МӘлік ғабдуллин

быс,  ж оры қтарды   түйдектете,  асқан  ягалшацдык  шабытпен  айту 
үшін  өлеқнін  оралымды  түрі — жыр  болған.  Мұнық  үстіне  өлен,- 
ді  суы рш і  салып  (импровизация)  айту  үшін  де  қолайлысы  жыр 
деп  таны лған.  Ж ы рда  үйқасымнан  гөрі  буын  санына,  ырғак-ек- 
гинге  ерекше  мэн  берілген.  Ал  ои  бір  буынды  өлец  жорык,  атта- 
кыс,  соғыс  картиналары н  беруде,  оқиғаны  үсті-үстіне  түйдектете 
айтуда  жыр  секілді  ж екіл,  оралымды-ұшкыр  келе  бермеген.  Он 
бір  буынды  өлец  ойланып  айтуды,  ұйқасымнық  үнемі  болып 
отыруын  керек  еткен.
Әриие,  баты рлар  жырының  барлығы  жеті-сегіз  буынды  жыр 
турігіде  айгы лған  ж оқ.  Кейбір  ж ы рлар  өлецніц  жыр  түрін  сак- 
таса,  снді  біреулерінде  он  бір  буынды  өлецде,  тіпті  кара  сөз  де 
кездеседі.  Оиың  себсбі — жырдыц  оқиғасына  байланысты  секіл- 
ді.  Егер  ж ы рда  ерлік,  аттаныс,  жорык,  күрес  жайы  айтылатын 
болса,  онда  өлецнің  ж ы р  түрі  қолданылатыны  байқалады.  Ал, 
ж ы рды қ  оқиғасы   ерлік  күрес  жайынан  ауьюса,  онда  жыр  он 
бір  буынды  өлеңмен  немесе  к ар а  сөзбен  айтылады.  Мүныц  мы- 
салын  «Алпамыс»  пен  «Қамбардан» көреміз.
Өлеңнің  ж ы р  түріне  тон  негізгі  ш арт — буын  саны  мен  ыр- 
ғақ,  екпіпінің  бір  қалы пта  болуында  секілді.  Ж ы ршы  ақындар- 
ды ц  бәрі  д е  осы  шартты  қатты  ескеріи  отырады,  жырдыц  буын 
■санын  ж еті-сегізден  асырмайды,  ы рғақ  пен  екпінді  де  сактайды. 
Ал  өленнщ   үйқасымы,  ж ол  саны  жыр  түрінде  әр  түрлі  болып 
келеді.  Б аты р л ар   жырында  белгілі  бір  пікірді  білдіретін,  соны 
түйіндейтін  ш умақты ц  саны  кем  дегенде  төртеу,  асса  20—30 
та р м а қ қ а   дейін  барады .  Ө леқ  тармақтарыныц  санына  қарай ' 
үйқасымы  д а   әр  түрлі  келІп  отырады.  Кейде  өлен,  ж олдары  ка- 
тары нан  немесе  ерікті,  аралас,  шүбыртпалы  түрлерінде  үйкаса- 
ды  (бұларды ц  мысалдарын  ж еке  ж ы рларға  берілген  талдаулар- 
дан  қ ар аң ы з).
Баты р л ар   ж ы ры нда  дыбыс  қайталауды ң  алатын  орны  үлкен. 
Ол  ж ы рдагы   оқиғаларды   дамы та  және  көркемдеп  айту  үшін 
колданы лады .  Мүнымен  қатар,  жыршы  ақындар  ж ы рға  косып 
отырғап  оқн ғасы н и ц   қай   мезгілде  болғандығын  ацғару  үшін  де 
кейбір  ды быстарды  қайталайтындығы  байкалады.  Жыршылар 
дыбыстярды қай тал аған д а  өлеңж олдары н  қатары нан  бірдыбыс- 
тан  бастайды.  Кейде  бір  тарм ақтағы   барлык  сөздерді  не  дауыс- 
ты  (ассон ан с),  не  дауы ссы з  (аллитерация)  дыбыстан  күрасты- 
рады.  Кейбір  ж ы р л ар д а  кісі  аттарыныц  өзі  бір  дыбыстан 
басталаты нды ғы   бар.  (Мәселен,  «Қобыланды  батыр»  жырында- 
ғы  кісі  аттары ;  к ар ак ы п ш ақ   Қобыланды,  Қиятұлы  Караман, 
Қ ұртқа,  Қ ар лы ға,  Қ азан   болыи  келеді.)  Бүл  айтылғандарға  бір- 
екі  мысал  келтірейік.
Қобьгланды  баты р  А лш ағырдыи  түтқынынан  ел-жүртын  күт- 
кары п  алады .  Осы  бір  картинаны  жыршы  акын:
165

Қ а ла д ян  .шыяыіі' кеіі қ ш іш зк ,  :  Қ эбы ланды   ерге  касылды; 
Қойдай  манырап  ін уы лд ап ,. 
/  Қ а б ы л б о л д ы   бүл  сапар,  •' 
Қозыдай  маИырап  дуылдап, 
Қобьіланды  ёрдіқ  тілегі1,-’T-
деп  суреттейді.  Ж ы рш ы   кілен  дауы ссы з  дыбыстарды  кайталаі) 
отырып,  айтылған  о т ім е л е р д іц   (қы пш актардьщ   түтқыннан  қут- 
карылуы)  осы  сағатта  б о л ған д ьітн .  аііғартяды.
- 
Ж ы ршы  аіш н дар  к ай талау  ретіиде  дауысты  дыбыстарды  да 
пайдяланады .  Мүны  олар  көбііідсе  ж ы рдағы   адамдардың  исрт- 
ретін  ж асау   үшін,  олардьщ   откен  кезде  кім  болгандығын  баяи* 
д а у   үщін  колданатыи  секілді.  Дауы сты   дыбыстарды  кайталауы- 
мсн  ж ырш ылар  адамның  си р т  келбетін  суретгейді.  Мәсе^ен, 
Қобыланды  баты рды қ  алды нан  карсы   ш ы ққан  Қ азан  батырды 
Бірж ан   ақый:
Қ ар а  қасқа  ат  мінген, 
Артына  сауыт  бвктерген,
Ат  күйрығьш  ш арт  түйген, 
А л а к а н га   дем  бергсн,
Алдыиа  дабыл  төнкерген, 
Азды  көпке  тед  көргеи,—
деп  Қазанны ң  өткен  кезд е  кан дай   батыр  болғандьтғын  бейне- 
лейді.
іҚа.-іақ  ауыз  эдебяетінік  поэзия  түрінде  адам  об- 
жолда^ы ау  Разып  ж асауды н  алғаш қы   үлгісін  салғаи  батыр-
лар  ж ы ры   деуге  болады .  Ел  қорғау  жолында  ер- 
лік  кврсеткен,  аңдығап  ж ау ға  қарсы.  аттан ғая  батырлардық  об* 
разьін  ж асау  ^ш інж ы рш ы   ақьш дарбіриеш е здістер  колданадьи 
Ек.  алдымен  багырлардм  халы қ  ұ ғы м ы н а.  аса  куиггІ  көрінетіН 
ж арагы лы с  құбылыстарына  салыстырады.  Батырдьщ   жауиев 
кездескен  жерін  сурегтегеиде  «қабағы нан  қар  жауып,  кірпігіне 
мүз  катьіп...  ж ауар  күндей  күркіреп»  деп  бейнелейді,  ерте  кезде- 
гі  мпфтік  үғы м дарға,  ф антастикаға  аиарады .  Немесе»  баты рш  
«жолбарыстай  жүректі,  ары стандай  айбатти»  деп  көрсетеді.  Ба- 
тырдың  сырт  түлғасын,  алып  күшііі  осындай  тсцеулер  аркылы 
еурегтей отырып,  оныц образы н ж асайды .
Мүнымен  қатар,  жыршы  акы ндар  батыр  образьш   онын  (ба* 
тырдын)  өз  соз  меи  ж асайды .  Б аты рларды н  монолог  түрінде  ай* 
татын  сөздері  гіркылы  оныц  бірс.ыпыра  ерлік  істері  суреттел-ДІ. 
Вұған  Кобыландының,  Т а р ш н н ы қ   айтаты н  монолог  сөздсрні 
м ы салға  алуға  болады.  Монолог  түрінде  кейде  бір  адамнык 
өмір  тарихы,  ерлік  істері  баяндалаты и  кездері  болады.  Ақжүніс- 
тіқ  монологыяэн  К арт  Қ ож ақтьщ  
(бсс 
ж асы нан  бастап  алпис 
бес  ж а с қ а   дейінгі)  өмірі  баш щ алады   ж әие  онық  батырльик  об* 
разы   ж асалады .
Кейде  жырілы  ақы ндар  батыр  образы н,  оныц  (батырд^к) 
ағайын-туы-етарынын,,  ж ора-ж олдастары ны ң  сөзі  аркьілы  сурет* 
теп  отырады.  Тоқтарбай,  Аналық,  К үртқалардьің  жоқтау  с«ззі-
1  Батырлар  жііры,  153*бот,  1&ЗЭ.
1G6

меи  Қобшіаіщ ынын.  баты рлы қ  образы   беріледі.  Қараманнын  са- 
зі  арқы лы   А лпамыстың  баты рлы қ  тұлғасы  суреттеледі.
-Жьіршы  акы н дарды қ  адам   образы и  ж асауда  ерте  кезд^н  бе- 
рі  кар ай   қолдан ған   негізгі  одіс-амалдары  осы  снякты  деуге 
болады.  Мүнымен катар , олар образдарды   күшейту үшін, «түйме- 
дейді  туйедей»,  немесе  «ж ансы зға  ж а н   бітіргендей»  етіп  сурет- 
теу  ушін,  әр  түрлі  портреттер  ж асау   үшін  өлецдегі  әсірелеу,  шен- 
дсстіру,  ксйіптеу,  бейнелеулерді  де  молынлн  пайдаланып  оты- 
ратыіідығы  байкалад ы .  (Бұл  жөнінде  ж еке  ж ы рларға  берІлген 
талдауларды   қар ан ы з.)  Осылардың  бәрін  жыршы  акындар  об- 
разды ң  сы ртқы   келбетін,  ерлік  істсрін,  алыс-тартыс  күрестерін 
сипаттау  үш ін  алады.,
Ал  баты рлар  ж ы ры нда  адамнын,  ішкі  ой  дүниесі,  психология- 
сы,  қуаныіиы  мен  қайғы сы ,  көніл  күйі,  көзқарасы  т.  б.  толығы- 
нан  аш ылмайтьшдығы  байқалады .  Дегенмен,  батырлар  жыры- 
нын  бүл  ж ай л ар д ы   а з   д а  болса  суреттеп  кететіндігі  болады. 
Оңда  ж ы рш ы лар  адамны ц  психологиясына  ібайланысты  момент- 
терді  таб иғаттағы   әр  түрлі  қүбылыстармен  немесе  жануарларда 
болатын  ш нездермсн  байланы сты рады 1.  Мәоелен:  Тарғынның 
мертікксндегі  күйзелісі,  психологиясы  тікелей  суреттелмей,  оны 
түрлі  пёрнелеу  арқы лы   білдіреді.  «Айды,  күнді  бүлт  қоршайды, 
күн  ж а у а р ға   ұксайды ,  көлде  кулар  шулайды,  көк  түйғын  түйіл- 
гецгс  ұксайды »  дсген  оекілді  параллель  ж асалынып  барып, 
адамны ц  көніл  күйін  бсйнелейді.  Осындай  параллель  арқылы 
Тарғыішын,  халі  айтылады.
Х алы қ  әдебиеті  мен  ж а зб а   поэзияда  образ  ж асау  жолдары 
жаш лнда  В,  Г.  Белинский  былай  деген  еді:>
«Қөркем  поэзия  (ж азб а  поэзия  М.  Ғ.)  эркаш ан  да  нақтылы 
халы қ  поэзиясы иан  ж оғары   саты да  түрады.  Соңғысы  халықтық 
сәбилік  дәуіріпдегі 
бы лды рлаған 
тәтті 
тілі, 
каранғыда 
қарм ан ған  түйсік,  бүлдыр  сезім  дүішесініц  көледкесі  ғана;  халык 
поэзиясы  айтайы н  деген  ойыи  дәл  етіп  берерлік  сөздер  таба 
алмай,  болж алдап   айту  әдісіне,  пернелеу,  бейнелеуге  әрдайым 
иек.  сүііеп  отырады;  ал  көркем  поэзия  бұл — ер  жетксн  сананық 
үзілді-к-есілді  сөзі,  түрі  меп  мазмүны  теқ  түскен  нақтылы  шын- 
Дық  болмыстың  көлецкесі.  Көрксм  поэзия  айтайын  деген  ойын 
•эр  кезде  д е  дәл,  ж аркы н,  идеясымен  тец  түсерлік,  айкын  образ- 
Дармен  лйтып  береді»  2.
..Демек,  халы қ  поэзиясы  барлы к  жағынан  шыңдалып  жетіл- 
гілі
  образ  ж а с а у д а   көркем  (ж азб а)  әдебиеттен  кем  жатадь!»/Әри> 
не.^бүл  халы қ  поэзиясының  айыбы  емес,  ол  халы к  поэзиясыныц 
дәреж еде  болғаныи  ж ән е  образдарды   қалай  жасағандығын 
көрсетеді.
т л г  
*   ’ЗІ  м 
Ж  
у  м а л и е в. 
Қ а з а қ  
өлец  курылысы,  тілі  жөшплегі  Абай- 
«аналы қгары ,  «Майдан»  журналы,  N°  2,  1944.
•  Ь е л и  н е к и й ,   собр.  соч.  в  трех  томах,  том  2,  1948.
167

Батыплао 
Ө зінін  ел-журтын,  халк.ыи  сүйген,  оларға  жан-тэ*
ж ы ры ііы ц 
мані. 
н і м с н  
берілс  адал  қы зм ет  еткен  және  бул  жолда 
там аш а  ерлік  істер  ж асаған   батырлар  жаиычда 
ш ьіғарылған  ж ы рларды ц  халы қ  әдебиеті  тарихынан  алатын  ор- 
ны  үлкен.  Мұны  коп  ғасыр  бойьша  халықтың  үмытиаіі  сактап 
келуініц,  сүйе  жырлап,  сүйсіне  тыцдлуыньщ  өзі-ақ  долелдеТі 
түседі,'
Л лғаш қы   үлгілсрі  есте  қал м аған   сонау  ерге  ламанда  туган 
баты рлар  ж ыры,  бертін  келе 
ө з ін іц  
дам у  проиесінде 
ш ы н д алы п , 
ж етілу  үстінде  болган.’ Ол  халы қты ц  эр  кезде  ж асаған   ерлік  іс* 
геріи  ж ы рлау  негізін^е  есіп  улғайған.  Әрбір  тари.си  кезенде, 
халы ққа 
т ө н г е и  
қауіи-қатер 
к с з іи д с  
асхан  ерлік  ж асап,  ел-жүр- 
тыиа  қорған  болған,  батырлардьтн  қаһарм ан д ы қ  істері  халик- 
ты д  одебиетіпеи  де  орын  алған. 
Горькийдіш   «Аунз  әдебнеті 
тарихқа  өзінше  ілссіп  отырады»,—дейтіні  осыдаи.  Эрине,  батыр­
лар  жыры  тек  кан а  гкеке  здамдардш і.  ерліктерін  суреттеп  кой* 
гац  емсс.  Ол  ж ске  образдар  аркы лы   бүкіл  халыктын.  батырлык, 
'гүлгасын,  ерлік  ісіи,  сарқы лм ас 
к ү ш - к у а т ы н  
елестетеді,  соларды 
бениелеп  көрсстеді.  Ьаты рлар  ж ырының  басты  мәні  де  осыған 
баГіланысты,
Х алық  өікси  кезде  баты рлар  жырын  ж астарды   ел-оганди 
сүюге,  халы кка  адал  кы зм ст  етуге  тзрбиелентін  күралдын  бірі 
есебінде  пайдилаиған.  Ж ы рдағы  
баты рларды и  ел 
к о р ғ а у д г г ы  
срлік  істерін  ж астарга  үлгі,  оігеге  егкеи.  Бүл  ретте  де  батырлар 
жырыныц торбислік  мәні  болға».
Чртеден  келз  ж атцаіі  баты рлар  жыры  бізд ік  советтік  зама- 
ныгіімзда  да  халы кты қ  мішіи  xtofiFan  ж ок.  Ескі  модеіш  мүраны 
кадірлей  білегін  совет  халқы   бұл  ж ы рларды ц  ең.  тандаулысын. 
идеялық-көркомдік  саиасы  ж оғары лары н  пайдалануда.  Бұғаи 
баты рлар  жырының  ең  таіщ аулы   үлгілерінщ   жинак,  болыһ  бір- 
неше  ретб асы луы ,  гылыми  едбектер  ж азы луы ,  оқу орыидарыши 
окытылуы,  театр  сахиалары ида  ж әнс  киноларда  көрсетілуі  дэ- 
лел.  Сондай-ак.,  патриоттык  ерлік  істерді,  Отанды  сүюшілікті 
суреттеитін  баты рлар  жырын  совгт  халкы   аса  ж оғары  бағалай* 
ды,  ескіден  сақ та лғак   мәдеші  мұраныц  ед  ж ақсы   үлгілері  дел 
таниды.
Қ азак  халкының  ертеден  келе  ж агқаіг  батырлык  жырлзри 
жайындағы  азы н-аулақ ж алп ы  ш олуларымызды  осымен  аяқтап, 
еиді  сол  ш ьіғармалардың  өзіне  ок.ыспақпыз. 
Пул  ретте  казак 
халқы ны д  көптегек  баты рлар  жырынан  мы салға  алатынимыз 
'«Алпамыс»,  «Қобылацды  баіырз*,  «Ер  Тарғып»,  «Қанбар»  жыр- 
лары .  Алдын  ала  ескерте  кетелік,  қ а за қ   халкыньщ   батырлык 
ж ы рлары   бүл  аталғаидар  ғана  емес,  ол  бүдан  коп.»БІз  охуиіЫ- 
лард ы   батырлар  жырынық  үлгісімен  таныстыру  үіІІін  оси  тарт 
жырды  ғаиа  алып  отирмыз.

АЛПАМЫЗ
«Алпамыс»  деп  аталатьш   жыр  езбекте  де,  каза к та  да,  кара- 
калпакта  д а  бар.  Агайынды  үш  елдіц  айтуындагы  бұл  жыр  маз- 
муны  ж агьш ан  бір-біріне  уксас  коледі.  Әйгкенмсн  өз  араайы р- 
машылыгы  да  ж о к  смсс.  Опдай  айырмашылық  басты-басты  скі 
онгімсдсн  көрінеді  деуге  болады.  Шрінші,  казактар   мен  кара- 
калп ақтар  айтатын  ж ы рда  Байбөрі  мен 
Байсарыныц  ^  (кейде 
Сарыбай  деп  те  аталады )  араздасы п  кетуі  көкпарға  байланыс­
ты  деліисе,  өзбскте  олай  емес.  Өзбектердіц  жырыида  Байбөрі 
сл  билсплі  хан  болады,  ол  карам ағы ндағы   халықтан  алым-са- 
лык,  зекотті  коп  жинайды.  Бұган  наразылык  ретіиде  Байсары 
қ а л м а қ   сліпе  көшіп  кетсді.  Е
кіііші
,  к азақтар  мсп  қарақалпактар 
айтатын  ж ы рды н  скінші  бөлімі,  Баибврініц  мальш  Тайшык  хан- 
нмц  тарты п  окстуі  ж айы н  суреттеудсн  басталатын.  Ал  өзбектіц 
«Алпамысьшда»  Алиамыс  Тайшықтыц  еліне  өзіиіц  малын  қа- 
Гіыру  үшіи  аттапбайды .  Ол  Барш ынныкайтуыбойынш а,  зашили 
кисы мы нан  кайы н  атасы  мсн  қайын  енссін  құткару  максатымен 
аггпіігаіі  болады.
Л ғаіилідас  үш  халыктыц  айтуыидағы  «Алпамыс»  жырынын 
чей  секілді  өз  ара  азд аган  айырмашылығы  бола  тұрса  да,  бүл— 
ор  халм қты ц  өз  ш ығармасы,  тума  жыры.  Сондыктан  да  op  ха* 
лы к  бул  ж ы рды д  ертеден  келе  ж аткан  сю жет  желісін  сактай 
отырып,  оим  өздсрінш е  ж ы рлағап  жаис  бірнеше  вариантка  ай* 
налды рған.  <"\лпамысты»  зерттеген  өзбек  ғалымдары  X.  Т.  За- 
рифоо  пен  М.  И.  Афзаловтыц  айтуына  -карағанда,  жырдыц 
взбекше  он  бір варианты  бар  керінеді;  К азак  ССР  Ғылым  акаде- 
.чпясмныц  кызметкері,  белгілі  фольклорист  Т.  Сыдиков:  «Алпа- 
мыстыц»  к а за к ш а   үш  үлкен  түрі  бар,— дейді1.  К аракалппк  эде- 
инетшісі  И.  Т.  Сағитоіз  «Алпамыстық»  карақалп акш а  бес  в а­
рианты  барлы ғы н  айтады.*
Ьуларм ен  к атар ,  татар,  баш құрт,  алтай  елдерінде  Алпамыс 
ж аны нда  ш ы ғары лган  ертегілср  де  бар.  Т атарларды ц  ертепсі 
«Ал па мша», 
баш кұрттардікі 
«Алпамыш», 
алтайлықтардікі 
«Алып-М анаш»  деп  аталады .  Бул  ертегілсрдік  кейбір  әцгімелері 
взбек,  к а за к ,  к а р а к а л п а к   айтатын  жырдыц  алғаш кы  бөліміне 
уксас  келеді. 
^
«Алилмысты»  ж ы рлаған   халы қты д  қайсысы  болса  да,  оны 
ө.ііиін  тума 
шыгарыасьт  деи  д ар а ган . 
Сондыктан  да  біз  бул 
ж ырдыц  ор  слдегі  нүсқалары на  токтамай,  тек  казакш асы н  гапа 
с.тпскміз.
ж  
«Алпамыс»  к а з а к   елінс,  осіресе  оцтүстік  казак-
луыГІмт^е.іуГ"  т а Рыпа. сртсдсн  таны-с,  кэп  зам ан  бойына  ауызша 
антылу  аркылы  тар ағап   көие  жырдыц  бірі  бола 
т Үрса  дл,  тек  еткен  гасырдыц  а я к   ксзінде  ғаиа  хатқа  түсіп,  бас- 
иа  жүзіно  ш ықты.  Ж ы рды ц  бір  нарнантыи  алғаш   рет  Жүсіпбек
1  Қ а з іқ   малкыиыц  батырлық  жыры,  36-бет,  1972.
ISO

қож а  Ш ейхүлы  И сламов  деген  кісі  1899  ж ылы  К азан  қаласын* 
д а  бастырып  .шығарды.  Содан  кекііі  ж ырдыц  осы  варианты  esre- 
ріесіз  1901,  1905,  1907,  1910,  1912,  1914, 
1916  жылдары  кзйта 
басылды,  Ж ы рдың  бүл  в ар и а н ш н д а   айтылатын  негізгі  әнгімелер 
Длнамыстын,  Гүлбарш ынга  үйленуі,  Тайшык  ханга  агтаігуы, 
Үлтанды  жепуі  жайында  бслатын.
Ә.  Д иваев  «Алпамыстыц»  бір  варианты и  Ж иенмүраг  Беішү- 
.хамедовтан  жазып  альгп,  «Бгры пғы   йткен  зам ан д а  Жкделі-Бай- 
сы я  деген ж ерде  өткен  Алігамыс  батырдьщ  хнкаясы» деген атпеч 
1901  ж ы лы   бастырып  шығарды.  Ж ы рды ц  бүл  варианты  Алла- 
діыстыц  Гүлбарш ыиға  үйленуімен  алктллады .
„Октябрь  революцинсына  деііін  казак,  арасы на  баспа  арқылы 
г;а р а ғ а н   иегізгі  нүсқалары   осы  екеуі.
1922  жылы  Ә.  Д иваев  «Аяпаммс»  жырын  кайта  бестырьш 
ш ы ғардьг  Ал  1939  ж ы лы   «Бсты рлар^  атты  ж нЕак  шықтм  Оныд 
редакциясы я  баскарғдіт,  *сөз  б а с к н   ж азған   Сәбит  Мұканов  еді. 
Ол  «Алламыс»  жырын  зкаца  ж и и аққа  еигізгенде,  жырдын  ел 
арасы нда  айтылып  келген  ж әне  бүрьш  баспа  жүзіле  шикдан 
нұсқалары к  шсбер  біріктірді  де,  гүтас  бір  ж ы рға  айналдырдк. 
(Б ізд іц  тэлдауғл  алатъшымыз д а  ос.а  вариант.)
Мүнымен  қатар  Қгізақ  СС Р  Ғыльгм  академипсы  сокғы  жші- 
д а р   ішінде  «Алпамыс»  жырынын,  қ а з а к   араоы нда  аитыльш  к&д* 
г е іт  
бірнеше  вария-нттарын  ж ңнап  алады .  Солардын,  ішіндекүр- 
д е д іс і— атақты   М айкөт  ақьшвыц,  Рахаттьщ   ейтуындағы  жыр* 
лар.  (Б үлар  әзірге  баспа  жүліне  ш ы кқан  емос.)  Жьірдыи  йір 
варианты » .Бркіябек  Ақанбекоп  деген 
кісі  к а р а   сәзбен  ертегі 
түрінде  айтқан.  Оның  баска  ж ы рлармен  салыстырғанда  тыннап 
косқан  бір  жаниэлыры  бар.  Ол  мы надай:  Б&йборініа  мадын  ай* 
дап  кеткен  Тайш ық  ханның  зы ндакы ііа  Алпамыс  түсіп  калад.ы. 
Бір  күндері  Алпамыс  үстінен  ©тіи  б ара  ж атқ аи   қазд арға  зка* 
лынады»  мұнын  айтады.  Соцғы  казды ң  қаиаты на  байлап,  ка* 
рындасы  Қ арлы гаш қа  хат  ж олдайды .  «Қарындасым  күс 
с а л у ш ы  
еді,  ^оған  табыс  ете  г£’р»,— дейді,  Ж о л д а  к а з  қолга  түсіп  қала- 
ды,  б ірақ  канаты ндағы   хатты  кэргеи  мергендер  каздк:  коя  бере* 
ді.  Қ а з  хатты  Қ арлы ғаш ка  тапсы рады ,  ағасы ны қ  хал-жайын 
Алггамыстың  Қ ар аб ай   дейтін  досына  айтады.  К арабай  Алпамыс- 
ты  іздеп  келеді.  Зы йданға 
арқан  тастап,  Алпамысты  шығара 
бастайды.  О рта  ж ерге  кслгеяде  А хпамыс  «бір  кезде  Карабаи 
осиі  ж ақсы лигы н  бйтіме  сал м к   қы лар»  деп  ойлайды  да,  аркан- 
-~'Ы  н е с  in  
ж іб еред і.эьш д ан   түбінс 
ж ё т ы п  
қалады .  Досыныц  ха.и- 
не қайғырып  К.а])аб,зй еліне Қ£Йта.ды.
Ж ы рды ң  қазлқщ а  баска  вари^цттары пда  кездеспейтін,  Нр- 
кш бектің  тыциап  қосқан  үлксн  бір  эпизоды 
о с ы н д а й ,   Б ұ д э и  
ж ы рш ы ларды ң  қайьсысы  болса  да  «Алпамысты»  ездеріншс  жыр- 
лап,  өкдеп  ұлгайтканды ғы   байкалады .
Ж алп ы   «Алпамыс»  ж айы нда  советтік  дәуірде  жяаылған 
ру
­
дыми
  м ақ ал ал ар   мен  оңбектер  бірсыпыра  деуге  бо./іады.  Бұ»1 
жөиінде  академик  А.  С.  Орлов,  М.  О.  Эуезов,  13.  М.  Ж ирмуй-

ский,  А.  К.  Боровков,  С.  Мұқанов,  Қ.  Ж үмалнев,  X.  Т.  Зарифоз, 
Ә.  X.  М арғұлан,  Н .  С.  Смирнова,  Т.  Сыдыков,  И.  Т.  Сағитов, 
М.  И.  А ф залов,  М.  И.  Богданова,  JI.  И.  Климович  тағы   баска- 
л гр ы   еңбектерінде  «Алпамыс»  туралы  көптеген  ғылыми  пікірлер 
айтты.  Олар  эр  елдін  «Алпамысын»  арнайы  талдап,  жырдыц 
басты  и деялы к  сарыны,  халықтык,  сипаты,  көркемдік  ерекшелік- 
тері  т.  б.  қан д ай   екендігін  аш уға  ұмтылды.  «Ал ламы с»  Орта 
Азия  халы қтары на  ортақ  мұра  болғандықтан,  жырдын  ксйбір 
мәселелерін  аны қтау  максатымен  1956  жылдын  күзінде  Таш- 
кентте  одебиетші  галы м дарды н  кеқ  мәжілісі  де  өткізілді.  Бұл 
м ож іліете  «А лпамысқа»  арналған  он  бес  ғылыми  баяндама  жа- 
салды .  Осы  баян д ам ал ар д а  болсьш  және  басқа  зерттеу  енбекте- 
рінде  болсын,  әдебиетші  ғалымдардың  тұжырымды  қорытынды- 
сының  нәтнж есінде  «Алпамыс»  шын  мэніндегі  халықтық  жыр 
д еп   таны лды .
«Ллпамысты»  зерттсуш ілердің  айтуына  карағанда,  бүл — 
бүгінгі  О рта  А зия  халыктарыныц  белгілі  бір  мемлекетке  айнал- 
май,  ру  ретінде  ж үрген  кезінце  туған  жыр.  Проф.  В.  М.  Ж и р­
мунский  мен  X.  Т.  Зариф ов  «Алпамыс»  женінде  былай  дейді: 
«Ө зініц  шығу  тегіне  қ ар ағап д а  «Алпамыс»  коныраттардыц  ру­
л ь ^   эпосы.,.  Қ оңы раттарды ң  ру  есебінде  тарнхка  белгілі  бола 
бастауы   монғолдарды ц  ж аулап   алуымен  (XII  ғасырдың  соцы, 
X III  ғасы рды ң  бас  кезі) 
байланысты»1.  Бул  пікірді  проф.
А.  К.  Боровков  «Алпамыс»  жырынын туған  кезі  X II—XIV  ғасыр- 
ды ц  арасы   болуға  керек,— денді2.  Қ а за қ   Ғылым  академиясынын 
академигі  Ә.  X.  М арғұлан  «Алпамыс»  қыпш ақ  заманында  ту- 
ған,  содан  қ ал ға н   жыр  екендігін  айтады3.  Ал  жырдың  қазақш а 
иұскасын  көбірск  зерттеген  ғалым  Т.  Сыдыков  «Алпамысты» 
рулық,  тай п алы қ  кезден  келе  ж аткан   мүра,— дейді4.
Дем ек,  «Алпамыс» — Орта  Азия  халыктарынын  ерте  заман- 
да,  ру  болып  жүрген  кезінде  туған  шығармасы.  Бүл  жырдыц 
О рта  А зия  халы қтары на  о р тақ   болу себебі  де осыдан.
Ж ы рды ц   негізгі  идеясы — ру  бірлігін  сактаудан  туган.  Сон- 
д ы қтан   д а   ж ы рда  ру  бірлігін  көздеген, эр  рудың арасында  араз- 
д ы к,  ш апқынш ылық  емес,  татулы қ  болуын  мандат  еткен  адам- 
д а р д ііқ   іс-әрекеті  ардактаяад ы .  Оларды  рудын  камкорш ысы 
етіп  суреттейді.  Ал  ру  бірлігін,  ру тілегін  ойламай,  өз  к ар а  басы- 
ны*.  кам ы м ея  ж үретіндерді  жыр  жағымсыз  бейнеде  сипаттайды. 
Сөйтіп,  «Алпамыс» — өз  дәуірініц  идеясын  бейнелеген,  оны  коп 
ғасьір  бойына  сақтап  келген  халықтық  ж ырдыц  бірі.
^рине,  «Алпамыс»  жырын  бағалауда  теріс  көзқарастар  да
1  В.  М .  Ж   и р  м у  и с к  и й,  X.  Т.  3  а р и ф о е.  Узбекский  народны»  герои­
ческий  эпос,  GS-бег,  М о сква,  1947.
2  А.  Қ.  Б о р о в к о в .   Г ероическая  поэма  об  Алпамыше,  см.  сборник  «Те- 
зисы  д о к л а д о в   к  сообщений...»,  Таш кент,  1956.
И зв е ст и я   К азах ск о го   фи ли ала  А Н   СС СР,  серия  историческая,  №   2  (27), 
стр.  81.  1946.
*  Г.  С ь г д ы қ о в ,   ж оғя р ы д а  а т а л ға н   ецбегі.

ьолмай  койған  жоқ.  Бұл  жырдыіі  озбекшс  вариантьш  қараетыр- 
ғаи  А.  Абдунабиев  пе-п  А.  Степанов  «Алпаыысты»  халыққа  жаг, 
зиинды  ш ығарма  деп  б а ға л а д ы 1.  О ларды н  бұл  ігікірі  казактың 
кейбір  әдебиетшілері  мен  тарихш ы лары на  да  эсер  етті.  Қагак- 
станда  д а  «Алпамысты»  ф еодалдяр  мен  банлар  тудырғал,  соляр- 
дын,  мүддвсін  білдіретін  жыр  ден,  ж ы рды ц  қ а за қ ш а  варианты  да 
халы қка  ж ат  деп  дәлелдеуш ілер  болды.  О лар  жырдьщ  халычкд 
ж ат  болу  себебі  Ұлтан  образъганн.  ж агьш сы з  түрде  жаеалуьшан 
деп  көрсетті.  Ш ы ғарманы ц  халы кгы қ  сипаты  хсеке  образдарға 
байланьксты  бола  бермеитіидігін  олар  ескермеді.
«Алпамысгы»  б ағал ау д а  орын 
алі-ап 
мұпдай  нкгилистік  көз- 
карастарды ц  кате,  теріс  скендігі  айк.ындалды,  оларға  қатсы 
тоіпары с  берілді.  Б үл  ж енш де  Ташкентте  өткізілген  мэжіліс 
ж&не  әдебиетші,  тарихшы  ғалы м дарды п 
ж а ң а  
зерттеулсрі  <Ал* 
п а м ы о   жыры  х ал ц қ ты қ   ш ы ғарм алардьщ  
к а т а р ъ ш а   қосылатын- 
дығын  аиьіқтады.  Соидықтан  д а  6 һ   «Алпакысты»  қ аза к  халқы- 
ның  да  сртеден  келе  ж атқ ан   мэдепи  мүра-сыяын  бір  ескерткіші 
деп  танимыэ.
«А лпамы с*— халы кты к  жыр,  халы қты ц  идеясын,  коғамдык 
көзкарасын  білдірген  күрделі  ш ы гарманы н  бірі.  Жырдын  Ә.  Ди* 
ваев,  кейіндс  С.  Сейфуллин,  С.  М ұкаиов  кай талап   жариялаі:аіі 
ж әнс  біз  талдауға  алып  отырған  сол  вариантыныц  халықтык 
ядеясы   ж ы рдағы   образдар  арқы лы   аш ы ла  түседі2.
Қазақтағгэі  баты рлар  жырыныц  ец  оскісі,  рулык,  хезінен  кал­
ганы  «Алнамыс»  десек,  батырлар  жырында  адам   образын  жа^ 
саудыд  алғаш қы  үлгісін  салған  д а  осы  жыр  деуге  болады.  Бергі 
ксадегі  баты рлар  ж ы ры нда  батыр  образы   үлғайып  ©скен  дәре- 
жеге  көтсрілсе,  оидағы  баты рлар  көбінесе  кэк  сауыгты  киінііь 
көк  сүцгіні  ұетаі-ан  бейнеде,  к.аидай  ж ау   келсе  до  оган  карсы  ат- 
танып,  ерлікмеи  күресхен,  ел-ж ұрты я  корғап  калган*  алып  түлға 
түрінде  сурегтслсе,  «Алпамыс»  жырында  батырлы к  образ  жа- 
саудын,  бастамасы  ғаиа  бар  секілді.  Ж дғы мды ,  жағымсыз  ксніп* 
керлердіц  образьщ   жасауд.а  «Алпамыс»  ж ыры  

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: