннен  Ер  Коеан  (Ер  Кокшенід  баласы )  іздеп  келіп,  көп  елік- 
тін   ішііиея  әкіесініц  денесіғі  тауып  алиды.  Ер  Қосай  әкесінік  сү- 
йсгін  к&мбей,  д а л з ға   та-стайды  да,  «әкемді  елтірген  жауды  іадсп 
табам » дел  кете  бсреді.
Бұған  караған да,  ерте  зам аи д а  м айданда  жаумеи  соғысып 
елген  адамның  дснесін  көмбей,  д а л а ғ а   тастап  кету  салт  бол- 
ғанға  ұқсанды.  Оиыц  үстіне  согые  кезіндс,  әскер  атган  түспсй 
үиемі  ш абуылда  жүрген  ж ағд ай д а  м айданда  өлген  адамға  үл- 
кен  ескертмш   орііату,  бекеттер  ж а с а у   мүмкін  де  емес.  Марко По- 
локын.  айтуына  Караганда,  монгол  әсксрлері  күн-түн  жорық  жа- 
сагаи д а  ат  үстінде  журіп  там ақтан ғаі-r,  шөлдесе,  ат  жалынап 
каи   сорып  сусьшдайтын  болғак.  Осылдай  іқызу  жорык»  шабуыл 
хезінде,  согыс  үстінде  өлген  а д гм д ар га  ескерткіш   оркату,  үл- 
кіеи  м олалар  сялу  бола  бсрмегеғ.  Сондай-ақ,  жоғарыда  Қобы- 
лаидының  атымен  байланысты  ескіірткіштер  д е  бертін  кезде  со- 
рылуы  мүмкіл.  Б ірақ,  оларды   Қ а р ақы п ш ак  Кобыланды  батыр- 
дікі  дейтін  ааы зд ар  болм аса,  тарихи  дерек  озірге  кездесмейді- 
Бәлкім,  ол  сскерткіштер  Қ аракы п ш ақ  Қобыланды  батырдікі 
болмауы д а   мүмкіп.  Олаіі  деу  себебіміз  XVIII  гасырда  Кіші  жүз- 
де  Қобыланды  деген  батыр  болған.  Ог:ы  халык,  бала  Кобыланды 
деп  атағап.  Ж огары да  аталгаи  ескерткіштер  осы  соцғы  Кобы- 
ландыға  арналуы  да  мүмкін.  Б ір а к ,  бүл  жөнінде  де  акыз-оқгімс- 
лер  гана,  тарихи  дерек  әзірге  ж оқ.
Мүкыц  борі  Кобыланды  б аткр д ы ц   тарихта  болғаи  адам  скен- 
дігің  аныктяйтын  деректер  ж о қ   оквндігін,  тек  халыктын  аиыз- 
аш імелері  барлы ғин  көрсетеді.  Соидықтан  д а  біз  Кобыланды 
батырды  тарихи  адам   деп  атаудан  гөрі,  әдебиеттік  образ  ретін- 
де  қараймыз.  Баскыиш ы  ж ау  қы зы лб астарға 
карсы  күресксн, 
одан  ел-жүртын  қоргап  к алған   Қыпш-ак  батырларыныц  ерлік 
істері  Қобыланды  образы   арқы лы   ж инақталы п  берілг>ен  деуге 
болады.
К азактағы   баты рлар 
жырынын.  ішіиде  вариан- 
вариаиггары.  ты  кө(^ — «Кобыланды  батыр>.  О нық 
ә з ір т е  
:ки- 
иалған  варяаиты вы н  саны —  он  екі.  Аа  жинал- 
маи,  ел  арасы нда  ауы зш а  айтыльш  ж үргсндері  бүдан  да  көг.
«Кобыланды  батілрдыц» 
колда  бар  он  екі  вариантын  ма3' 
мүиына  карай   сальиггырганда,  екі.  тақы ры пқа 
белуге  болады. 
Бірішшсінде,  Қобыланды  ж ас  ішіғыман  бастап  картайғанғз 
дейінгі  ерлік  өмірі,  кы зы лбастармеіі  күресі  сурегтследі.  Бүл  эн- 
гімелер  М арабай,  М ер ген б а^  Б ір ж ан   айтқан  жырлардьік  ншз- 
гі  мазмүны  боладьг.  Екіншісінде.  б а т и р   қарам ағы лдағы   ел-жүР' 
ты и  хандардан,  оларды ц  зэбір-зомбылығыиаіі  қорғап  отырады'» 
Кобыланды  батыр  сол  х ан д арға  карсы  күреседі.  Мүны  біз  Нүр* 
иеиіс^Айса,  Мүрын  жырла-рыиан  көреміз.
Сөйтіп,  жырдын  барлы к  варианттары нда  айгылатын  окига- 
лар  осындай  ехі  тонка  бөліие  ж ы р л акад ы   және  бәрінде  І^обы- 
ландыиыц  ерлік  істері,  ел-жұрты,  ағайын-туысы,  жолдастары» 
алысатыи  ж аулары   сурсттследі.

Ж ы рды ц  М арабай,  Б ірж ан,  Мергенбай  айтуындағы  әңгіме- 
лсрі  мазмун,  тур  ж ағы нан  бір-біріне  уксас.  Бүларды ц  жырында 
Кобыландъшыц  алысатын  ж аулары   қызылбастар  болып  суретте- 
ледК  Буган  қар ағаи д а,  осы  үш  ақыниың  айтуыпдагы  «Кобылан- 
ды  батырдыц»  оқигасы   ерте  зам аида  туған  секілді.
А талгац  үш  акыіш ыц  айтуындағы  жырдыц  ел  арасына  ерте- 
рек  т а р а ғ а и ы — М арабай  жыры.  Онда  айтылатын  негізгі  әцгіме- 
лер;  Кобылапдыныц  Қ азан  батырмен,  КәбІктімен  согысы,  Алша- 
сырдан  сл-жұрты н  кұткары н  алуы  болатын.  Ал,  Қобыландьшыц 
туыс.ы,  ж асты қ   ш аги ,  ата-анасы, 
Күрткаға  үйленуі,  Қ араман 
мсн  Естсместердіц  кім  екендігі,  Танбурылдыц  қайдаи  пайда  бол* 
ғандығы,  К а зан   ж әнс  КвбіктІмен  не  үшін  соғысатыидығьі,  батыр 
«мірініц  соцғы  ксзендері,  Көбіктініц  кызы  Қарлығаііыц  тагды- 
ри  тапл  сол  секілді  эцгімелердіц  сыры  ашылмай  калатын.  (Бүл 
оцгімелер  М ергенбай  мен  Б ірж ан  жырыида  ұзагыпан  айты- 
ладм .)
М арабай,  Б ірж аи ,  Мергенбай  ж ы рлаган  «Кобыланды  батыр» 
мазмұн  ж агы иан  үқсас  келгенімеи  өз  ара  үлюенді-кішілі  айыр- 
маш ьілықтары  д а   бар.  Бүл  айырмашьиіыктар  әрбір  акыішын 
ж мр  сюжетін  куруынан,  оны  ламытуьшан,  образ  жасау  ерекше- 
лікторінен,  оқиғалы   монерлеп  айту  ерелзігеліаггерінен,  акындьіқ 
ніеслрліісгерінсн  көрінеді,  Мысалы,  жыр  сюжетіи  «урпамда  Бір- 
>кап  ога:Л  дігпі  оцгімелерді  араластырады.  Қобылаігдыныц  туы-сы 
иемеее  баты рды н  жолы  болу-болмауы  діии  үгымдар  арқылы 
сипатталады.  Мэселен,  Қобыланды  батыр  Кұртк,аныц  күйеу  тан- 
яа п   отырганын  естіп,  Кәкілаи  кемпірдиі  (Қүрткдшыц  шешесі) 
•с.хіп-е  келеді.  Kf-жілан  бнік  байтеректіц  басына  алтьш  жамбы  ко- 
йып:  <Юсы  ж амбыны  кімде-кімніц  діні  күигті  болса,  сол  атып 
түсіреді  ж әне  сол  ж ігітке  кызымды  беремін»,— дейді.  Бүл  шарт- 
ты  бірдс-бір  ж ігіт  орындай  алмайды.  Мүны  тек  Қобыланды  ғана 
ор и іід ай д и ,  оны  бүл  ж олда  бабалары   қолдаған  болады.  Сонда 
Кйкілан  Қобылаіідыға  келіп:  «Мүсылман  екенсін,  дініңніц  күш- 
тілігінен  алтын  жамбыны  атып  түсірдін,  снді  мен  сенін  дініцс 
кірдім,  кызымды  саған  бердім»,— дейді.  Бкінші  бір  мысал:  Koj- 
бі.іланды  мен  Көбікті  ж еті  күи  алысады.  Қобыланды  олсірси 
бастпгац  кезде,  оны  пірлері  колдауға  келеді.  Біраіқ  Қобыланды 
пірлсріц  т-анымай,  үрсып  касы ітн   қуып  жібсреді.  Бұғал  нірлері 
^киелеи  котіп  калады .  Содан  кейін  Кобиланды  жсшліп,  Көоік* 
тініц  кам аум на  тү-оеді.  Сол  оскілді,  Кобылапдыныц  Казан  батыр; 
Ди  жецуі  де  дінн  үгымға  байланысты  сур-етгелсді.  Мүнын  бэрі 
Б ф ж лн н ы ц   діндар  адам   болгандыгмн,  діни  үғымдарды  батыр* 
-тар  жмры аркы лы   да  таратуга  тырыоканын  көрсетеді.  Оршіс» 
Діни  uiiv  Me.iop  М арабай  мон  Мергенбай  жырш іда  да  ксздссоді. 
Б ірак,  олар  дін  жанып  Бірж ан  сскіллі  үзағынан  жырламаиды.
Кейдс;  ж ы рдагы   үсак.  детальді  орбір  акын  өзінше  онгімслем* 
лі.  Мысалы,  Қобыланды  батыр  К урткага  үйлснген  сапарында 
(>ган  кы ры қ  күлаш   Кызыл  Нр  кеэдеседі.  Ол 
Б ір ж ан  
жырында 
К у р тқаға  гаш ы қ  болгаи  даудіц  бірі  болып  суреттеледі.
1W

Бұл  әңгімс  М ергенбай  ж ы ры нда  д а  айтылады.  Қыэыл  Нр  мея 
Кобыланды  алысады.  Б ір ж ан   ж ы ры нда  Кызыл  Ерді  Кобыланды 
өзіш қ  айлакер,  тапкырпығымен  -жпнёді.  Ал  Мергенбайдың  жы- 
рында  Кобыланды  батыр  Кызыл 
Ердіі  күрес  үстінде  жедеді. 
М ұнда  Кобыланды  тзй д ай   доудің  аяғы к  байланды  да,  оны  yft:-- 
нен  сүйрен  шшғарады.  Ж ы рш ы ны ц  ойынша,  бул  Қобыландыныч 
күшті  батыр  екендігін  ақғартпак,.  Екіпшідеп,  Мергенбай  Қызыл 
Ерді  ертегілерде  кездесетін  ж ал ғы з  көзді  дәу  бсйнесівде  сурет- 
тей  отырып,  оран  менмекеінген  алып  до>діп  снпатьш  береді.  Ок- 
дгн  алып  д;ауді  жеңу  Кобыланцыныц  мықты  батыр  екендігііз 
дслелдомек.
М арабай  ж ы ры нда  Қарамаиньш.  *.ім  екелдігі,  Қазанға  нелік- 
тен  аттанғандығы  айтылмайтың.  Бұл  ж айды  Бірікан  меи  Мер­
генбай  молыипн  камтып  былай  дейді:  К ұртқаяы   алып  келгенмен 
кейін,  Кобыланды  батыр  малдары ньш   амандығын  білу  ушін 
ж ай л ау ға  барады ,  ж ылкыш ыларымен 
кездеседі.  Естемес  екеуі 
ит  жугіртіп  қүс  салады ,  ан  аулайды.  Сол  уақытта  Кыпшактьщ 
Қ кят  руынан  ш ыққан  Санымұлы Қ а р ам ан   (Мергенбанда  Сеніл- 
ұ^.ы  Қ арам ан   дсліпеді)  батыр  касы на  қы ры қ  мык  әскер  ертіа 
Қобылаидыға  келеді.  Қ ар ам ан   Кобы лавды м ея  күрдас  екен.  Кз- 
раманнын.  қасы нда  К аракозы ,  Аққо-зы,  Косдоулет,  Ақдәулет, 
К арабоқан  жауырынш ылар  болады.  Б ұларды   Кобыланды  карсы 
агады .  Қ арам а я  Қобыландыға  келген  ж айы к  айтады.  «Кызыл- 
б&стыд  еліііеи  К а за к   деген  ер  шығыгі, 
l v h m h
I
h
 
мазасын  кетіріл 
тұр.  Кырлы  қ ал а,  Сырлы  қ а л а   деген  к а л а   салам   деп  кен  жері- 
мізді  гартып  ялди .  К а зан   кун  .сайын  елімізге  шябуыд  жасауд^- 
Сол  К азан га  карсы  соғысқа  аттанып  барамын.  Бұған  еріп  жү- 
руінді  к о л к ал и қ   етем»,—дейді  Қарам аи.
М арабай  ж ы ры нда  Қобы ланлы ларды ң  зынданға  тускеи  ке- 
зш де  Быршыыбайдыц  кім  екеіщ іп  гійтылмайтын.  Онын.  жаГш 
Алшағыр  тұсында  ғана  сөз  болатын.  Бұл  женіндегі  ән.гімені 
Бірж ан  мен  М ергенбай  толы қты рады .  Ь ір ж ан д а:  Карлыға  екі 
батырды  зынданға  салған н ак  кешн  өэіиің  інісі  Быршымбайға 
келіп:  «Кобыланды  мен  К зрам анд ы   эком  ұстап  алды.  Ол  еке)»і 
зынданда  жатыр.  Сен  А лш ағы рга  бар  да  осы  хабарды   айт.  Шү* 
иіншіге  А л ш аш р   са?ан  Қамыкей,  Тш іыкей  атты  екі  каръпнда- 
сын  берер.  Алшағыр  К у р тк аға  ғаш ы қ 
і і д і
, 
внді 
с ә т і
 
тусті»,--  
деиді.  Быршымбан  кетіп  қалады ,  А лш агы рға  күйеу  болып  жатз 
береді.  Мергенбайдық  ж ы ры кда  бұл  сөздерді  айтушы 
нің  езі  болады.
Б ір ж аң   мен  М арабай  ж ы ры нда  К ар лы ға  зы нданда 
ж а т к а н  
Қобыландыны  көргеішеи  кейін-ақ,  оны  езіне  тең  түтып,  бірд^11 
ғашык,  болады.  Мергенбай  жырытіда  бүл  эцгіме  дзмы ты ла  сурет- 
теледі.  Онда:  Кырлыға  мусылманнық  қьізы  еді,  онын  шешесін 
Кебікті  бір^  шабуыл  ж асаған д а  о л к а л а п   әкелген  еді.  Карлыға- 
нык  шешесі  қыі^ына:  «Мұсылманнын  адамын  көрсед,  егегінен 
уста»,— деген.  Қ арлы ға  зы ндаиға  к«ліп  Қобыландыны  корген-
2 0 0

де-ақ,  оньщ  мұсылман  екенін біліп,  ғашык. болған  және  Қобылан- 
дыларды  Зындаинан  босатудың  әрекетін  ж асаған  еді  дейдь
М арабай  ж ы ры нда  Қөбіктіні  калай  өлтірудін  амалын  Қобы- 
ланды ға  айтушы  Қ арлы ға  болатын  Ол:  «Әкемиің  үстіндегі  көк 
сауытты  озім  тоқы п  едім,  кіндік  тұсынан  үш  көзін  кем  соккам, 
сол  арасы нан  ату  керек»,— дейтін.  Мүны  Мергенбай  да  осылай 
айтады.  Ал,  Б ір ж ан д а  бұл  әигіме  баскаш арақ.  Көбіктініқ  көк 
сауытының  кіндік  түсындағы  үш  көзія Карлығаныңнеліктен кем 
соқканын  долелдейді.  Мүны  Бірж ан  былай  суреттейді:  Қарлыға 
Қобыландыға  келіп:  «М еніқәкемеатсаң,  оқ,  ш апсаң  қылыш  өт- 
пейді.  Оның  үстіндегі  а қ   сауытты  өзім  токығам. Бірак,  сауыттын 
кіндік  түсынан  үш  көзін  кем  тоқып  ем.  Егер  әкем  өзікніц  сүйген 
адамы м а  бермейтін  болса,  сауыттың жақағыюем  көзінен  атыпөл- 
тіремік  деп  ойлағам .  «Балам ,  мына  жердіц  шығыршығы  қайда?» 
дегенде  жетпей  қалды   дегем.  Сол  жерінен  кіндігі  бүлтиып  шығып 
түратъш  еді.  Сол  ж еріне  атсая»  өледі», — дейді.
М арабай   ж ы ры нда  А лш ағырдан  ел-жүртын  босатып  алуға 
аттанған  Қобы ландьіға  Қарлы ға,  О рақ  келіп  косылады.  Орақ- 
тыц  кім  екендігі  М арабай  жырында  айтылмайтын.  О рақ  Қыпшак 
руыиың  батыры  екендігі  Мергенбай  жырында  айтылады.  Онда 
Орақтын,  ш^ешесі:  «Кобыландынын,  елін  Алшағыр  шауып  кетті. 
Ол  елді  ж ау д ан   кутқар»,— дейді.  Содан  кейін  О рак  батыр  көн 
әскер  алыл,  Алшағырдын.  еліне  аттанады,  ж олда  Қ арамап  мен 
К арлы ғага  кез  болады  да,  Қобыландыға  косылады.  Орактын 
оаты рлы к-ерлік  істері  жырланады.
М арабайды ц  жырында,  Алшағыр  жағынан  Ағанас  пен  Тоға- 
нас  дейтін  екі  баты р  Қобыландыға  карсы  шығатын.  Бұл  екеуінің- 
кім  «кендігін  М арабай  айтпай  кететін.  Ағанас  пен  Тоғанастык 
кім  скендігін  Б ір ж а к   жырына  қосады.  Онда:  Ағанас  пен  Тоға- 
нас — қы ры қ  құ л аш   Кы зыл  Ердін/  балалары.  Ол  екеуі  казір  ер 
жетті,  «Кобы лаиды дан  әкеміз  ушін  кек  аламыз», — деп,  Алша- 
ғьірға  келіп  косы лған  еді  дейді.
Б ірж ан   ж ы ры нда  Ш ошай  хан  жайы  бір-екі  ауыз  сөзбен  аи- 
тьіл-са,  оны  М ергенбай  молынан  суреттенді.  Бн  алдымен  Шошаи 
КөбІктінін.  ж иені  екендігі,  ол  К азан  мен Алшағыр  үшіи  Кобылан- 
дыдан  кек  ал у ға  келгендігі  айтылады.  Шошай  хан  Қобыландыға 
түн  іщінде  тиіседі.  Қобылапды  Тайбурылға  ж айдак  міне  сала 
Ш ошай  ханға  карсы   аттанады,  катты  айқай  салады.  Қобдылан- 
дының  даусы  айшылык,  ж ерге  жетеді,  жаудыи  зәресін  үшырады. 
К обыланды  Ш ош айға жетіп келедь Сонда Шошай:  «Жекпе-жекке 
ланындьгғым  аз  еді», — деп  үш  күнге  рүксат  сүрайды.  Оған  К.о- 
былаидь'  көнеді.
Б ір ж ан   ж ы ры ида  Қарлы ғаны   үстап  әкел  деп  Бөкенбайға  бүи- 
рмқ  беретіи  Кобыланды  болса,  Мергенбанда  Күртқа  болады.  Ол. 
*Окец  үйде  ащ улы  отыр.  Әкецнің  кезіне  кврінбе,  көрінсен,  мерт 
бтер.  Мен  сағаи   Тайбурылды  ұстап  берейін,  сен  Қарлығзньі 
осында  алып  кел», — дейді  баласына.  Бүл  эпизодты  Біржан  оір- 
екі  сезбен  айта  сал са, оны  Мергенбай  ұ зак  етіп  жырлайды.
201

Шолу  турінде  к ар асты р ғакд а,  «гҚобылаиды  ба^ыр»  жьірыш  \ 
М арабай,  Мергенбай,  Б ір ж ан   в гр н а н п а р ы н ьщ   .сюжетгік  желісі,  ; 
өз  ара  айы рмаш ылықтары,  міне  осындай.
Ал  енді  ж ырдың  М үрын  ж ы рау,  Айса,  Нұрітейіс ‘айтатын ва-  ; 
рианггарьгна  қы сқаш а  тоқтап  өгелік.  Вұлардың  жырывдағы 
басты  әңгіме  Кобыланды  баты рды ң  сл  билеген  хандарға  карсіі  ; 
күресін,  халы кка  кам қор  болу  ж ай ш і  суреттеуге  курылади. Ві- 
рак.оларды д  бір-бірінен  айырліаягьілықтары да  бар.  Бүл айырмз-  , 
шылыктарды  білу үшін  сальтстыра  кетейік. 
\
Мұрьін,  Нүрп-ейк,  Айса  айтатгда  «Қобыланды  батыр»  жыр 
ны.ң  бірінші  бйлімі  сю жеттік  жаі-ынал:  бір-біріие  ұксас  кследі.
Мұрыиның  айтуындағы  «Қобыладды  батырдыц»  бірінші  бөлі-  ' 
мшде  мыңадай  әдгімелер суреттелсді;  тоқсаи  баулы  ноғайянда 
А қш ахан  дегеи  хан  жоне  о іш д   қол  астында  Қыдырбгін  деген бай  j 
болады.  ВІр  күпі  А кш ахан  билер  мен  бектерін  жинаті  алады да; 
«Қыдырбайды  қалай   елтіру  керіех,  онъш  байлЕіғ ы.н  кайгсем  тар-  | 
тып  пламын.  Соған  акы л  б ер ін д е р ;',— дейді.  Сснда  ошрған би-  ! 
лер:  «Той  ж асаңы з,  Қы ды рбай  да  сол  тонға  келер.  Сонак 
кейі»  • 
онық ретін  табармы з^, — денді.  Б ұ д   мажіліс-ге Қыдырбаіідыц же-  [ 
ті  атадан  б ары а  косылатын  ж акьш ьі  д а  болады.
А дш ахан  Қ иды рбайды   тойға  ш акы ртады .  Кыдырбай 
көіхтс-  ■
 
гең  сый-сыбаға  алын  тойға  келс  ж атады .  Сонда  онын,  алдыизн 
әлгі  ж ақы ны   шығады  да,  бүл  тойды  Ақш аханнын  Кыдырбаііды 
өлтіріп,  мал-мүлкіи  тарты л  ал у   ушій  ж асэп   огырғаиын  айтад^
^  Бұл  сезді  естігеа  Қы ды рбай  қаиаланьш   кейін  кайтадк- 
ш ц  әнелі  Ақарура  Акдиахаддыд  каеты ғы н  м ұд  етіп  шағадьі.  ьо- 
дан  кейің  ол  кұдайдаи  бала  \іл-еп  кйтеді.  Әйелі  Ақару  үйде кала‘ 
ды.  Қыдырбай  70  кундей  ж ол  ж үрзді,  көп  жерлерге  барады,  әр 
молаға  бір  түнейді.  ТІдегі  қабы л  больш,  әйелі  бір  үл,  бір  Kbt3TJ 
Оады.  іл д ы ц   атын  Қобыланды,  қы зд ы қ  агын  Хзнсүлу дел  К
0
Я№ 
Қьідырбэйдіаң  Бек  деген  50  ж ао қ а  келген  жылкышысьг озр 
екец.  Ол  Кобыландыиы  ертіп  ж ы лқы   бағуды   үйретеді.  Осы >^3ц 
де  ар  ж ақтан   айқан-и(у  дауы с естіледі.  «Бұл  не?» — деп  сутРаі1й 
Дооыланды.  Бек:  «Оны  -соңынен,  ам ан  болтан,  білерісід», 
ж ауап   береді.  Б ір а қ   Қобыланды  жанаі?ы  дауыстын  не  екенш 
луге  к ү м ар тад к   да,  ал а  тайьш а  мініп»  колы па  сұр  жебесія 
алғыз  аттанады.  Д ауы с  Тәуігі  хаіш ык  еліяен  шықкан  екен.  і  ; 
уіп  ханны қ  Қ үртқа  деген  қ ш ы   күйеу  таңданды .  «Кімде^кім  д а  
тасты  қ а қ   аиырса,  соран  тиемін», — д^ғен  шартын  ешбір  * ІГ* 
ирындаи  алм аған   ек«ц.  Ол  ш артты  Қобыланды  орындайди Д£. 
Қ үртқаға  үйленеді.  Тоуіп  хац  қызын  Қ обыландыга  беріп  жене-
__  Қобыланды  Қ үртқаны   еліне  алып  келе  ж атады . жолда өз эке* 
сі  Қыдыроандын  ж ы лқысына  к«5зд©седі.  Ж ы лкы   ішінде  зку^» 
гұрған  кер  биені  Қ ұ р т қ а  көреді  де,  оны  атасы иан  керімдікке cj 
раиды.  Бірак^  Қыдырбай  бермейді.  «Қер  биеден тұлпар  күя 
гуады,  оны  Қобыланды  міңсе,  балам н ан   аіірылып  калам», 
деп  қорқады .  А кару  д а ,  Х ансұлу  д а   кер  биені  Құрткаға  беруй» 
:>02

•отінеді.  А қы ры   Қы ды рбай  көнеді,  кер  биені  Қ үртқаға  береді. 
Одан  туған  қулы нды   Қ ұ р т к а  өзі  бағады . 
_
Қобыландыньщ   ж олдастары   өз  ар а  күдкілдеп:  «Осы  Қүртқа 
кұлынды  неге  баты рдан  жа-сырады,  неге  көрсетпейді.  Шамасы 
бір  ж а қ ы к   ж ігітіие  д аяр л аи   ж үрген  болар» — деседй  Бұл  сез- 
дерге  К обы ланды   аш уланады   да,  Қүрткадан  кулынды  алады, 
ерсіз,  ж үгенсіз  мінеді.  Сонда  қүлы к  Қобыдакдыиы  ал а  жөнеледі, 
теңізден  аттап  өтеді.  Б ірак,  алдындағы  бір  төрт  көлден  секіре 
алмай  қ ал ад ы .  Қобы ланды   күлы нға  ашуланып  қайтьш  келед». 
Сонда  Қ ү р т қ а  айтады:  «Күлында  злі  кемшілік  бар,  бес  /касына 
дейін  өлім  б ап тап   есір ей ш » ,— дейді.
Мұрыгшыд  ж ы ры ддағы   осы  әнгімелер  Айса  мен  Нүрпеиіс 
ж ы рларьш да  д а   айты лалы .  Айса  мен  Нұрпейіс  кейбір  үсақ  жаи- 
лард ы   күрделі  әдгімеге  айналды ра  жырлайды.  Сонымен  қатар 
в з  а р а   айы рм аш ы лы қтары   да  бар.  Мәселен,  Кыдырбайды  өлтірш. 
оныд  м ал-мүлкін  тартып  алуды  көздейтгн  ханды  Айса  жыры  А л- 
ш ағыр  деп  атайды .  Ал  Нүрпейіс  жырында  Тоқтарбайдый  күдаи- 
дан  б ала  тілеуі  көрші  бір  байдыд  «қу  бас»  деп  тілдегеншен  туа- 
дьт.  М үры нда:  А кш аханны д  қасты қ  ойыи  Кыдырбай  жеті  ата 
ж ақы ны нан  естіп  тойға  бармай  кейін  қайтса,  Айса  мен  Нүрпешс- 
те  олай  емес.  Айсанын  айтуында,  Кыдырбай  тойға  барады,  сол 
кезде  онын  алды нан  Алшағырдын.  Әлібек.  деген  жігіті  шығып. 
«Бүл  тойда  ү л сы зд ар ға  орын  ж оқ,  қызсыздарға  кызык.  ж о к л  
деп  тілдейді,  бүған  Қыдырбай  ызаланып  кейін  каитады.  пүр- 
пейістін.  ж ы ры нда:  Токтарбай  сексен  иарға  саба  артып,  -свксен 
и ар ға  алтьш -күміс  артып  сауынға  барады,  соігда  оныд  алды 
ханныц  бір  уазірі.  щығады  да*.  « Б ү д қ у б асты ц   сауыиы  емес,  оа- 
ла'сы  б арлард ы д  сауыны»,— дсйді.  Токггарбаи  ашуланады  д 
үйіне  кайтлды . 
, 
■ v . t
Ал  М үрьш да:  құдайдан  бала  тілеп  жиһан  кезіп  кетуш^  Қ 
Ды рбайды қ  өзі  болса,  Айсада:  Ақмаддай  болады.  Нүрпеиіст^ 
Т оқтарбай  үйіне  келген  сок,  Аиалық  екеуі  қүдайдан  о ал а тіл  у 
баратындығын  айтып,  барлык,  мал-мүлкш  ел-жүртына  еөліп  е 
рсді.  Сонан  кейін  екеуі  ж иһан  кезіп  кетеді.  Кұдаидан  бала  ұр  у 
ш ы ларды ң  тілегі  қабы л  болады.  Ақмандай 
Ақару 
^ яи_
бір  үл,  бір  қы з  табады ,  үлды д  аты  Кобыланды,  кыздық 
б 
сүлу  (Мүрын  мен Н үраейіс)  қояды.  Айса  Ақмаңдаидын  ек  ^ 
кезін,  ай даһарды д  ж үрегін  жеп  жерігін  басканын  молығ 
лайды. 
„ 
Won-
Қүрт<а  ж айы н  Айса  жырында  ақсакалды  шал  айтады.  « 
Р 
ші  елде  Кокілзн  деген  кемпір  бар,  онын  Куртка  атты  сұ  у  Қ 
бар.  Көкілан  Кұртқаны   куйеуге  бермек  болып  той  ж 
. 
jf| 
ай қ ай л аған   дауы стар  Қ ұртқаіш   алам  деп  таласкан 
Р
Даусы».— дейді.  Н ұрпеЙ іси:  К ұ р п д а ы а  
а к е с ін е н  
(Тоқтарбайдан)  естіп  біледі. 
Т о к т а р б а и  
ай  д   • 
, 
М ам а  деген  ханныц  Қ уртқа  атты  сұлу  кызы  бар, 
оя.
тер  ғаш ы к  болып  таласы п  жатыр.  Д а у - М а м а н ы к лііігекті 
тын  бір  ғана  ш арты  бар:  кімде-кім  шойыннан  куиі  *
203

I
садақтьщ   оғымсн  к а қ   айырса,  соған  к ш ы я   бермек.  Бұл  шартты  ' 
ешбір  ж ігіт орындай  алмапты», — дейді.
К ұртқаиьщ   ж айы н  естіген  К обы ланды   Көкілан  кем трдін wi­
n e  (Аисакьщ  ж ы р ь т д а )  аттанады .  Қуртканы н  тойыпа:  Қараман, 
Көбікті,  Алш ағыр,  Бьгршьш блйляр  д а  барады .  Құргқа  жвналгав 
жігіттерге:  Кімде-кімнін.  өнері  асса,  соган  тием ін»,— дейді. Сон-  . 
да Қобыланды күреске түседі.  К ө кеы андеген  қ ал м ак   батырымен 
жеті  күн  алысын,  оны  жеңеді;  а т   шабьк:ьшда  Кобыландынын аты 
озып  келеді,  К уртка  тіккен  алтын  ж ам б ы кы   Кобыланды  ғана 
атыгі  түсіреді,  басқалардан   өиеріп  асырады. Сонан  кейін  Құртқа 
Қобы ланды ға  косылады.  И ұрпейістің  айтуында:  «Қобьшндьі 
ата-акасы нан  руқсат  алып,  Күртқаны ң  еліне  тартады.  Кұрткаяьі 
«члмак'больш таласы п  ж а т қ а к   қалмак.  батырларымен үрыс аишп, 
ж енеді.  М үны  К үртқа  біледі  де,  бас қ ал ар д ан   Қобылаидиның 
і 
гырлығы,  өнері  арты қ  екенін  а й ш п ,  шешесіне  хат  жазады,  Қобы* 
ланды да көцілі  барын  білдіреді.  Қ обыландыны Д&у-Мама да үня* 
гады.  Сонан  кейін  Күртканы   көп:  жасауыаден  Қобыландыға  Пе­
ред». 
!
Ж ы рдьщ   екіиші  белімінде  Қобылангдынын  адғашкы  жорьік- 
тары  айтылады.  Бүл  такы ры пты   ж ы рлауда  Мүрьш,  Нұпейіс, 
г 
Айса  жырл-аръшда  бірсмпыра  аиы рмаш ы лы қтар  бар.  Қобылан- 
дыньщ  алғаш қы   ж орығың  әр  адын  өзілше  жырлап,  бір-біріне 
; 
ндеялық  ж агы нан  болмаса,  мазмүны  ж ағьш ан  ұқсаспайтын  ?Н- 
' 
гімелерді  еягіэеді. 
!
Айсаиыд ж ы ры нда  Кобыландынын  алганж ы  жорыг^гары мына 
; 
түрде беріледі.  Бір  күні  Кобыланды  взіігін. туыстарынан  Алшағыр 
хакнын. елге  істеген  зорлы қтары н  «стиді'.  Б үған   ол  ызаланадыда, 
: 
??*н^   ^ьілқы лары н  Алш ағырдың  ш абындық  ж ерш с  жайдырйды. 
, 
Мүны  оныц  ж ігіттері  көрш,  Кобыландынын,  жылқыларыи  айдэп 
акетеді,  жылқыш ыларьш   саб ел   жіб<іреді.  С одан  ксйік  ол  жср-ге 
жылкысын  Қобьгландыиык  езі  апарып  саладьт.  Сол  жерде  Ал- 
шағыр  мен  Кобыланды  кездеседі:  Кобы ланды   әкесін^,  еліле 
Алшағырдық  ж асаған   ж эбірін  айтады ,  кек   алатындығын  білді* 
реді.  Алшағыр  қорқады   да:  «Тоғыз  үлъхм  бар,  солармен  жолдас 
бол,  кеиже  қызым  А кбілекті  калы нды қ  етіл  а л ^ ,— дейді  * әие 
\ 
Қ обы ландш ш   аулына  ертіп  апарын  к о н ақ   етеді,  дос  болай^н 
, 
деп  етінеді.  Буған  Қобы ланды   рааы льік  білдіреді. 
І
в 
Арада  біраз  күн  өтеді.  Алшағьір  К&быланды«ы  өлтіру  жа‘ 
>
 
иыи  ойлайды да, бүл  үю-ін ол  Кобыландьшы  алдап К азан  батыра 
>
 
аттаидыру  зрекегін  ж асайды .  К а за в   мен  ҚөбІктіге  кІсІ  салэд^- 
і
«Ж ақы ида  Қобы ланды іш   алдал  жіберем.  Көзін 
зйтпесе  Қобыланды  мені  өлтіреді*» — дейді,  Осыдан  кейін  Алша- 
ғыр  той  ж асап,  Қобылаіідыіш   ш ақы рады .  Қобылакды  жолдас* 
тарммен келеді.  Той үстінде А лш ағыр  өзінін  қызы Ханбибі  аркі^ 
лы^К^быландыға  сәз  салады.  Онда:  «Кебіктінің  баласы Быріиы-Й’ 
бай  бізді  ж аулал  алуғл  келе  ж атқ ан   көрінеді.  М иқты  батырлар 
болса,  оған  карсы  аттанар  еді,  ал  сен  оган  баруға  коркасык*»
204

деп  кайрайды .  «Қорқасы н»  деген  сөзге  Қобыланды  ыза  болады 
да:  Меи  барам »,— деп,  аттана  жөкеледі.
Алш ағы рды ң  Қобыландыны  алдап  өлімге  жібсріп  отырғанын 
К уртка  мен  Қобыландыньің  қарындасы  А кколаң  біледі  де,  Қо- 
быландынын  бұл  ж о р ы ққа  бармауын  тілейді.  Бірак,  Кобыланды 
бул  сөздерге  қ у л ақ   аспайды:  «Екі  сөйлегенім  өлгешм»*— деп 
журігг  кетеді.  Қ а зан   мен  Көбіктініц  еліне  жетеді.  Қобыландының 
алдынан  Бырш ымбай  бастаған  көа  әскер  шығады.  Быршыибай- 
діл  Қобы ланды   согыста  ж ецеді.  Сонан  кейін  Қ азан  қаласы на  ба- 
рады,  ж айы лы п  ж үрген  ж ы лқы ларды   айдап  жөиеледі.  Жылкы 
ішінен  Көбіктініц  сары   аты  қ а л а га   қашып  кетеді.  Аттық  кашып 
кслгенін  Көбіктіиін.  қызы  Қ арлы ға  кереді:  «Еліңе  зкау  шапты», 
деп  әкесіне  хабар  береді.  Қобыланды  жылқыны  еліне  беттетіп 
салып,  ұны ктаи  қ ал ад ы .  Сол  кезде  Кәбікті  куып  келеді  де,  үйык- 
тап  ж атқ ан   Қобыландыны  апарып  зынданға  салады.
Қ ерлы ғапы ц 
к о й ы і і
 
бағатын  Серкебай  деген  койшысы  бар 
екен.  Ол  қойлары н  Кобыланды  ж атқаи   зынданнын. үстінен  өткізе 
бергенде,  бір  койы  зы лданға  түсіп  кетеді.  Оны  Кобыланды  шыға- 
рып  бермей,  өзі  ж ейді.  Б үған   қойшы  ашуланады  да,  Кобыланды- 
кы д үстінеи бір қ а р а  тасты  домалатып  жібереді.  Қ ара гасты  Ко­
быланды  қағып  алып  қысқанда,  одан  су  тамшылап  ағады,  оны 
Кобыланды  сусыв  етеді.  Мұны  көрген  қойшы  Қобыландымен  дос 
болады .  Қ обы ланды ға  койшы  күн  £айын  бір  серке  беріп  гурадьі. 
О ларды қ  суйектеріиен  Кобыланды  қаранғы  үйге  сәуле  түсіретін 
т а р а қ   ж асайды .  Қойшы  таракты   Қарлы ғаға  көрсетеді.  «Мүны 
Кайдан  а л д ы ң ?» — дейді  Қ арлы ға.  Қойшы  онык  қайда  ж асалға; 
нын,  кім  ж асаган ы н   айтады.  «Мені  сонда  а п а р » ,— дейді  Қарлы- 
ға.  Қ арлы ға  Қобы ланды ға  ғаш ы қ  болады.  Оғлн  Кобыланды 
сеңб^йді  «м ақы мнан  кст»  дейді.  Қарлыға  ғашықтығын  айтып 
ж  алынады.  Сонда  Кобыланды:  Торы  атымды  көрсет»,— дейді. 
Қгірлыға  Көбіктінін.  ерекш е  бағушыларыньщ  қолында  турған 
атты  Қ обы ланды га  алып  келеді.
Сонан  кейін  Қобыланды  шабуылға  шығады,  Қазаіі  ханды  өл- 
'гіреді.  Қ а р л ы ға  өз  әкесі  ҚөбіктІні  өлтіреді.  Кобыланды  жаула- 
рын  ж еціп  ұйықтап  ж атса,  түс  көреді.  Тусінен  елінін.  шабылға- 
ның  б?.лізді  де,  оны  ж ауд ан   қутқарып  алу  үшін»  еліне  қайтады. 
Е ліне  келсе,  түсінде  көргені  раск.а  шығады.  Елін  шауып  қаратьш 
алған  А лш ағы р  хан  екеи.  Оны  Кобыланды  жещп,  ел-журтын  бо- 
саты п  алады .
^  Қобы ланды ны ц  ерлік  ісі  Айса  жырында  осы  түрде суретгеле* 
Ді-  Ал  мүны  М урынныи  «Қобылаиды  батырымен»  салыстырсак, 
ұксастығы  д а  жэне  айырмасы  д а  барлығын  байкаймыз.  Ұксас* 
тығы;  «Ш абындығыма  түсті»,— деп  Алшағыр  Кобыландынын. 
Жьілқысын  айдатып  алады .  Б ір а қ   Қобыландыдан  коркады  да, 
өтірік  дос  болады ,  сонынан  Қобыландыны  өлтіру  жанын  көз- 
Дейді.
Айырмашылықтары 
мынада:  Алшағыр  (Мұрыида)  Кобылан- 
Дыны 
өлтіру 
үшін  Б айкасқа,  Кемпикасқа  деген  батырларын  к
205

тарьтна  көп  оскер  ко сн п   б е р т   қарауылғіа  аттандырады.  «Сещер 
алысга  қарауы л  карап  ж у р с  беріздер.  Мен  сендерге қ а р ш   Қобы* 
ландыны  аттаиды рам.  Сонда  бзріц  ж абы лы п  Қобыландыны  өлті- 
ріндер», — деп  бұйырады.  Сонан  юійіи  А лш ағыр  Қобыландыға 
кісі  салады   да:  «Елімді  ж а у   қорш аи  түр.  Бүгһнзртен  жау  шаб- 
уыл  ж асам ак.  Шын  дссым  болеан,  меиін  ж ауы м а  карсы  атглн, 
қүтқар*, — дейді.  Қобы ланды   А лш ағы рды қ  тілегін  қабыл  алады. 
Алшағыр  Қобыландыны  Б а й қ а с қ а л а р   кеткен  ж а к к а   сілтсп  &іое- 
реді.  Қобыланды;  «Ж&уыңды  жекем,  ялпыс  күниен калмай  ора- 
лып  келем», — дейді.  Бірнеш е күкнеи  кейін  Кобыланды  Байкаска 
мен  Қ ем пиқаскаға  кездеседі.  Қ атты   соғысып  оларды  женеді. 
Ж аулары и ж едгеи Қобыланды д е к   алыи  ж атса,  түс  көрсді, еліиін 
шайылып  қалгаиы я  біледі.  Елін  шауып  алғ-ан Алшағырдон  Кобы­
ланды   кек  алады ,  оны  жецеді.
Ьнді  Н ұрпейістін  ж ы ры на  токталайы к.  Нүрпейіс  жыршіда: 
Кобыланды  ер  жеткен  кезде  Қ а р т  Қ о ж а қ   бастаған  кырык  батыр 
болады.  Олар  қ&лмақтыц  Алш ағыр  хапыиа  шабуыл  жасайды- fti* 
р а к   оларды 
Алшағырдъщ  Ер  Тэуке  деген
  батыры  устал  алып 
зы-нданға салады .  К арт  К ож актар  одан  каш ы п  шығып., 
Қ о б ы л г н *  
дьи;а  юеледі де  мүцдарын  айтады.  «А лш ағырдаи ктетімізді әпер»,— 
дсйді. Кобыланды  қы ры қ батирд ы   ертіи, А лш ағы рға шабуыл »'.а- 
сайды. Ер  Тәукеиі  өлтіреді.  Алшзғы-рға  көмекке  калмактардьм 
Қ арабек  бастаған калы н   колы  келеді, оларды  д а К°былэнди же- 
цсді. Содан кейіи.  Алшағыр  ж«цілгендігін  айтын,  ҚсСыландыиы 
досты ққа ш ақырады.  Екеуі достаседы .  Б ірак, Алшағыр Кобылан- 
дымен сөз ж үзінде дос  болады .  Кобыла ндыны өлтірудің  амаліли 
ойлайды, би жоие  уәзірлерімен  ақылдіэсады,  Қалмақтардын.  ен. 
мықты  батыры  Б а р саға  хат  ж азад ы ,  мұнын  ш ағады .  «Мси  сағаи 
Қобыландыны  жіберемін,  оны ©лтіріп  кегімді  әпер», — дейді-  С°' 
нан  ксйін  Алшагыр  Қобыландынм  қопакдса  ш ақы рады   да:  «Кэл- 
маастық  Б арсахелмес  дентін  кушті  хапы  м«іін.  -ата  жауым  еді. 
Еғер 
ш ы іі
 
дос 
б о л с а ң ,
 
содан  ксгімді  алып  бер», — дейд?-  Кобы­
ланды   разы лы қ  білдіреді.  Қобы лаиды ны қ  атд-анасы,  карындасы, 
Күртқалар  баты;здын  бұл  сапарға.  баруы на карсы   болады.  Ллша- 
ғы рды қ алдаи^жіберіп отырғаиын ж әпе  Қ обыланды  кстісімен слді 
шаОатыиын  айтады.  Б үғаи   Кобыланды  қ у л а к   аспайды,  касыза 
Қарт  Қ о ж ақ  бастаған  ж олдастары п  ертіп,  Б арсағя  атт;знады»  К°* 
быландыныд  келстінін  біліп  оныц жольш   тосып жүрген Барсашш 
бас  батыры  Карш ы ганы   өлтіреді.  Кальтд  кол  альш,  Барсанык 
шығады.  Он  алты  күнге созы лган  ж екпе-ж ек  соғыста  Қобыланды 
Ьарсаиы   д а  жоңеді.  Сол  кезде  ҚоОылаггды  тус  керіп,  елішк  ша- 
былғанын  біледі.  Кобыланды  қяйтыгг  ксіледі  де,  Алшаі’ырдаи  ел* 
ж ұртын  босатып  алады  жоне  ханды  ж азалайды .
Кобыландынық  ж оры ктары   жайыкді^  М үрын,  Нұрпсйк,  Лиса 
жы рлаған  негізгі  әнгімслер  осындай.  Жыршылардын.  бәріне  ор- 
т а қ   оцгіменіи,  бірі:  А лш арырдық  (Аадиаханныц)  KoбылaндьfM':г,, 
етірік  дос  болуц,  батырды  алдап  Әі.іміе  ж ұмсауы,  Қобыланды- 
ныд  ж аулары н  женуІ.  ЕкіншІ  ортак.  әңгіме:  ханпын  зұлымдык,- 
2-3S

ж ауызды ғы,  киннатш ыл  екендігі.  Үшінші:  Қобыландынын,  Алша- 
гырдан  кек  алып,  ел*журтын  азат  етуі.  Бұл  секілді  ортак,  ұксас 
әнгімелерді  әр  ак,ын  әр  түрде жырлайды.  Мұрын  мен  Айса  кысқа 
турде  айтса,  Н ұрпейіс  молынан  қамтып,  эрбір  ұсақ  жайлардьш  
езіи  улгаіітып  әкетеді.
Ж оғары д а  «Кобылаігды  батыр»  жырьшын  вариаш тары н  идея 
жонс  сюжет  кұрылысы  ж ағынан  екі  салаға  бөлінетіндігіи  ескер- 
тіп,  соған  сәйкес  біраз  талдаулар  да  жасадык..  Бұғаи  карағанда 
жырдын,  М ергенбайлар  айтатыи  варианты  ертеректс туғандығын 
ацғартатын  секілді.  Ал  сокғы  акыидар  жырдың  ескі  сюжетін  жа- 
иалаи  айтқаны,  бергі  кездін,  қоғамды қ  жағдайлэры  оларга  көп 
эсер  еткендігі  байкаладіл.  Олай  дейтін  себебіміз*.  Мұрілн,  Айса, 
Н урпейістер  советтік  дәуірде тапты қ сана-сезімі  оянган,  халықты 
революциядан  бурын  хандар  мен  байлардыи  канап,  езіп  келген- 
дігін  түеіцген  ак.ындар  еді  жэне  мүндай  канаудыц  іиет  жаға-сьш 
« і  көздсрімен  көрген  де  еді.  Сондыктан  да  олар  Кобыланды  ба- 
ты рдц  црте  зам ан дағы   ба-еқыіншы  ж ауға  карсы  аттандырудан 
і'ф і,  ка.іауш ы ларға  карсы  курестіреді.  Олар  жырдыц  сюжет 
ж елісіл  бергі  кездіц  тарихи  шыидығына  карай,  халықтын  ссінен 
К(!тгкл ен  фактілердін, т ө қ ір е г т е   к.ұрады.  Сөйтіа,  сскі  жыр  таптык. 
тургыдан  қайта  ж ы рланғап  дсуге  болады.
у.. 
«Қобыланды  батырды»  ж ырлаган  ақыпдардын,
образ'ио 
кайсысы  болса  да,  адам  образын  жасауға  срек- 
’ 
ше  мән  береді.  Халықтын  дос-душпаны  кайсы
енспдігш  долелдеп  көрссту  үшіи  жырдағы  басты  адамдардыц  іс- 
арекетіц  сипаттайды,  олардың  жағымды,  жағымсыз  образын 
Дуралап  көрсете  отырып,  бэрік  есте  қаларлыктай  етігі  суреттеу- 
гс  тырысады.
Қобыланггы 
Қ о б ы л а и д ы н ы п  
б аты рлы ғы   ^  ж ән ін д е 
жырш ы 
а к ы н д а р д ы ц   бәрі  д е  (М ар аб аи д ан   б аскасы )  әиті- 
мсиі  ар ід с и ,  б а л а н ы н   т у м а й   тұ р ға н   кезінеи,  Т о қ тар б ай   мен  Ана- 
л ы қ т ы ц  
5ір 
п ер зен т к е   з а р   б олуы нан  бастайды .  Б ұ д зн ,  бірінш і- 
леи,  ш а р у а к о р ,  а д а л   ецбек<етіп  ел-ж урты н   асы райтын;  екінш іден, 
іш кі  ж ә н е   с ы р т қ ы   ж а у л а р д а н   хал ы қ ты   қорғап   ал аты н   баты р  ұл 
б о л у ц н   а р м а н   еткен   х а л ы қ   к и я л ы   көрінеді.  О сы идай  баты р  ұлды 
халы к.  а т ы н а и   ізд еп   Т о қ т а р б а й   мен  А нал ы қ  дүние  кезеді.  Әрине, 
о н д ай ^ү л д ы   т э н ір д е н   с ү р а у ш ы л ы қ — ерте  кездегі  ад ам   баласы* 
ның  а й -ө р ісі,  д ү н и е   тан ы м ьі  том ен   саты д а  болғаи  ксзін  акғарта* 
ДЬі.  Ьіраіу,  о д гім е н щ   н еғізгі  и д е я с ы — х а л ы қ қ а   қ ам қо р   болатын 
б аты р   үл  ізд еу д ен   ту ған .
Соіідықтан  халық  үғымында  мұндай  адамныц  жаратылысы 
т^ЫСы 
баскалардан  ерекше  болу  керек.  Оидай  ерекшелік 
фантазняга,  мифке байланысып жатады. 
v  „
Дунис  ж улілік  эіюстык кебінде батыр образы  батырдын есеи- 
гси  кезінсн  басталса,  Қобыландының  оолашақта  аскан  батыр 
• 
;,?7ЬІПЛиги 
°ныц  ака  қүрсағында  жаткан  уағыида-ак  білше- 
Дь  Моселен,  Кобылапдынин  шешесі*  Қобыландыға  екі  қабат  ке* 
3»нде  жерік  асына  не  арысташіын.  жүрегін,  не  айдаһардык  өтін
207

жсидл  немесе  қара  тасты   ш айнайды.  Сөйтіп  жерігін  басады.  Бул 
жайды  Мұрын  ж ырау:
Бір  күидері  болғанда, 
Тун еден  бура  сойдырды,
Кагыны  ж ерік  болады, 
Ж ерігі  оған  і^анйайды.
Ж ер in   неге  қанәдьь 
Сиырдан  бука  сойдырды,
Коіідан  кош қар  сойдырды, 
Ж срігі  эған  қанбады.
Ж ерігі  оған  қаабаГіды. 
Ж ^ілкілдан  айғыр  сойдырды,
Ж^'р:ті  оғап  қанбяды.
деп  суреттенді.  Содаи  кеііін  Кобыл&ндъшыц шешесі  жерік асына.
«А йдаһардыц  басын  алдырды,
Аузына  қаты и   салдырды,
Ж ерігін  сөйтіп  кақды рды »,—
дейді.
Ал,  Анса  Бяйтабыновтың  антуыпдағьі  «Кобыланды  Ьатырда» 
батырдың  шешесі  ж ерік  айы  ке.шіде:
К а ш р -қ а т ы р   қ а р а   т.аеты  шайнаділ,
Азудан  азу  қалм ады ,
Ж а ла н аи і қ а р ғ а   а у к а д я,
Аунап  еді  тоңбады ,—■
деліиеді.  А қы рш іда Қобы лапды ға  екі  к а б а т   болған  ана  арыстан* 
ныц  ж үрегіп  ж ея  чана  жерігін  басады .
Бул  жайды  «Кобыландынын»  баска  аарианттарынан  Да  кө' 
руге  болады.  ІАэселен,  Кобы ланды   ж айьш дағы   бір  жырда:
Ж ерігім  менін  қанар  деп, 
Ж ерігім   менін  қпнар  деп,
Ш ы радай  көзім   ж ан ар   деп, 
Ш ы радай  к езім   ж анар 
Кантардың  қатқ ан   муздарын 
А йд.іһар  ж ы лак  бастарын 
Теніздің  кара  түздарын, 
ІЗытырлатып  шайнадь:.,
Қашыр-к.ушыр  шайнады» 
О ған  д а   ж е р ік   қанбады,—
Ж ерігі  оған  қанбады.
дейді.  Ол  ж ерік  асына  қ а р а   таеты  д а  ш айнайды,  аюдыд 
де  жейді.  Б ір ак,  оның  бәріне  кемш рдін .ж ерігі  қанбайды,  Акы 
рмнда  арыстаннын ж үрегін  ж еумен  ж ерігік  б>асады;.
Алпыска  кштген  ананы д  жолбарыстын.  (не  арыстаннын.)  жү- 
регіне  немесе  аюдын,  -етіне  ж еріх  болуы,  оны к  қүрсағындаі  жзт- 
кан   балаиы қ  қандай  екенік  сипатт&п  түрған  секілді.  Ьул 
жырлауш ылық  болаш ақта  елш   қорғай  алатьш ,  арыстандаи  аи- 
батты,  ж олбарыстай  ж үректі,  тастай   берік  баты р  ядам  болуы 
ан саған   халықтыц ф антазиясы нан туғаи.
Кобыланды  ж айы ндағы   ж ы р л ар д а  аианы н  ж ерік  асынан  к  * 
йін  оныц  толғағн,  болаш ақ  батыр  баланы н  туысы  айтылад  • 
М үнда  ананың  толғағы  өте  қатты  болады ,  а н а   баласын  ty a   а  * 
май,  15  күпдей  толғатқаны   ж ы рланады .  Толтак.  қысқанда  кәр
203

анл  өрден  ойға,  таудан  сайға  домалайды,  сүйеуіне  емен  сырык- 
тар,  үстауы на  ж ібек  ж елбаулар  жарамайды,  не  сыннп  кетеді, 
но,  үзіліп  қ ал ад ы .  Осьшдай  толғак  қиыншылыктарын  көргеннеи 
кейін  к а р т   a n a   амаи-ссен  босанады.  Сонда:
«Кіпдік  коскен  әйелдін 
Осы  туғаи  ж ас  бала 
Ұйытып  қолын  талдырды».
(Нұрпейістіқ  айтуынан.)
Б о л а ш а қ   баты р  Қобыландьшық  туысы  осындай.  Мүнын  өзі 
Қобыландының  ер  жеткен  кезде  өте  күшті  батыр  болатындығын 
алдын  ал а  айтып  тұрғандай. 
#
Ж араты лы сы ,  туысы  ерекше  болған  баланың  өсуі  де,  мінезі 
мсн  кылыгы  да,  ақылы  мен  айласы  да  басқалардан  ерекше  ар- 
ты қ  болады.  Қобыланды  жайындағы  жырлардыц  көбі  оның  ба­
ла  кезіндегі  өсуіке  м олы рақ  кәціл  бөледі.  Елге  қорған  болуға, 
басқыпшы  ж а у ға   карсы   баруға  ж арай  алатын  батырдың  келбе- 
ті  бала  кезініц  өзінен-ак  көріне  бастайды.  Кобыланды  алты 
ж а с к а   келгенде  кару  алып  қарауы лға  шығады.  Сонда:
Т аулар  күйіп,  тас  жанған,
Алты  ж асар  баланын 
Елбецдеген  зарпына.
Кобыландынын.  бала  кезіндегі  ерекше  есуі  оның  болашақта 
еліпе  кам қор  көрсетуге,  халқынын,  жауларына  қарсы  күрескс 
ж арайтьш   батыр  екенін  анғартады.  Онын  қарулы-күшті  екенді- 
гі  б алаларм ен  ойнағанда,  ж ы лкы ға  барып  ат  үстап  мшгенде, 
ж ал гы з  езі  күзетке  ш ы кқан  кездерінде  казге  түседі.  ь ү л   кезде 
К обыланды  ел  шетіне  шығыи  қарауыл  қарайтын,  жылкышылар* 
мен  бірге  күзетке  баратын  болады. 
.
Кобыландыньщ   шын  мағынасындағы  батыр  атануы  онын  өзі- 
не  тец  қалы нды к  іздеуінен  басталады.  Бүл,  әрине,  тек «Кобылан­
ды  баты рда»,  каза қ ты н   батырлар  жырында  ғана  кездесеті 
оцгіме  емсс.  Ол  көп  елдіи  батырлық  жырына 
о р т - а қ '
әңгіме.  ^лар- 
Да  д а   ж іп т т іц   мықты  батыр  екендігі — өзіне  сенімді  серік,  сүш  - 
ті  ж ар  тауып  алуына  байланысты  айтылады.  Бұл  жолда  батьр 
ж ігіт  олдеігеше  киыншылықтарды 
басынан 
к е ш ір е д і, 
^көптег 
жнуларын  ж еңеді,  бірқатар  сыішан  өтеді,  содан  кеиш  барып 
м аксаты иа  жетеді.
Кобылаңдыньщ  д а  алғаш   рет шын  мағынасындағы  батыр 
пып,  дацкы   шығуы  онын  Қ үрткаға  үйленуіне  байланысты. 
болып  ер  жеткен  Кобыланды  өзіне  лайық,  тен,  ж ар-ж олдас 
• 
дейді.  Б ір ақ,  ондай  адам   өз  елінен  (Қыпшак 
р у ы н а н )  
таоьіл* 
майды.  Сондықтан, 
жыршы  акындар 
Кобыландыны  ^ өК,к  
(кейде  Қөктім)  кемпірдін  еліие  аттандырады.  Ел  ҰғыМЫНА®  *   ’ 
кілан  кемпір — өте  күшті  алъш  дәулерді  билеп  отырған  ад 
• 
Квкіланны ц  кызы  Қ ұртқада  да  білпрлік,  даналы қ  касиет 
р» 
акы л  ж ағы н ак   шешесінен 
аіртық  болмэса  кем  емес,
І Н 1 Й
209

Қ ұ р т қ а ғ а   к ептеген   б а т ы р   ж ігіт т е р   ғ г ш ы қ   болады»  « алам нн »  деп 
дом еленеді.  О л   к іг іт т е р г е   К окіланны ң,  д а ,  Қ ұ р т к ь н ы д   д а   коятын 
(up  ғ а л а   ш ар ты   б ар .  О л  ш а р т та :  үлмгп  ^о й пер ектін   басына  қо- 
ііы лган   ж ам б ы н ы   сад аіқ пен  аты п   ту сір ген   а д з м г а   ған а  Қүртка 
тіісді
  дел іпгсн .  Б ір а қ   бұ л   ш а р т ты   Қ о б ы л а н д ы д а н   б асқ а  сшбір 
баты р   о ры н дяй   ал м ай д ы .
С оны мен  .ж ьвд ы н .  б а р л ы қ   в а р и а п т ы н д а   Қ оС ы дақды ны ң  журт 
с л д ы н д а   б а т ы р   а т а н у ы ’ Қ ұ р т қ п н ы   ел у ы н а н  
б а с га л а д ы .  Садак- 
ш ң   оі  ы м ен  ж а м б ы н ы   аты п   Tvcipy  б а іы р л ы қ   емсс,  ол  мсрген- 
Дік,  б ұ л а й   ету  Қ о б ы л а н д ы н ы қ   о б р а зьіііа   с л к ы   ж а тқ а н   секілді 
о оладьі.  С о н д ы к тан   ж ы р д а ,  б а т ы р д ы ң   кү ш тіл ігін   корсету  ушін, 
о ға н   ж а м б ы н ы   а т қ ы зб ай ,  қ а р а   т а с   нен  ш ой ы н нан   қүиы лған  дін- 
ғекгі  қ а қ   ай ы р тад ы .  С а д а қ т ы қ   о ғы м ен  
қ а р а   таст ы   (не  шойын 
Д П ігекп)  қ а қ   айы руы  
Қ о б ы л а н д ы ғ ы   өте  м ы қты  
алыгі  батыр 
етпі  корсстпек.
К °^ ь іл а н д ы   К ө к іл а н н ы қ   а л ы п  д ә у л е р іи   д е  ж а р ы с т а   женіп  шы- 
ад ы .  Ьі<р  к ө л д ід   суы н   б ір -а қ   ү р п а н   с а л а т ы н ,  қ о л д а р ы н а   үлкен- 
дЛкен  т а у л а р д ы   о й ы н ш ы қ   етіп   ү стап   ж ү р е тін   алі.ш   дзулерді  Ко- 
ы л анд ы ш л қ  ж е ң у і,  он ы ң   ж а р а т ы л ы с ы   е р ек ш е,  бойында  аскак 
к ү ш і  б ар   б а т ы р   ексн д ігін   к ө р сету   үш іы  к е л т ір іл ед і.  М ұндай  ба­
ты р  ел  щ етіне  к а н д а й   ж а у   к ел се  д е,  о ға и   к а р с ы   тү р у га   жаранг.ы, 
>ндаи  ж а у л а р д ы   ж е қ е   а л а д ы ,  еө йтш ,  е л ін е   қ а м қ о р   болады   дсген 
н егізгі  и д ея  ж ы р ғ а   ког'ы лады .
Ж ыршы  ақыпдар^ Кобыл андынық  туысын,  балалық  шагын, 
і\үртқаға үилену жайин  айта огырып,  мүның бәрі  батырлык іске 
далрлық дегсндей  қорытынды  жасайды.
p. 
^РРм  ж е р д е   ж ы р д ы ц   б а р л ы қ   в а с и а н т ы н д а   Қобылан-
' 
ф ін іқ   екі-іш і  кезен і,  О тан ы н   қ о р ғ а ғ а п ,  халықтын.  жаула- 
ггыиГ,  к ^ сы  СОғы с қ а н   к е зд е р і  ай ты л ад ьі.  О сы   ж ігізд е  Қобылан- 
кпйііД1, 
аты ’Р,ІЫК.  о б р а зы   ж а с а л а д ы . 
Э рине,  ж ы р ш ы  
акыядар 
( v n t J
  анды иьін‘  ел  к о р ғ а у д а   ж а с а ғ а н   б а т ы р л ы к   істерін  салган 
^ ипаттаі1»  т о л ы ғы н а н   айты п   таста-майды .  Ж ы рш ы   акыи
-  
ырын,  сц  ал д ы м ен ,  ұ с а қ   а н гім е л ер д е н   б.зстап,  содан  ке- 
иііі
  үл к ец   о к и ға л а р д ы   б а я ц д а у ? а   к ір ісед і.
,,01ГГ7^ Ы  т у Р ғыл а ң   к а р а ғ а н д а ,  ж ы р ш ы л а р   Қ о б ьіл ан д ы н ы и   ел  кор* 
тпнггкщ1 
а т ы Р.ЛЫк  о б р а зы н   д а   б ір д ен   т у ғы з б а й д ы .  О л ар   Кобы- 
п т ^   ^ 
СРЛІК  ,СТеріи  ӘР  ®«г *меде,  ә р   ж а ғ д а й  да  бір  суреттей 
«
Ж
 
ЛҚЫНа  к о р ға п   б о л ға н ,  б а с қ ы н ш ы   ж а у л а р г а   карсы   ас- 
п 
р Р   кпен  со ғц сы п   ж а у ы н   ж е қ г с л   б а т ы р д ы н   образы н  жасзй- 
-пг’і 
Л
  ?лды м ен   б а т ы р д ы н   не  себ сп ті  е р л ік   к ө р сету ге -ти;сгі  екен- 
5 м ч я н п .г Л а-'Ь-‘ 
^   себ еп   баты рды н,  х а л к ы ,  О тан ы   болады .  Ко- 
, 1 т ӨЗ,ІІ,Ң  € л т .  а т а -а н а с ы и ,  т у ға н -т у ы с та р ы н   ж а к с ы   көреДі» 
•ікіі^яы  л асы м ен   с уйеді,  ө зіи   о л а р д ы н   қ о р ға н ы   деп  біледі.  Сои- 
-°Л  Ө3  еліне  қ а і« а й  Ж £У  к с.ісе  д е   к а р с ы   түруды,  еліи 
< >Д 
к о р ға п   ал у д ы   м а қ с а т   етед і. 
Б ү ғ а н   ж ы п ш ы л а р   тыддау* 
ш ы л а р д ы ң   к ө ц іл ін   а у д а р ад ы .
. „ . Г б ы л а н д ы ға   К а Р ам аі*  к е л іп ,  Қ а з а н н ы к   ж а у ге р ш іл ік   жасап, 
tm e   р е т  е л д щ   ы азасы и   а л ға н д ы ғы н   ж о н е  сол  К а за н   тағи
210

д а  ш абуыл  ж асап   келе  ж атканы н  естігенде,  ол  ашуы  бүрқыраи 
намыстанады ,  халы қты ц  басына  төнген  қауіпке  қатты  қиналады, 
тұла  бойын  ыза  көрнейді,  кару-ж арағы н  асынып  басқшпыы 
ж ау — Қ а з а н ға .к а р с ы   аттанады.  Еліне  Қазаннын  өзі  келіп  ша- 
буыл  ж асауы н   күтіп  отырмайды,  басқыншы  жауды  өз  жерінде 
талқандауды   м ақ сат  етеді.  Бұл  сапарға  бармауын  өтінген  аға- 
йы.ч-туыегарыныц сөзіне Қобыланды кұлак аспайды. Қыпшақ ель 
не  ойран  салу  м ақсаты мен  келе  ж атқан  ж ауға  карсы  аттанбай, 
үйде  отырып  калуды   намыс  көреді.  Сондықтан  да  ол  карындасы 
Қ арлы ғаш қа  берген  ж ауабы нда,  өзінін  халық  үшін  туған  батыр 
екенін,  ағайын-туыстан  да,  жеке  қарабасты қ  амандығынан  да 
халы к  намысы,  ел  муддесі  артык,  екенін  бІлдіреді.
Бәрінен  д е  қымбаты  ез  Отаны,  өз  халкы  деп  білген,  оны  бас- 
кыншы  ж ау д ан   қорғап  алу — халы қ үшін  туған  батырдын  басты 
борышы  екенін  түсінгеЕі  Қобыланды  майданға  аттанады.  Осыдан 
баетал,  хал ы қ   намысы  үшін  басқыншы  ж ауға  қарсы  аттанған 
батырдың  м айданда  ж асаған   ерлік  істері  жырдық  негізгі  әқгіме- 
сіне  айналады .  Ж ы рш ы  ақындар  Қобыландынық  ж ау  батырла- 
рымен  күресін  бірдеи  ж ы рлай  -салмайды.  Ең  алдымен,  кас  ба- 
ты рларды н  бір-бірімен  қалай   кездескені  айтылады.  Әңгіме 
оларды д  танысуы нан  басталады .  Екі  батыр  жекпе-жек  соғысқа 
кіріспестен  бүрын,  бір-бірін  сөзбен  сынасады,  сөзбен  найзалап 
алады.  Әркайсысы  сөз  арқылы  өздерінід  күштіліктерін  білдіреді. 
О лардың  өз  сөздері  арқылы  батырлық  образдары  жасалады. 
Мәселен,  Қ а зан   баты р  өзінін,  мыктылығып,  талай  жауыи  жедге- 
нін  айтып,  Қобыландының  соғыспай  бағынуын,  үстіндегі  көк 
сауыт  пен  асты ндағы   Тайбурылды  бере  қоюын  талап  етеді.  Bi- 
рак,  оған  Қобы лаиды   көнбейді,  Қазаннан  күшті  болмаса,  кем 
еместігін,  ерегісое,  Қ азан ды   жеқетінін  ескертеді.
Қобы ланды   мен  К а зан   алғаш қы   кездесулерінде  бір-бірін  сөз- 
бен  шенесін  алғаниан  кейін,  колма-кол  ұрькгка  кіріседі.  Сонда 
екі  батыр:
Ы р ғ а й   с ап ты   сү н гін і, 
Түкіргенде 
ж ын  татты ,
ЬІрғай-ы ^рғай  сал ы ст ы , 
Канжар 
қалды   қайысып,
Н а й з а   қ а н ғ а   м ай ы сты , 
Семсер 
к ал д ы   майысып...
Қ а р м а қ   б о л ы п   к а й ы сты , 
Б рлер 
жаннан 
түнілді,
И тер ісіп   т ү р ы с т ы ^  
Аш 
күзеидей  бүгілді.
Лт  тізесін  бүгісті, 
Екеуінің  ак  сауыт
Бүгісе,  бүгісе  түрысты, 
Шығыршықтан  сөгілді...
Тебінгіден  тер  ақты, 
Екеуіиің  ак сауыт
Қ абы ргад ан  қан   ақты , 
Ескі  бөздей  жыртылды...1
Ось-  ретпен  олар  көп  алысады.  Акырында,  Қобыланды  Қа- 
зандьі  ж сңеді.  Бүд ан  кейін  ол  Көбіктіні,  Алшағырды,  Шошай  мен 
Ьарсаны   д а   ж еңеді.  Өйткені,  Кобыланды  әділ  іс  үшін,  халык 
намысы  үш ін  күреседі.  Ал,  ж а у   батырлары  қанша  мыкты  болға-
1  В ір ж акн ы ң   ж ы рьш ан.
211

нымеп  де  ж еціліс  таб ады ,  зйткені  олар  езінш  халқын  қорғау 
үшін,  эділ  іс  үшін  емее,  б ас қ а  слдерді  өгйне  бағындырып  алу 
үшін  күреседі.  Сондықтан  д а   оларды н 
ж о лцары
  болмайды,  Ко-, 
быландыдан  женіліп  к алады .  Б үл  а р ад а  жыршы  ақьшдар  жау 
баты рлары ны қ  ш апқы нііш   екендігін,  ондайларды н  жауыэднқ 
әрекеті  еш қаш ан  д а   іске  аспайтынын,  оны  әділдік  жекетінін  ду- 
рыс  көрсетеді,  Сонымен  к атар ,  олар  Кобыланды  арқылы  зділ- 
д ш   істі  сүйгіш,  сол  ж о л д а  қан дай   о.рлік  болса  да  ж асау  колынан 
келетін  халы қ  күшін  суретгейді.  Екінші  сөзбен  айтканда,  бүл 
ж ерде  Кобыланды  образы   арқы лы   халыктын,  каһарман  күіш 
бойнеленедь
Кооылалдының  баты рлы қ  образы   онық  ж ау  батырларымен 
жекпе-жск  согыстары  арқы лы   ғана  йшылмайды.  Ъүл  онын  ба- 
тырлық  образьш  ж асауды ц   бір  ж олы  ғана.  Ж ыршы  акындар 
Кобыландьзны  ж ауды қ  көп  аскерімей  де  соғыстырады.
Х алы қ  намысын  қо р ға у   үш іп  туған  Қобылгінды  басқыкшы 
жаудын.  сам  мыңдағ&н  әскерімен  кездескенде,  одан  үрейленіп 
зәресі  үшгіайды,  тайсалм айды ,  ко р ку   дегенді  есіне  де  алмайды. 
Қ айга  ж ау   аекерлерш   көргенде,  Қобылаидынын  күш-куаты  арта 
түседі.  Ж а у   әскерлерш е  қарсы   ш абады :
Ердің  ж ау д ан   кашуьг 
А р-намыска  бүрыс-ты,—
деп,  атой  салады .  Ж а лгы з  азі  ж аү д ы к  
с а м с а ғ а н  
қолын  қирып 
тастаііды.
Кобыландъшьщ  осынш алық  ерл:к  ж асауы ,  жасанғаи  жауды 
ж апы ра  кыруы — бүл  бір  адам   аркы лы   берілгеа  халы қ  күшінін 
сипаты  болмақ.  Кобыландыны  ерлік  іске  б зстага н   да,  они  рух.- 
танды рғаң  да  халық,  халы қты ц  намысы.  «Елін  сүйген  ер  болзр» 
дегекдей,  Қобыландыныц  батыр  атануы,  ерлік  ж асауы  — олыд 
ел-жұртын,  халкын  адал  ниет,  шыи 
к ө і ! ,і л ім е н  
сүкгендігіпен.  Кай­
да,  кандай  ж зғд ай д а  ж ү р се  де  К обы ланды аы и  есінен  сл-жүрти 
кетпейді.  Ол  жорықтгш  кайтып  ксле  .жатып  глінід  шабылші 
калганын  түсі  арқы лы   біледі.  Б ұ ған   катты   ыэаланады:
Ж а у   шауыпты  елімді,
Д ұш лан   басып  белімді 
Кесіп  кетті  ж елім ді,—
дейді  Кобыланды  Карлығаг-а.
Кобыланды  еліиін  ж ұрты на  кез  болады ,  «тақ  аткаида 
кзра- 
-са,  ж үрты   ж аты р,  елі  ж оқ»  екеніне,  халы қтьщ   ж іу   колында  кет- 
кеніне  қамыгып:
Алтын  ерге сүйеніп,
Ө ксш ө ксіп   ж ы лайды .—
Баскьшшы  ж аудьщ   Қ обы лэнднны ң  ел-ж үрты л  шауып  вкетуі, 
лальжты  зар   жылатыг;  қызыд  к.анға  бояғаиы   баты рга  қатты  ба-
212

тады.  Е л  басы на  туған   ауы р  күиге  Қобыланды  өте  қайғы рады , 
көзіне  кан ды   ж а с   ал ад ы   да:
Ш ерменде  болған  халқы м а 
Тигізейін  пайда  деп,— 
ж адғы з  өзі  тағы   д а   м айданга,  елін  А лш ағы рдан  қуткары п  алуға 
аттанады.  Щ ерменде  болған  халқы н  ж ау д ан   құтқары п  алу  ушін 
«шыбындай  ж аны н  ш үберекке  түйеді»,  бұл  ж о л д а  тағы   д а  ер- 
лік  істер  ж а с а у ғ а   бел  байлайды .  С ондықтан д а ,  жырш ы  акы ндар 
Кобыландыны  ел-жұртын,  халкы н  сүйген  патриот үл,  шын  батыр 
етіп  ж ы рлайды ,  оныд  ісін  б а с қ а л а р ға   үлгі  етеді.
Жьіршы  ақы ндар  Қобыландының  патриот  батыр  екевдігін  х а­
лы к  үғымьш да  қ а с   баты рға  тән  қасиеттерімен  де  дәлелдей  түсе- 
ді.  Ол  касиеттер:  ай тқан  сө зд е  түруш ы лы қ,  намы скорлы к,  ан- 
ғалдық,  ж олдасты қ-досты қты   сақтауш ы лы к.  Мүпын  бәрі  хальіқ 
ұгымында  баты рлы кты ң  белгісі  саналады .  Бұл  қаснеттер  Кобы- 
лацдьш ыц  бойында  д а   бар  ексндігін  ж ы рш ы -акы ндар  дәлелдеп 
көрсетеді.
Алш ағыр  хан  К обы ландьш ен  өтірік  дос  болады  да,  батырды 
алдап  өлтіру  ж айы н  карасты рады .  Осы  мақсатын  ж үзеге  асыру 
үшің  А лш ағы р  Қобы ланды дан:  «Дос  болсац,  меніқ  ж аулары м- 
нан  кск  әпер»,— деп  етінеді.  Бүған  Қобыланды  разы лы к  білді- 
pin,  ж о р ы қ қ а  аттанады .  А лш ағырдың  залымдықпен  Қобыланды- 
EJbi  ж о р ы ққа  аттандырып  отырғанын  білген  Қ үртқа  батырдыц 
бул  сап ар ға  барм ауы н  сүрайды .  Б ір ақ :  <Екі  сөйлегенім  өлгенге 
тең,  айтканы м нан  қайтпаймын»,—  деп  Қобыланды  Құртканың 
сөзіне  қ ү л а қ   аспайды .  Бүл  әцгімені  ж ы рш ылар  Кобыландынын 
бір  сөзді,  уэдед е  тұрғыш,  айтқаны нан  қайтпайтын  батыр  екенді- 
гін  көрсету  үш ін  келтірген.
Х алы қ  үғы м ы нда  қ а с   баты рға  тэн  қасиеттін.  бірі — намыс­
корлык.  Б ұ л   қасиет,  намыс  сезімі  Кобыландыда  д а  бар.  Мзсе- 
лең:  «Кліңді  кы зы лбасты н  Қ а зан   батыр  бастаған  әскерлері  шап- 
калы  келе  ж аты р»,— дегенде,  немесе:  «Еліңді  А лш ағыр  шауып 
әкетті»,— дегең  хабарды   естігенде, Кобыланды баты р  ө текатты  
аш улаңады,  ы заланад ы .  Ж ауд ы н   баса-көктеп  келе  ж атқаны на 
намыстанады ,  баскы иш ы   ж ау ға  карсы  аттанады,  Б үл  тек  кана 
Кобыландынын,  өзіндік  намысы  емес,  ол  халы қты ң  намысы. 
л а л ы қ   аш уы,  халы қты ц  қаһ ар л ы   намысы  ж ы рда  Қобыланды 
аркылы  кврсетілген.  Мүнымеи  катар,  ж ы рда  Кобыландынын 
өзіндік  намыстарьі  д а   суреттеледі.  Мүны  жыршы  ақындар, 
осіресе,  баты рды қ  ж а у ға   қарсы   ж екпе-жекке  ш ы ққан  кездері 
түсында, 
немесе 
Кобыландынын; 
Көбікті 
кызы 
Қ арлы ғаға 
аитқан:
Өш ті  болған  әкеңнен 
Ө ш імді  алмай  мен  қаш пан,
Кекті  болған  әкеннен 
Кегімді  алмай  мен  қаш пан,—
Деген  сөздсрімен  дәлелденді.  Әринс,  м^ндағы  намыстанудын  не-
213

гізіцде  д е   хальтк  кегі  бар,  б ір ақ   оны  ж ырш ылар  Қобыландыныц 
өз  намысы  ссебінде  келтіреді.  Сойтіп,  жыршы  ақыядар  Қобылан- 
дыны  намыс  батыры  етіп  көрсетеді.  Н ам ы с  ушін  күрескен  батыр- 
ды қ  образын  ж асайды .
Халык, 
ұғымында 
қ а с   б а т ы р г а   тәп  
қасиеттін 
бірі 
— 
анғалдық. 
Шын 
б а т ы р   б а л а   м ін е зд і  а н қ а у ,  а ң г а л   б о л м а қ   дегенді  жыршы­
л а р   Қ о б ы л а н д ы н ы к   б о й ы н ан   д а   таблдь;:.  М әселен,  Қобыланды 
. 
К а р а м а н н ы ц  
әзіліпс 
н ан ы п   к а л а д к   д а ,  Қ ү р т қ а н ы   өлтіре  жаздаи- 
д ы .  (К ей ін н ен , 
мұны  Кобы ланды ны н 
ө зі  д е   ыойьш дайды.)  Ж ака
-  га н а   тан ы сы п   д сс  б о л ғл н   А қш ахаіш ы н .  н ем есе  Х анбибінік  алдап 
в л ім ге   ж іб е р іп   о ты р ган ы н   Қ о б ы л а н д ы   а ц ғар м аа»   ақ қ ау л ы к   жа­
с ай д ы .  Ж ы р ш ы л а р   м ү л ы ц   б з р ік   К о б ы л а н д ы н ы қ   баты р  екендігін 
к ө р сететін   д ә л ел  
етіп 
к ел тір сд і.
Б аты рлар  ж ы ры нда 
к ө і і
 
кездесетін  әңгіменіқ  бірі—батырлар- 
дъін  достық-зколдастығы.  Д о с  бола  білу,  оны  шын  көңілмен  ка- 
дірлеу,  сол  достык  үш ін  керек  ж ерінде  ж ан   беруге  деііін  бару — 
баты рларды н  иегізгі  ш арты  деп  есептелген.  Кімде-кім  осы  шарт- 
ты б ү л ж ы тп ай   орындап  отырса,  оны  халы к  батыр  деп  бағалаған. 
Қобылаидыньщ  д а  осы  ш артты  кірш ікгіз  орындағанын  жыршы­
л а р   молыиан  көрсетеді.  Мәселен,  К ар ам ан   Қобыландыға  хеліп, 
қүрдастығын  айтады.  Екеуі  достасады .  Содан  быланғы  жердс» 
Қарам анны ң  тілегі  боЯынша,  Қ обы ланды   Қ азанны а  Қырлы  ка- 
ласын  алып  береді,  Көбіктіні  жецеді.  окын,  мал-мүлкін  жэне Кдр* 
лығаны  сауға  сұраған  Қ а р ам ан ға  береді.  Осьшық  бәрін  ол  Ка- 
раманның  ж олдасты қ-қүрдасты ғы   үшін  істейді.  Бірак,  Караман 
мүны  бағалам айды ,  Қобыландыны  ж ау   қолы иа  (Көбіктіге)  тас- 
тап  кетуге  дейін  барады .  Қобыландыны  ұмытып  та  кетеді.  Бүғак 
Қобыланды  қынжылмайды.  Ж ы рш ы -ақы ндар  осы  түста  да  Ко­
быланды  мен  Қ араманды   салы сты ра  келін,  Қобылапдынын;  дос- 
ты қ-ж олдасгыкты  ж оғары   б ағал аған   батыр  екекін»  бүл  кас  &а- 
тырлықтыц  белгіісі  екенін  ақғартады .
Мүнымен  қатар ,  ж ырш ы  ақьш дар  Қобыланды  образын  онын 
ағайын-туыстарынъщ  ж зн е  ж ау   адамдары ны ц  сөзімеи  де,  ак,ь*н- 
ды қ  снпаттау  жолымен  де  толы кты ра,  ұлғанта  түседі.  Қобылан- 
дыны оған қарсы   күресетін  ж а у   адамдары м ен  салыстыра отырып 
та,  батырдьщ  баты рлы қ образы н  береді.
Қобыланд.ыныд  халы қ  ісі  үш ін  ж ан   аямайтындиғьш,  баскын- 
шы  ж ауға  карсы  аскан   ерлікпен  күресуін,  ел-Отанын,  халкыл 
адгл  көндл,  шын  ниетімек  сүйетіндіпи,  халы қ  намысы  үшін  ар- 
үятьшен  қызмет  еткен  адам   екендігін  жәіне  онын,  аш :<ырт-ақғ-*л. 
намысқор  міиезін,  ж олдасты қ-досты ғы к,  адамгершілігін  жыршы- 
акындар  молынан  суреттей  отырып,  халқьш а  айбар  болар  оа’ 
тырлық  образын  ж асайды .
Әрине,  жырш ы-ақындар  Қобылаидыны  жағы мды   бейнеде  ала 
отырып,  оныц  халык  тілегіне  ж атпакты н  кейбір  істеріне 
f  
айтады.  Қобыланды  К араманны ң  сезінс  еріп,  олж а  алу  үшін 
біктшің еліне  аттакады.  Мүны  хал ы қ   ж ы ры   қолдамайды,  бат^Р 
Ш \\  ж ағы м сы з  ісі  ден  көрсетеді  де,  Қобыландыны  ж ау  қоль-н*

түсіреді.  Кобыландынын,  бұл  жолғы  ісін  шапкыншылык.  деп  бі* 
леді  де,  ж ы рщ ы лар  оны  сол  ісі  үціін  жазаға  гартады>  Кобылан­
ды  зы нданға  түсіп  қалады   және  ел-жүртьш  Алшагыр  шауып 
әкетеді.  Мүнымен  халы қ  жырынын  айтайын  дегені—қанша  мык- 
ты  б а т и р   болсан д а   шанкыншылык жасама, ұрыншак.  болма,  он- 
дай  әрекет  еткен  адамны д  жолы  сәтсіздекке  ұшырайды  деп  ес- 
ксртлек,  содаи  сактанды рмақ.
Гаог.ма 
«Кобыланды  батыр»  жырынын  Марабай,  Бір* 
' 4* 
ж ан,  Мергенбай  айтатын  варианттарындағы  не- 
гізгі  образды ң  б ір і— Қараман  (Баоқа  варианттарда  ол  айтыл- 
м а іід ы ).
Қ а р ам ан  — ж ағы м сы з  бейнеде  алынған  образ.  Онын.  жырға 
к о с ы л у ы  
Кобыландынын  батьгрлык  данкын  көтеру  үшін,  ел  кор- 
ғаған  ср  қайсы,  қ а р а   бастып камьш  ойлаған  ез  қайеы екш ін  көр- 
сету  үшін,  нағы з  баты р  мен  қорқакты  айыру  үшін  алынған деу- 
ге  болады.
Р ас, Қ а р а м а я   өзін-өзі  «батырмын»  деп есенгейді.  ОлҚызыл- 
баст«*5рға  карсы   аттанбақш ы   болып  қалың  қол  да  жннайды.  Бі- 
р а қ   ж а у   қарасы н   көрмей  жатыіт  табаны  тайғанан  береді,  касын- 
д а  көп  оскері  бола  түра,  жаумен  согысудан  корқа  бастанды. 
Соігдықтан  да  ол  көмеқ  сураи  Қобыландыға  келеді.  Мүны  ха- 
л ы қ  ж ы ры   К арам анньщ   батырлык.  іске  жарай  алмайтьшдығы» 
Қоркактыгы  деп.  көрсетеді  және  нағыз  батыр  болса  кас  жауға 
қарсы   ш аб ар   еді,  кісіден  көмек  сұрамас еді дйгсн ойды  білдіреді.
Кобыландынын  бірге  еріп  бармайшндығын  білген  Қараман 
батырсыпып  м аиданға  аттлиады.  Жау  қарасьш  көрген  кезде: 
«Кімд>е-кім  ж а у   кам алы ң  бүзса,  соны  колбасы  етсм»,— деиді,. 
ж ек п е-к ек   ұры сқа  кіруден  қоркып,  бассауғалап отырып  каладн. 
М ұньш ен  де  ж ы р  Кара.чаннын  коян  жүрек  корқактығші  көр-
Қейішіен  К а р ам ан   Қобыландыиен  бірлесш,  б:‘Р 
-  ^ д Май 
Да  қаты с ад ц .  А лайда,  ол  бірде-бір  үрыста  ерлік: 
‘  ба'
к о сак   арасы н д а  ж үреді.  Бір  сәтте  Қараман 
f   g.
РЫп,  оған  найза  д а  салады ,  ерлік  іс  бастаганд;аи  б  '  
„ V 06iK- 
онысьщан  еш  нәрсе  шыкпайды,  женіліп  калады.  N  Р‘ 
Кобьі- 
тініқ  өзі  түгіл,  оньщ  өлігінен  де  ззресі  триады.  Мәсельн  кооы 
ланды   баты р  Көбіктімен  жекпе-жек  ■
с0.ғысаАЫ  ^  ’  кетеді  Ке- 
Көбіктініц  денесі  екі  бөлінеді  де,  баксесі  ат  ү ш   д 
недеді 
біктінің  тулпары   бөксені  алып  жылкыра  К3? 3” J   / яряпы  зэресі 
^ о л   кезде  ж ы лкы   ішінде  жүрген  Қараман  қатты 
ұшады:
Қ а р а м а іш ы ц   ж ы л к ы д а , 
^Көбікті 
Ядеп,

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: