МӘлік ғабдуллин
|
| вз кезіндегі ауыз
адебиегініц әр гүрлі үлгілерш пгйдаланғаны д а байкалады. >ІС.ырдағы кейбір кейіикерлердің ертегілердс кездесетін персо- н аж дарға үксас келу себебі д е осыдан болуға тпіс. А лпаиы с. Жырдһің бастьи кеніпкері — Алпамыс. Ол халык- »ын, ру бірлігін сақтау.кдеясынаЕі, руға кгмқор кор*ға» болар батырды арм ан еткен киллыиан туган образ. Сон- Аыктан жыр Алпамыстын. Іс-?>рекетіне баты рлы қ сипат бсреді- Алпамыстық батырлық іске бел байлаған сапары Гүлбар- шыкды іздеи шығуынан б асгелады . Өаіне ж ар-ж олдас — калык- 1 « З в е зд а Востока» ж урналы , № 2, 1951»; « Л и т ер ату р н ая г а ^ т а » , 12 Ф‘-э р а л ь , 1952. к v. 8 Ж ы рд ы ң чейбір образлзрын.. кер к ем д ік срокизеліктеріи тал д ау д а м а л и е в, В. ІЛ. Ж и р м у н с к и й, X. Т. 3 я р и ф о о, Т, С ы д ы к о в «Алпамыс» ж а й ы яд а ж ^ зга в енбектері н-ггізғе а-чынды. 17 9 ды к іздеп шығу, бұл ж олда эр түрлі ерлік істер жасап, 6afbip- л ы қ сыннан өту — дүние жүзіндегі эпостық шығармалардыц кө- бінде кездесетіи ж ай. Ондағы батырлардан Алпамыстыц бір үлкен анырмаш ылығы бар: Алпамыс батырлык іскс тек Гүлбар- шыи үш ш ғана аттанбайды. Ол бір кезде Байбөріге өкпелсп бө- лікл к ал м ақ елінс кеткен Қоаырат руының бір бөлегін іздеп ~е шыгады. Өзіне туыс болған рудың бір бөлегі ж ат ж ұ р т- ка кашіп кетуі, қ а л и а к хаиына консы болуы, оиын зорлык-зом- былығын көруЦ Алгтамыска катты бататын сиякты. Сондықтан да \ал ы қ ж ы ры Алпамысты қ ал м ақ еліне аттандырады, ол өкпе- мен кошіп кеткен ел-жұртыньщ бір бөлегін қайтару, оны қо- ны ратгарға кай та табыстыру, татуластыру мақсатын көздейді, ру бірлігін карасты рады . Ж ы р ру арасында бірлік болса, елдік бар екендігін ацғартады . Байсарыныц қалм ақ ханына көшіп кстуін, ол ж ерде ж ат ж үрттаи қорлык көруін суреттеу арқылы жыр бірсыпыра ж ай ды елестеткендей болады. Р у бірлігін бұзып бөліне көшкен адам дар осындай өкінішті күйге үшырайды, сон- ды қтан бірлік сақтау керек деген қорытынды жасайды. Осы рет- ге ру бірлігін корғауш ы батыр болуы керек деп таииды. Батыр ру бірлігін корғаушы ғана емес, ол сонымен катар руды бірікті- руші, батыры болм аған ру бытырап, тозып кетеді деп көрсе- теді. ^ ^. Ж ы р д н ң бірінші бөлімінде сөз болатын басты идея, негізгі оцгіме осындай, оны ж үзеге асыру үшіи іске кірісетіи — Алпа мыс. Ол өзінің қалындығын іздеуді долел етіп, ж ат елге сапар шегеді. Гүлбарш ынды іздел шығу әцгімесі жырдыц иегізгі идея- сын айкм ндаудан туады. Алпамыстыц бұл саііарға аттануыи халык жыры үлкен б а ты рлы к, со га к талаптануш ы лы қ деп таниды. Оның күшті батыр сксндігін аш а түсу үш ін жыр бірнеше дәлелдер де келтіреді. Гү;ібаршынды іздеп к а л м а қ еліне баратындыгын атасы Кұлтай- ға^айтып, А лпамыс одан мінуге ат беруін сұрайды. Сонда Қүл- тай: «Қөп ж ы лкы ны үстіцкен тоғытыл айдайын, сен бір тастыц тасасы н да ж ат. С еніқ кайратты ер жігіт екеніцдІ білейін, өзіне а р н аган агты үстап а л г егер еншінді танып үстасан, қолымнан срттеп берейін»,— дейді. Алпамыс бүл шартты орындап шыға- Дьі, өзінің еншісіне арналған, жылкынын пары атанған Баншү- барды күры ксы з күр колмен үстап алады. Мүны халы к жыры А лпамыстыц мықтылығын сипаттау үшін келтіреді. Сонан ке- йін, А лпамыс қасы на ж олд ас алм ай, ж ат елге ж алғы з аттанады. Мүньі да ж ы р Алпамыстың баты рлы к өжеттігі деп бейнелейді. А лпамыстыц мықты батыр екендігі алғаш рет Қаражанмен кездеск.ен ж ерде байқалады , Гүлбарш ынға таласқан хан да, Қа- р аж ан д а ж а с баты рды көрмей жатып, оныц келе ж аткан дүбі- өзіпеп-ақ қатты сескенеді. Б үл дүбірді естігеи Қ аражан: «Тайщ аны қ әскері де, меніц әскерім де кайтындар... Кырык мын кол келе ж аты р , иә болм аса кы ры қ мын, колға татитын біреу келе ж аты р»,— деп ж а р салады . Талай қамалды бүзып, жол 173 салған Қ араж ан осы тұста қатты сасады. Оньтц бүл жай-күйі» астындагы тұлпары д а сезгендей болады. Сонда Қаражан: Ж ам андатқы р, нэ кордіқ? К а р а атым, менің нс: кврдің?.. Алдыяда ж олбары с ж аты р ма? Келгепдер бізден багы р ма? Н е көрдіц, қ а р а ат, не хөрдіц? Ат шомылған тер екйн? Қелгендер бізден ер ме екен? Батырық қгйгы ж ер ме екен? Не көрдін, қ а р а ат, не көрдін?,— дейді. Оның бул қаупі р асқ а келсді. Алпамыспеи кездескен сәт- те ол күштілігін айтыл кыр корсетеді. Гүлбаршынды оиайлик- пен бере ко/ш айтьш дығын білдіэеді. Б ір а к жекпс-жек күрееке келгепде Қ а р аж а н ж еділіп калады , бас сауғалы қ сүран, Алпа- мысиен дсс болады. Қ а р аж а н секілді мықтыны ж екген Алпамыс кейіннен тағы бірнеше батырлы к өнер керсетеді. Тайш а хаішың күреске шы* ғарран палуаддарынын. бәрін ж ы гады . Б ү ған иамыстанған хан* нық бас уазірі Қөкеман А лпамы ска о қ атып, пәле басгайды. Сол кезде бастығы Көкеман болып ж аб ш іған қ ал м зк тар ға Алпамыс үрыс салып, бәрін женіп шығады. Сөьітіп ол айбынды батыр екеидігін білдірсді. Алпамыстың күшті батыр екеиді.гі Тайш ы қ хаш ш ң сезімен де сипатталады. Баты рды ц -елдс ж оқты ғнн пайдаланып, онын малын қал м ақ ханы Таншық айдап әкетеді. Бүған катты ызз болған Алпамыс зорлыкш ыл к а л м а қ ханына қарсы, онын қолы* на түскен малдгірын қайтару үшііі .аттанады. Өзінін; батырлык күшіне сеигендіктен ол қасы на ж олдас ертпсй ж ат елге тағы Д& ж алғы з тартады. Мүны халы қ ж ы ры Алпамыстың батырлык са- пары, ерлік іске аттануы деп суреттейді. Алпамыстын келе жат- канын Тайшык хан түсінде біледі. Ұйқысьшан шошыи оянған хан: Мен бір бүгін түс кердім , Қ абы рғам м еніқ сөгілді,— і үсімде ж ам а н іс кордім... Б асы м д а таж і дәулетім Қ үрсаулы к а р а бура кеп, Ж врге м еніқ төгілді. Қарсы қарап шабынды. Бір ары стан өзіме Қөзімш ң ж асы егілді* Щ абатүғьш көрінді...— дейді. Ханньщ осы түоі аркылы ж ы р А лпамысты халы к үғымын- дағы күш тілік бейнесін суіестететін кұрсаулы *қ-ара бураға неме- се ары станға теңейді. Осымеи ж ы р бя гырдың алып тұлғасыи» ерлік келбетіч сипаттайды. Алпамыс ақыл-айласы, опері бар, қандай ж ағдайда болса д а қолынан Іс хелетін баты р. Ол Т айш ы қ хаш іы ц зынданыида ж атып, тас қам аудан қүтылу ж айы н қарасгы рады . Ьірак зыя* 174 даиман ш ығу оцайға түслейді. Баты рды зыпданнан алып ціыға- тын тек Б айш ұбар ғана. Ал Байш үбарды колға тусіру үшін хан <сарайына кіретін адам керек. Опдай адам — хан кызы Қаракөз- айым. Осы ж ағд ай д ы ц бәріне көз жіберіп, ойластырған Алпа мыс, К ейқу атқа сүйек, муйізден ор түрлі аспаптар ж асап береді. Солар арқы лы А лпамыс Қаракөзайыммен танысады. Оны хан сарайы на ж іберіп, анлам еи Байш үбарды алдырады. Сонан кейін зынданнап к ү тқ ар ы л ган Алпамыс ж ауын жеңіп кек қайырады. Тайшық ханды женіп, онық орнына Кейқуатты хан етіп та- ғайы ндаған А лпамыс, еліне кай тп ақ болады. Осы кезде Кейкуат Алпамы ска: «Сіз кеткен сон мына ел мені бір күн де тірі қоймай- ды, өлтіріп тастайды »,— деп қаупін айтады. Бүл кауіптен калай күты луды ц жайьтн үйретіп, ақыл бсретін де Алпамыс болады. Алпамыс еліне қайты ц келеді, ж еті жыл ішінде елініц қандай х алде болғанын, кімнің дос, кімнін қас екенін білу үшін тағы бір әдіс қолданады . Ол диуана болып, ел-журтын аралайды, аға- йын-туысыпың, бала-шағасынын, хал-жайын өз көзімен көреді. Осы секілді әцгімелерді тізбектей айта отырып, жыр Алпа мысты эрі баты р, әрі акы л-айласы , өнері, әр түрлі әдісі б ар а д ам бешіесіпде суреттсйді. О нық батырльгқ образын толықтыра түсу үиіін халы қ үгы мы ндағы баты рға тәіі ксйбір қаснеттер де ж ы р- Fa қосылады . Сондай қ аси еггіқ бірі ретінде Алпамыстыц ацғал- дығы, достыкты ж оғары бағалайтындығы алыкады. Әлі^сыр алыспагак, достығына кәзі толы қ жетпеген Қ араж анға Байшү- барды бсріп жіберуі* түлпары ны қ неліктен аксаг келгенін біл- мей жатып Қ а р аж а н д ы кінәлауы, опы өлтірмек болуы немесе мыстан кем пірдің тіліне еріп, Байш үбарды шауып тастай жаз- дауы — А лпам мсты д ан,каулығы деп, оны батырға тәи қасиет доп сипаттайды. К а р а ж а н меп Кейкуаттык достығыч аса жоғары бағалауы , олар үш ін ж ан аямауы, үлкен дорежеге жеткізуі Ал- памыстын. батырлык, данды н көтере түседі. Сейт:п, ж ы р д а А лпамыс өз ксзініц үлгі еткен сүйкімді баты ры, елдіц ері болып суреттелген. Алпамыс образы аркылы ел бір- лігін көздепен халы кты н батыр жайындағы көзқарасы, арман етксп қиялы ж инақталы п берілген деуге болады. Гүлбаршын «Алпамыс» жырынын. жағымды кейіпкері етіп ' суреттегеп адам пы ң бірі — Гүлбаршын. Ж ы рды ц композициялы қ ж ағы іі алғанда, көптеген әнгіме- лср Г үлбарш ы нға байланы сты дамып отырады. Байбөрі мен Байсары ны ц қ ү д а болысуы, Тайш а хан мен К аражанньщ таласы секілді күрделі оки ғалардьщ негізгі т ү й ін і— Гүлбаршын. Жьф- дағы сю жет күры лы сы нда осындай айрыкш а орын алған Гүл- оарш ыичың образы н ж асау ға ж ы рш ы лар үлкен мән береді. Гүлбарш ы н асқан көркемдік, сүлулықтын бейнесі ғана емес. Цн алдымен ол ел сүйген баты рға ж ар-ж олдас, кіршіксіз таза, аииымас дос тұлғасы нда ж ы рға косылады. Ж ы рд аГ үлб арш ы и асқан ақы лды , әдіс-айласы мол, досына сеңімді серік, адал ару оеинссінде көзге түседі. Ол досынық алдында болсын» дүшпан- 175 дзры ны ң алдында болсын өзінін, де, Алпамыстын да абыройын түсірмсн, көтсре ұстанды . Неш елер қысылш аң кезде, ақылмек ж ал тауып, тон in хелген кауіптсн күтылып отырады. Тайш а хан мен Қ а р а ж а н кы зды : «Мен алам, мен алам»,— деп галаска і үскен кезде, с ө з с з л м е іғ ы , таң дау кезегі Гүлбар- шьшға берілген болатын. Осы бір кезде Байсары мен Ллтыншаш кагсы сасады, Т айш адан д а, Қ а р аж а іш ан да қоркады. Бірақ бүл ж ағд а и д гч Н ата-анасы н да, е з і н д е алып шыкк.ан Гүлбаршык болады. Хан мен К араж аннъ щ жібергсн жаушыларьша Гүлбар- шын: А рада алты ай өгксиде, Арьгғы болса семірсін, Семізі болса таптаскн... M inin бедеу ж слгенге А рхансы з дәурек сургехігс, Кырглқ ікүншілік баііраг;тан, деп ж ауап қайы рады . Т аласка түскеіг хлн мея батырдың ешкай* сысына да уәде бермей ұзып сонарға салады . Өзінің сүііген ж а ры Длнамысты «келеді» деп үміттенгендіктеи жанағы ж ауаты кайырады. Алпамыспеи табысатьш ына катты сеиед». Ол Алпамыс келер мерзімін анық білмесә де, тгіласқзн адамдарын жіпсіз байлап, уақытты өткізе беруді көздейді. Қамдай қиьш жағдайда түрса д а Гүлбаршын Алпаммст&н хүдер үзбсйді, кайта оған д> ген махаббаты, сүю сезімі арта береді, Сондықтан да ол кал* м актьщ ханын д а, батырын д а менсінбейді, сүймейді. Бұл рстге ол Ллпамысты өзіш қ сүйген ж ары есебіпде ғана емес, бүкіл ко* нддрат жүртынын ардакты үлы деп сүйеді. Қысылшан ж ерде аііл а ж асап, акылмен ж ол тапқая Гүлбар- шыи Алпамыс. г-селген кезде хан мен Қ а р аж а н ға ілгеріде айткан уәдесінентгйынбайдьа. «Айтқаным айтқан»,— деп,—«кырьіккүн* шілік. жерден аты озып келгец кісіге тиемін»,— деген сөзіндс рады. Б айш ұбарды қ озып келетіндігіне сенеді. Хан жағы бүл ш артты қомсыкып, палуан куресін ұсынатын болса, онда Алпа* мыстын. жеқетіндігіне шүбә келтірмейді. Сондықтан да Гүлбар* щын сөзге сьшық болмас үшін сркін сөйлейди Бұрынғы уодеоі берііс екендігін білдіреді. Бү.т ән.гімелерді халык. жыры Гүлбар- шыннын жағымды образьш ж асау үш іп қиыстырпан. Гүлбаршыи, б аска ж ы рлардағы баты рларды ц айел жолдас- тары сскілді, А лпамыска қам корш ы дос, жэрдемш і ж ар болып суреттеледі. Баска ж ы рларда баты рға керекті кару-жарактЫ не* месе түлпарды дайындші беруші — баткрды н сүйген жары бо латы н. М ұндай адамгерш ілік кзси ет Г үлбарпш нда да бар. Онын бүл рсттегі қызмсті төрт аяғы куп болып ісіп кеткен Баншүбар- ды емдеуімен кэрсетіледі. Б айш ұбар аттай бедеудіа Қысып ұстап кілшкышпси, А я к к а к ак к ан шегесін, Т абан лап суырып алады. 17-3 А ти озып келгскге, Қүй қы зы лбас дсмеймін, Бакы ты қ а р а Баршынммн, Хан, қ а р а ц а айтып бар, 6)зім соған тиемін,— А рам каны н аяктыц, Қоргықпен сорып алады . ЗИЯНДЫ Қ5ШДЫ қглімайды, Төрг қозыньщ күйрығын Қ а за н ға салы п күйдіріп, А яқ қ а орап салад ы ,— деп, жыр Гүлбарш ы нны н Б айш ұбарға ж а.саган емін суреттейді. А лпамыстын ж еті ж ы л бойы на х абарсы з кетуі бүкіл коңы- рат ж ұрты мен қ атар , Г үлбарш ы нға д а катты баткан кез едь Бүл ж ы лдар Гулбарш ы н үш ін қорлы ғы к е а , аза б ы мсн қайгысы мол мезгіл болатын. Б ір а қ А лпамысты адал көціл* а қ ниетімен сүи- і'€ц Гүлбарш ын соның бэріне ш ы дайды, ж ары н сағы н а күтеді. Б а ты р ға деген адалды ғы н, кірш ігі ж о к м ахаббаты н басынаіі ан ги н а деГііп -сақтайды. Мүны ол д и уан а кескінінде келген Ал па- мыска айткдц сөзінде толы к дэлелдейд і. Ж е ті ж ы л бойьшда ойы- нан А лпамы с ш ы қпағаи, басқа еш а д а м ға көціл белмегешн айта келіп: Осы Байсы н белгілі, С ол к ү л ы қ н ы қ сөзіие Ж ерім болсын. К ү л а қ салсам , Ж алғы з ұлым ж ар қьір ап Әкем келіп некелі Керім болсын. Ерім болсьш ,—■ д ей д і, Іүлб арш ы н д ы ж ы р прі ақы лды -ай лалы , әр і сертте тұрғыш, арі адал ядам етіп суреггей отырып, оны А лпамы сты н сүйікті ж ары , ж ордем ш і досы етіп беииелейді. Сол үш ін оиы өз кезінін, үлгілі қызы деп ж ы рға косады. Үлтан «Алпамыс» ж ы ры н сынап, онын «халы қты к си- а ‘ паты ж о қ » д еп «дәлелдеген» кейбір әдебистшілер ж ы рдағы Үлтан образы п м ы салға алған болатын. О лар: «Ул- тан езілуш і халы қты ц өкілі еді, өмірін ж алш ы лы қпен өткізген күл еді. Үлтан образьш ж ексүры н түрде, ұнам сы з етіп зкасау- шылық ж ы рды к халы қ тілегіне ж а т екендігін көрсетеді»,— десті. Ж ы рды ц негізгі идеясын аны қтам ай түрып, оны бірден халы кка Жат жыр деп дрлелдеуш ілік, оған тек Ұ лтан образьгн ғаиа мысал етуш ілік эдебиет зерттеу гы лы мы нда ж а с а л ға н қатенін бірі еді. Ш ыныиа келгенде, Ұ лтан — осы ж ы рдағы ец ж ағы м сы з кейіп- кер. Оныц үнамсыз бейнеде алынуы, Ү лтанныц қ ү л болғанды* гында емес, ісінде. Тіпті, ж ы рд ы ц қай варианты н алсак. та, Үдтаи ш ы им әніндегі қ ү л д а емес. О л А лпам ы сты ц немересі, Күл* тайдан гуган б ал а. Ұлтан өсе келе, А лпамыс секілді ел камқор- шысы емес, өз дәреж есін іц үстем болуын кезд ей ді. Б үл мақсаты- на ж ету үш іи Ұлтан қолы нан келген ж әне ойы на алған ж ауыз- Дық істср ж асай ды . Ец алды мен, А лпам ы сты ц елде жоктығын п а н д а л а н ь т , өзш -өзі хан көтереді; А лпам ы сты н ағайын-туыста- рш і а за п к а түсіреді, ел-ж үртты быт-ш ыт ны лы п бүлдіреді. Ж а у ы зд ы қ іс-орекеті көп, х а л ы қ қ а зорлы қш ы л бейнеде алын- гаи Үлтан — ж ы рдағы ец ж ексүры н кейіпкер. Ө згені былай коиғанда, оныц сы рт келбеті де кесап ат. С а л ған беттен-ак жыр «лташ іыц кескіиін адам к о р қ ар л ы қ е т іп -сипаттайды. 12—4453 177 К еуделерікеледей, М үры ндары -:вбедей, Курек гісі кегпеидей, Кенірдегі жүһиттіц хоріндей, Отырған орны олты канг.т үйдіи төріндей, Қ үлақтары к алқап д ай , М үры ндары сы ғы мдалған талқан дай , Көздері теред зы ндандай, Басқан ізі оторн ы н дай , Аузы ош актак, Азу тісі пыш ақтай, Мұрын тссігі үнгірдой, Иегі ссңгірдей,— деп, ж ы рда Үлтанныц кескін пішіні суреттслсдд. Мүндай кесапгт кескін мол ж ау и зд ы қ иесіне бітеді дегендей үі-ым. тудырады. Бүл ретть халы қ ертегілерінде кездесетш және неше түрлі озбырлық пен қаскүнемдіктің, бейиесін елесгететііі ж алмауы здар, жалғьгз көзді дэулер Ү лтанға тек келмей қалады . О ларды қ бәрінен Үл- тан өзініц кісі үрейленорлік хсскінімеи де, ж ауы зды қ іс-зреке- тімен де асып ж атады . Өэің-өзі хаіі көтергеи Үлтаи ел басына енірегеп к ү н тудыра- ды. Ағайын-жүртгы аздырып ж ібереді. Діүны жырдыц Алпамыс келгенпсм кейаі: Тозьш кеткси жүртының Борін жиып алады ,— деуінен аңғаруга болады. Үлтакнкң. елге істегсн жауыздык іс* терінін аса бір ж ан түрш ігсрлік жері кекпарга жеті жасар Ж«> ДІгерді тарттыруымен көрінуді. Х алкқты н арғы-бергі тарихым- да адам баласъш көкиарга тарту болған емес. Бірак. мұн;л Үлтан ғана ж-асайды. Квкпарга тартатьиі мал бер деп келгенж 1 .- гіттерге: «Менід зам аны м да сіэд ер ге көрмегон кызық-гы керсе- тейіи..., анау Алпамыстын ж еті ж асар баласы Ж әдігерді тарт»,— дейді Үлтан. Бірак, Үлтаннық бүл -кмирзалығын» сшбір жан колдамайды. К айта огап ж үрт Ж адіғердің сөзімен карғыс айтады. Есіктіц алды пара кыр, Аяғыннан аксагыр. Аш бүгіліп ж арағы р. Ж етім калыи сандалии, Ж «тім қалып саітдалып, Кұрсау түсіп мсйішңа Мендей болнп жылағыр... Меидей болып қақсагыр, — Еілкі ж асын ж асағы р дейді Ж әдігер. Бүны Ү лтанға айтқан Ж эдігердіц ғана карғысм емес, бүкіл рулын үкімі деуге болады. Алпамыстын слде жоқтьіғын пайдаланы п, өзін-өзі хан көтер- геп, ж үртқа бүлік салған Үлтан — канш ам а мыктьтсынса да кор- к а қ адам. Ол жеті ж асар Ж әдігерден д е катты кауіптенеді, сон- ди қ тап да ж ас баланыц аяк-қольш л кісен сзлы п үстаГіды. Ал Алпамыс келген кезде, қарсы лы қ корсету ге ж ар ай алман, каша жөнеледі. Б ір а қ халы қ қарғысына душар болған Үлтан кашып құтыла алмайды , ж а за ғ а тартьілады. Халык ж ы ры Үлтан образын аса жиренішті етіп жасай оты рып, ол арқы лы киянатшыл, зорлық жасағыш жауыэ адамның ж ағы м сы з бейнесін елестетеді. Үлтанға деген өшпенділікті кү- шейтс 'гүседі, онын, халы кка кызмет етуді максат етпеген адам екендігін, кай та көпшілікке көр қазушы болғандығын айқындай- ды. Егер ол, кейбір әдебиетшілер айткандай, едбек адамының өкі- лі болып ж ы рға еное, онда жыр Үлтанды жағымды бейнеде алғаи болар еді. Ж ьтрдық Үлтанды «күл еді» деп айткан-бір ауыз сезі, онық халы қ арасы нан шығып, халы к ісі үшін курескен адам екен- дігіне дәлел бола алмайды. Әңгіме онын ісінде жатыр. Бұл ретте Үлтанды Кейкуатпен салыстырсак, екеуінің арасында жер мен көктей аіш р м а барлы ғы н аңғару қиын емес. Ж ы рда К ейқуатта құл деп аталад ы . Б ір а қ халы қ жыры Кейқуатты жағымды кейіп- кер етіп суреттейді. Өйткені Кейкуат көпшілік ісі үшін күрескен Алгіамысқа көмектеседі, батырдын, досы, жәрдемшісі болады. Соидықтан д а Кейкуат зор дәрежеге көтеріледі. Ал Үлтаи слс.л емес. Үлтан халы кка қастык, істер ж асағаны үшін ж азаға бүйы- рылады. О нық образын жиренішті жасай отырып, халы к жыры ел мүддесш корғаған Алпамыс секілді батырды ардақтайды. к Ж ы рдағы жагымды кейіпкердіқ бірі — Каражан. жан. ел-жүртын сүйген, дәреже және адамгершілік ж ағы нан ешкімнен де кем түспейтін батыр. Қ а зақтағы баты рлар жырыныд кепшілігінде калм ақ батыр- лары ж ағы м сы з кейіпкер болып суреттелетін. Олар көрші елдер- ге ойран салушы, соғыс ашып, ж орық жасаушы, кан құм ар баскы иш ы лар болып келетін. Ал «Алпамыстағы» Қ а р аж а н ондай адам емес. Қ араж ан калм ак батыры бола тұрса Да, ұнамды бейнеде суреттеледі. Өйткені Қараж ан — ел камын ойлаган, ж а т т а в ж ау тілемеген ж-әне жорық жасауды максат ет пеген батыр. Сонысы үшін халы к жыры Қ аражанды жағьш ды кейіпкердің катары на косады. Қ а р а ж а н — күшті батыр. Гүлбаршын үшін Тайша ханмен тайсалм ай т а л аск а тусуі, б ак салыстыруы, ханнан именіп тізе бүкпеуі — сол күш тіліктіц белгісі. Ел алдында батырдын. қадыры ханнан арты қ болмаса, кем еместігін аңгартады. ^Қараж анньщ батырлығы ханмен таласқа түсуінен ғана көрін- бойді. Оның нағы з айтулы батыр екендігі ел қамын ойлауымен көзге түседі. Хан мен Қ араж анны ң әскері айкасып түрған шақта: «Кыры к мыд қол юелс жатыр, иә болмаса, қырык мың қолға та- тнтын бірсу келе жатырэ», — деп, Қ араж ан екі ж ак к а токтау сала- ды. «Ксле ж атқ ан қолдың» кім екенія білмесе де әзірлік жасай ды. Егер ол келе ж аткан ж ау болса, одан ел-жүртын корғап алу- Ды ойлайды. А қ сауы тьш киейін, Каражан атым курымаса, Ат қүйрығын түйейін, Бір шетінен қиғаштап Кім де болса осы ж ау, . Аш бөрідси тиейін, *— Деп, Қ а р а ж а н ж ол тосуға ж алгы з аттанады. Алпамыспеи кездесіп, альтсқа түскен К зр аж ан жеқіліс табз- ды. Оны ж ы рда Алпамыстын д ш і күшті бодғаидығыкан дск дә- лелдейді. Бүл бергі зам анны ц қосііасы болуға тиіс. Жирх.ыд ядеіялық сарынына к а р гға к д а , Қ а р а ж а т ш ц Алпамыстан жеңілуі діи әцпмесіие байланысты емес. Оныц басқаш а мзні бар деуге болады. Өз о.чікің амил-саулығын ойлағак К араж ан, Алпамыс* тыц ж ау емсстігін біледі де, онымен лосты ққа келедІ. Алпакыс калм ақ еліне ж аулы к жолымен шапқыишылык. ж асау үшін evcc, қалындьгғып іздеп келеді. Алпамыстын бүл мак,сатына же шей коймайтындырын ж эне қал ш ід ы ғы ү т ін қиндагі іске Солса да бара алатындыпдн ақгарғаи К,аражан адамгерш ілік х<асаніды; Гүлбаршынды геңіне қосыл абырой алудь;:, скі елдің арасыіі ж ауласты рм зуды кэздейді. Ал булай етпесе, Алпамыспеи альккл түссе, о ііы я акы ры кырғын согыс, қаи.твгіске айиалып, 5 л*жұрт* к а ауыр тистіндігіи Қ а р аж а н ж акс.а түсінеді. Сондықтан да од Алпамыспен төс түнісксн дос б о л ь т , серт байласады; қолынан к е д г е к кызметін аяманды. Нл-жүртынык тыныштығьиі ош іаған К д р аж а к Алпамыска берген достык ссртін бүлж ытпай орьш дап отырады. Ол бүл р-т- те, қаиш ам а ауыр болса да, ж ал гы з б а л а ш Дос^ағам бетті олтЬ ругс шснін барады . Бір жағыпан, ж үрт алдында Алпамыслай досьшың абыройлы болуын коздссе; екшшідеп, езінін де батыр- / ь ж сертке берік екендігін білдіреді. Осы секілді ш ігш елсрді ai’n a отыръш, жыр Каргіжашш сл камьгң сйлаган, қ ар а бастың мүддесш ен д е көпшілік мүддесін ж огары үстаган батыр етіп с у р е т й д і . Екі елдіқ арасында тату- лык, достық болуын ы ақсат етксн адам дсп сииаттайды. Сопдык- тан д а оиын ибразы ж ырда ж агы м ды етіліп ж асалған. М ыстан «А лпакыс» казақт.-іғы баты рлар жырыныц е к <‘с- кісі, оған кейбір онгімелерінін. ертегі түрінде £й- тылуы дәлел десзк, они ж ы рдзгы мы стан кемпір образынаи да көруге болады. Ж алпы халы қ эдебиегш де, мы стак кемпір көбікесе жауыз- ды қты а, 'қи я н а тш ы л д ьіқ н е н қ аеш қ тп н , бейнесін елестетеді. Мьгс* тан кемпірлер қ&лық кэпш ілікке нзмесс сол нөпшілік қамы үшіи күресетін ад ам д арға қасты қ ж асап ж үреді жнне олар дандар мги уазірлердін, халықты езуш иіердіп қыаметінде болады, соларға болысады. «Күламсргея», «А ламан меп Ж олам ан» т. б. сияіс*ы халы қ ертегЬтерІнде суретт^легін мыстандар ецбск адамына, ха- лыктыц сүйікті ү л -қ изд ары н а н и ш < і гүрлі қасты қ жасайды, олар б^л ж өніііде хандарды ц ж ауы зд ы қ т:!легін орыидаушы, соған кө* мектесуші болады . «АтЧиамыс» ж ы ры нда сурстгелетін мыстан кемлір де сопдай. А лпамыска касты қ ж асанты н мыстаи осал ж ау емсс. Ол м()Л ж ау ш д ы қ ты ц , зор кассы қты ц иес.і болыл келсдІ. Оиы жыр*. <Кз- бағі>г тырыскан, көриігеимен үры слая... тізссіне шекшіні жстпс* пнг, басьшан ж ам а н ш и л ы қ кстпегеи, бір кез иіирек бойы 6apt 1£0 адам таппас ойы бар», — деп сипаттайды. Ол өзініц қасты кка толы іс-орекеттеріп аскан айла-амалмен іске асырып отырады. Т айш ық ха» Алпамыстыц келе жатқаиын біліп абыржып, барар- га ж ер таба алмай саскаи кезде, оған көмекке мыстан келедІ де, ж эрдем-кемсгін ұсыпады. Бұл ецбсгі үшіп өзініц таз баласына қалы цды ққа ханныц қызын сүрайди. Зоре-күты калмай, үрейі үшып оты рғаи хап мыстаиныц тілегін бсреді. Содан кейін мыс- таіг іскс кіріседі, кырық кыз (5ен кырық отау алып, Алпамыстыц алдынан ш ыгады. Әр түрлі әдіс-анла жасап, ацғал батырды қол- га түсіреді. М ыстан кемпір канш ам а айлалы болса да, халық жазасьшан күтьілкаііды . Сол қаскүнемдік істері үшін ол корлық «лімге ду- ш ар болады. Х алы кка жопе оныц ардақты үл*кыздарына жаса- ra n ж ауы зды ктары , ақырында мыстаішыц өз басыиа аж ал оғы жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|