МӘлік ғабдуллин

галар,  адам дарды ң  күйініш-сүйіпіштері  суреттеледі. 
Жырдыц 
е.кінші  бөлімінде  баяндалаты н  о қиғалар  түгелдей  дерлік  (бала- 
сынан  айрылғаи  ата-ана, сүйікті ж ар ,  аяулы  карындас зары т.  б.) 
диалог түрінде  күры лған, диалог  арқы лы   сииатталғаи.  Жыр  оки- 
ғасып  осылай  баяндау  —  «Алпакыстың»  өзіне  тои  ерекшелікте- 
рініц бірі.
«Алтіамыс» — тіл,  злей,  қурылысы  ж ағы кан  да  бірсыпыра  өз- 
гешеліктері  бар  жыр.  Е д  алдымгн  ж ы рды ц  сәздігінде  казіргі 
күнде мағынасы  ескірген  немесе  колдаиудан  шығып  бара жаткаи 
сөздер  көп  кеэдеседі 
«Апаң  сеш ц  шырайьщиан  айналсын», 
«Айналсын  сенен  шо^оіцыз»  болм аса,  «Байсары   байдын  үйіне 
жүріс  кылды»  деген  тіркестердегі  «шырайыцнан»,  <кшорнцыз», 
«жүріс  қылды»  дегендер  —   қазіргі  күнде  ескірген  создер.
*Алпамыс»  ж иры   өлен.  қүрылысы  ж ағы нан  біркелкі  снес. 
Мұнда  оқиғаны  біресе  өлец  түріида,  біресе  к а р а   сөзбен  жырлау 
мол  орыЕі  алады .  Ал  елен.  түрініц  өзі  кенде  жоті-сегіз  буыидм, 
кейде  оп  бір,  кейде  он  буынды  болып  келеді/  Б аска  жырларда 
батырлық,  орлік  істер  көбінесе  өлеииід  жыр  "іүрі  арчилы  сурет* 
T w ic e , 
«Алпамыста» 
си іы  
қ ар а  снзбеи, 
н е  
он-ои  бір  буынды, 
ксйде 
жеті-сегіз  буынды  өлеңмен  баяи дай ди .  М үлыц 
м ә н і с і —   «А лпа- 
мыстыц»  к а за к   шіец  қүрылысына  жъф  түрінін  енуінен  бүрын ту* 
гандығындя  болу  керок.  Екіншідсн,  «Алпамыс — бірнеше  халық* 
қа  ортак  ж и р.  Мүныц д а   ж ы рды ц  қаэак. нариантына  әсері  тиген* 
дігі  сезсіз.  Ә збектіц  ел еқ   қүры лисьш дағы   оп  буынды  олечнін 
казактағы   «Алпамыс»  ж ы ры ка  әсері  тигендігін  көрс;міз.
Корыта  келгеиде,  « А л п а м ы о   ж ыры  —  халқымыздык  ер*е' 
д е н   к е л е  
ж атқан 
м ә д с ііи
 
мүрасыныц  бірі.
*   «   і
Б із  ж огары да  қазақты ц   баты рлы қ  жыры,  мөлиіермен 
алған* 
да,  қай  кезде  туа  бастағандығын  ж әие  қ ал ай   дамыгаидығык  ба* 
лндадық.  Осыған  орай  эр  кезде  (әр  дәуірде)  туған  батырлык 
жырдың  үлгісі  ретінде төрт  ж ы рды   ж екс  алып  талдадык,- 
Б ұ д а и , 
эрине,  қ азақтағы   элосты қ  ж ы рларды ц  үлгісі  осы  төртсуі  ғаиа 
екен  — деген  үғым  үумайды.  Ж ы р  саны  бүдан  олденеше  есе көп. 
Мәселен,  қазіргі  күнде  Қ а за қ   С С Р   Ғылым  академиясынын  к°л' 
ж а зб а   қорында  баты рлар  жырын ық  ж үз  сексенден  нүскасы  бар. 
Осы  нүскаларды ц  ішінен  тандап  алыііған  бірсыпыра  жыр  Н)5Й 
1964  ж ылдар  арасында  үш  үтікен  том  болып  баспа  жүзінс  шик* 
ты.  Бұларды ц  ішінде:  «Қобыланды  батыр;>,  «Алпамыс»,  «Ер Тар- 
тин»,  «Қамбар»,  «К.озы  Көрпеш— Баян  сүлу»,  «Кыз  Жібск», «Ам­
м а н — Ш олпан»  сняқты  сртедеп  таны с  ж ы рлармсн  катар, 6YP,J' 
ж арияланбаган  (немесе  аз  ж а р н ял а н ға н ):  «Ер  ҚосаЙ».  «К®Ра 
бек»,  «Дотан»,  «Арқплык»,  «Торехан»,  «Акжонасү.іы  ер  К 
«Маігашүлы  Түяқбан»,  «Караднн»,  «Ж үбаныш »,  «Сүйініш*. 
Бегіс»,  «Тегіс,  Көгіс»,  «Тама»,  «Мүплыіч — Зарлы к».  «СеГнилМ1** 
лік»,  «Қүламергсн,  Ж оямергеп»,  «Қүбычүл»,  *К,үл  мои 
«Айдос  б.пыря»  сскілді  ж ы рлар  Г>ар.

Әршіс,  бұл  агалган  жырлардыц  бәрі  XIV—XVIII  гасыр  ара- 
сында  туган  ж ок.  Көпшілігі  бергі  ксздс,  XIX—XX  гасырларда 
панда  болған  сскілді  жоне  осы  «көлшілігі»  деп  отырған  жырла- 
рьімыгдыц  өзі  дүшісгс  скі  түрлі  жолмсн  келгсиге  үқсайды.  Оныц 
біріншісі  — ертедегі  эпостық  сюжеггерді,  бергі  заманныц  тілек* 
талаптары на  сәйкестіріп  қайта  жырлаудан,  ал  екіншісі — тын 
тақы ры пқа,  ж ац а  ж ы рлар  шыгарудаи  байқалады.
Ертедс»  туып,  талай  гасыр  бойына  ауызша  антылумси  тарал* 
ra n   эпостық  жы рлар,  Қ азакстанга  капиталистік  карым-катынас 
сне  Састағаи  кеэде,  біраз  өэгерістерге  ушырайди  , Аталған  кездс- 
гі  олеумсттік,  коғамды к  ж ағдайлар,  тапты қ  квзқарастар  •ескі 
ж ы рлярды ң  ндеясына,  такырыбы  мсн  сгажстІис  елеулі  жацалық- 
тар  еиғізеді.  Б үлар  скі  багытта,  атап  айтқанда:  халықтық  жэнс 
х п л и қ  мүддссіне  ж ат  ксртартпа  бағытта  снеді.  Мүпы  біз,  ск  ал- 
дымен,  Қ азақстапны ц  Россияга  қосылуына  байланысты  жүргі- 
зілгеп  күрестердіц  халы к  эдсбистіне  ж асагап  ықпал-эссріиен  кө- 
реміз.
К азэкстанны ц  Россия  мемлскетінс  қосылуы  к а за к   халкыиыд 
болаш :ігы,  алгя  қарай  дамуы  үшін  яса  мэнді  тарихи  оқиға  бо­
лып  еді.  А талган  кездіц  изінде-ак  алдыцғы  катарда  болган  Рос­
сии,  к а э а қ   халкыныц  ілгерілсп  дамуына,  экономнкасы  мсн  мэде- 
мнотініц 
ж а л а   прогрестік  бағытта  өркендеуіне  кецінсн  жол  ашты, 
зор  мумкіндік  туғызды.  Сонымеи  катар  ол  қазакты ц  когамдык 
омірінц де слулі  өзгерістер  еигізді. Мүиық бәрін  к аза к  халқы  күп- 
тап  карсы  алды.
Ал.  ф содалды қ  қүрылыстыц  тірсгі  болғаіі  жонс  ол  күрылыс- 
тың  қаіімагын  бұзбай  еактап  калуды  көздеген  хандар  мен  фео- 
д ал д а р ,  билср  мен  кож а-молдалар  Россия  м^млекетіне  қарсы 
күресуді  арман  етеді.  Олар  бүл  максатын  жүзеге  асыру  үшін  ұлы 
орыс  халқьш а  қарсы  қ а за қ   халқын  айдап  салуды  көздейді. 
Туыскандык.  кары м-қаты нас  ж асай  бастағаи  екі  халыктың  ара- 
сы пда  үлт  араздығыіг тудыруды  көздейді.  Бүл  үшш  олар эдебиет- 
ті»  соныц  ішіпде  сртс  зам анда  туған  жырларды  үгіт  күралы  есе* 
бінде  пайдаланбак  болады  да,  олардын.  идсясына,  тақырыбына, 
мазмұнына  біраз  езгеріст-ср  снгізугс  тырысзды.  Мүпдай  өзгсріс- 
тср:  шапкыншылық  жолмен  ел  тзлауды,  барымта  алуды  доріптеу 
жоие  кслам  дініи  үгіттсу,  сол  аркылы  үлт  араздығып  тудыру, 
«д:ні  Сасқаларлы»  ж ск  көрссту  багытында  болады.
Бул  айтылған  өзгерістер,  ец  алдымеи,  сртедс  туган  кейбір 
жырлсіргп  енеді,  Қазахты ц  хапдары  мсн  феодалдары,  байлары 
« ід ср іи ің   ж алдам алы   акындарына  срте  ксздіц  жырларын  кпйта 
ж ирлатыгі,  халы қ  арасьш а  таратуга  орекет  стеді.  Мысалы,  осы 
ретто.  «О рақ 
Мамай»,  «Қазтуган»,  «Шора  батыр»,  «Базар  ба­
тыр»  ж ы рлары   кайтадан  өндследі.  Ец  алдымсн,  аталған  жырлар- 
Дыц  баты рлары н  орыс  халкыма,  Россия  мсмлекстінс  карсы  күре- 
суіиілср  стіп  беймелейді.  Мэселси,  О рақ  пен  Мамайды  Россия 
мсмлексгінс  карсы   шабуылға  аттандырады  дя»  Москваиы.  Омбы- 
иы  вздеріне қар»атип  алдирады .  Олар  орыс  халқш іа  опран  са-
183

луымен  коймай.,  орыс  хмлхын зорлагт  отырып  мұсылмап дшінсен- 
гіледі.  Осындай  өзгерістергс  «Б азар  батыр»  ж ыры  да  ушыранды. 
Бұл  ж ырдыц  алғаш кы   нұсқасыпа  Б ааарды н  қалмак,  баскыншы- 
лэры на  карсы  күресі  айтылса,  соцғы  өнделуінде  Базар  Россия 
мсмлекетіне  қарсы   аш ы қтан-аш ы к  куреске  игыгады.  Россия  мем- 
лекетінс- косылүға  қарсы лы қ білдіреді  зкәне  ол  Россия  мемлекеті- 
ке  косылуды  колдайтын  қазақтардът  да  ж азалайды .  Үлы  срыс 
халкымен  достасуды,  они йен  ьш тьш ақтасы п  бірлесуді  жақтаға'а 
қ аза қ тар д и   « Б а зар   батыр» ж ы ры   акы м ак-ж инды ляр, діннен  без- 
гечдер  дегі  сурегтейді.  Бұларды   жиремішті  түрде  жырлайды.
Ескіден  қ алған   баты рлар  жырын  хаидык-феодалдык  кұры- 
лысты  ж ақтауш ы лар  ғана  пайдалаиы л  қойған  ж оқ.  Ол  жырлар- 
ды  енбекші  халы қ  та  өз  мүддесіне  сәйксс  п айдалана  білді.
XIX  ғасы рдан  бастап  Үлы  О ктябрь  революциясына  дейін  ка­
за к   еңбекшілері  ертеден  қ ал гаи   баты рлар  жырының  ішінен  еи 
асылдарын,  халы қ  тілегімеи  кабы саты ндары н  халықтық  көзка- 
расты  білдірстіндерін  пайдаланды .  Сонымен  қат&р,  ертеден  келе 
ж атқ ан   халықтык,  ж ы р^арды ц  идеясына,  мазмүнына  ж ақа  таря- 
хн  дәуірдің,  түрігысынан  тыц  әцгімслер  қосып  отырғакы  банка- 
лады,
Ертеде  туган  баты рлар  ж ырының  негізгі  идеясы  баскьипиы 
ж аудан  ел  қоргау  мәселе.сі  болаты я.  Ал,  XIX  ғасырда,  ә-сіресе 
онық  скінші  ж арты сы нан  бсргі  ж срде,  қ а з а қ   еліне  шетелдік  бас- 
кынш ылар  шабуыл  ж асаған  ж ок.  Бұл  ж ағд ай  ерте  замачнан ксле 
ж агқ ан   халы кты к  ж ы рларды к  мазмүныпа  біраз  өзгерістер,  тыя 
әнгіыелер  ёнгізедГ  А талған  кездің  ж ағд айы на  байланысты  ха­
лыктык,  ақьш -ж ы рііш лары   ецбекші  бұқйранын  тілегіне  оай  етіп 
сртедегі  ж ы рларды   қайга ондейді.  Бүрынғы ж ы рлардағы   батыр- 
ларды ц  алы скан  ж аулары   ш етелдік  баск.ыншылар — 
к ы з ы л
бас­
тар  болса,  еиді  олардың  орньтна  қазав;  енбекш ілерш   езіп отырган 
хандар  мен  ф еодалдарды ,  болыс  лен  билерді  енгізеді.  Осы  ретте 
ертедегі  ж ы рларды ң  баты рлары   к а з а к   еліндсгі  хандар  мен  фсо- 
далдарға,  кы сқасы ,  қаиауш ы  тап к а  карсы   күраседі.  солармеа 
алысады. М үны  «Қамбар»,  «Ер  Т аріы н»  ж ы рларьш ан, «Кобылак- 
ды  батырдың»  Нурпейіс  Байғанин  ж ы рлаған   варяаитынан  кәру* 
ге  боладм.
Ал  Қ азақстанньщ   Россия  мсмлекетіне  косы лу  Ісі  аякталған 
кезден  бастап  Ұлы  О ктябрь  револіоциясына  дейінгі  дәуірд®  Де 
баты рлар  жырын  тудыру  процесі  тоқтзлм ай ,  ж үріп  отырғандь> 
ғып  көреміз.  Бүл  кездс,  бір  ж агы ш ш ,  іертедегі  ескі  ж ырлар  кайта 
өиделіп  ж ы рланса;  екінші  ж ағы нан,  ж ац а  тақырыпты  жырлзр  дз 
пайда  бола  бастайды.  М үндгй  ж аң а  ж ы рлар  тапты к  негізде,  әр 
тапты қ  кезкарасы н   бейнелеи  көрсету  негізіндо  туады.
Қ а за қ   халқы пы ң  реформа  дәуірікен  бергі  ж ерде  шығарғак 
эпосггык ж ы рлары  — тақырыбы  ж ағы н ан  ор  алуан,  саны жағынан 
көп дүние.  Б ір а қ  оларды ң көпшілігі  баспа ж үзін е ж арияланбағап. 
тек  к о л ж азб а  күйіпде саіқталып  хеледі.  Сондыктан олар  жайып* 
да  ж азы лған  зерттеулер д е а з ,  Бүл ж енінде түцғыш епбек  жазғаи
184

филология  ғы лымдарыныц  кандидаты  Мәлике  Ғүмарова  бол­
ды  \   Одаы  кейік  осы  ж ы рларды ң  кенбір  мәселесімен  филология 
ғылымдарыныц  кандидаты  додент  Сұлтанғали  Садырбаев  айна- 
лысты 2,
Ж оғары д а  аталған  және  реформа  дәуіріпен  бергі  кезде  туған 
дейтін  жырлардын. такырыбы әр түрлі.  Соның ішінде басты такы- 
рып:  қ а з а к   халқы нм ц  к ал м ақ   басқыншыларына  карсы  жүргізген 
күресі,  шапқынш ы ж ауды  талкандап  жеиуі.  Бүл такырып бойын- 
ш а  ш ы ғары лған  ж әне  көлемі  ж ағы нан  үлкен дікіш ілі  көптеген 
(мысалы:  «Қ арабек»,  «Төрехан»,  «Ер  Көкше»,  «Ер  Қосай»  т.  б . ) 
ж ы рлар  бар.  С оидай-ақ,  атақты  ж ы рау  Мүрын  Сеңгірбаевтың 
айтуындағы  «Қырымның  кы ры қ  батыры»  циклшдегі:  «Қарадөн 
батырдың  үрпактары »  д а  аталган  тақы ры пка  жатады.
Әриис,  қ а з а к  халкынын к ал м ақ   баскыншыларына  к а р с к  жүр- 
гізген  ерлік  күресі  қазақтын.  XVII—XVIII  ғасырлардағы  эпосын- 
да  д а  ж ы рланған-ды .  Ал  осы  такырыптың  соңғы  кезде  кайга 
ж ырлануы — халқы м мзды ң  ерлік  дәстүрін  еске  түсіруден  туғаіі 
сияқты  әрі  халкы мы зды ң  бергі  тарихынан  орын  алған  ерлік  кү- 
рестердің  үмытылмай  есте  сақталуы  — ж аца  жырлардың  тууына 
себеп  болған  секілді. Сондай-ак, бүл  тақырш гга  гуған ж аң а жыр- 
л арды ц  д а   ертеде  қалы птаекан  батырлы к  жыр  үлгісін,  анық  ер- 
лік  оқи?аиы  ж ы рлау әдісі  мен дэстүріи  сакгпап иелгені  банқалады.
К а зак гы ц   реформадан  кейінгі  дәуірде  туған  эпостык жырла- 
рының  келесі  бір  басты  такырыбы:  к аза к   халкынын  коғамдық 
өмірі,  злеуметтік  ж эне  басынан  кешірген  тарихи  ж ағдайлары. 
Бүл  тақы ры птьщ  өзі әр  алуаи  салаға  бөліігіп  кетеді.  Мьгсалы:  Ка- 
з а қ с т а и т о д   Россияға  косылуы,  ру  таргыстары,  барымта,  жесір 
дауы ,  тапты к  қары м -қаты настар  т.  б.  жеке-жеке  такырып  болып 
к а з а к   эписынан  орын  алады.  Бүған  мысал  етіп  тарихка  аттары 
бслгілі:  О дж абай,  Бегембай,  Ж идебай,  Ж энібек,  Сүраншы^сияк- 
ты  баты рларды ң  ел үшін,  қогам  үшін  атқарғаи  кызметі  жайында 
ш ы ғары лған ж ы рларды   келтіруге  болады.  Сондай*ак.  ел  арасына 
ауызш а  тар аған   «Боран  батыр»,  «Ермек  батыр»,  «Аркалық  б а­
тыр»,  «Елқонды  батыр»,  «Ж оламан  батыр»,  «Наркыз»  сиякты 
ж ы рлар  д а  ж оғары да  аталған такырыпты әқгімелейді.
А талған  ж ы рларды н  көпшілігінде  жыршы-акьшдардың  ерте 
кезде  калы птасқан  және  батырлық  жырға  тән  жыр»  түрін,  жыр­
л а у   әдісін  үнемі  колдана  бермегендігі  байкалады.  Олар  өздері- 
ніц  ж ырына .айдар  тағы п,  «батырлык жыр» Д£П  ат  койса  да^,  жыр 
оқиғасы   көбінесе  түрмыс-салт,  әлеуметтік  ж ағдайлар  жайында 
болады ,  Бүл  тектес  жырлардын.  әцгімесі  ертедегі  «Алпамыс», 
«Қобыланды»,  «Ер  Т арғы ндарға»  үксамайды.  Егер  Ер  Тарғын, 
Қ обы ланды лар  ш етелдік баскыншыларға  карсы  күресіл,  олардан 
ел-жүртын  корғап  жүрсе,  Ермек,  А ркалы қ  сияқты  батылар  өз 
еліидегі  ж ауы зды к  пен  зүлы мды кқа,  әділетгіздік  пен  езушілікке,
Казач,  олебиетінің  тарнхы ,  I  том,  429-бет,  I960. 
___   tQft_
С.  С а д ы р б а е в .   Қ а эа к  
эпосыныц 
тутастану  мәселелері, 
Алматы,  іуо  .
185

элеуметтік  теисіздікке  карсы   шығадъі,  осы  ж олда  олар  ел  билеу- 
ші  хандар  мен  билердеа  хек  қайы рады .  Бұдан  ертеде  туған  ба­
ты рлы к  жьгр  дастүрініқ  бертінде  ж а ң а   с.шіат  ала  бастгіғднын  кө* 
р е м і з .
Корыта  келгенде,  б а т ы р л ы қ е р л ік   істерді  суреттейтін  халык- 
ть: Я  ж ы рлар  «ертеден  келе  ж а т қ зн   мәдеіш  мұраныц  асылдарынан 
саналады.  Ол  ж ы рлар  халқы м ы зды н  ертедегі  ерлік  рухын,  нені 
коксеп,  нені  арм ак  еткЕЯіш  бсннелейді-  Бұдан,  әрипс,  халықтық 
ж ы рларды ц  барлығы  ж оғары   идеялы,  әрі  көркем  деген  үғым  ту- 
ызады.  О лардьщ   Ішінде,  ж огары ди  айтылғандакыдай,  идеялық 
каиіііылығы  барлары   да,  көркемдік  ж ағы   элсіздері  де  кездсседі. 
Біздіц  міндетіміз халы қты қ ж ы пларды ң  ішінен  ец  асылдарын тац- 
дап  ал а  білу  Оолып  табылады.-
ҚіЗБЫЛДНДЫ  БЛТЫР
.Ертедегі  ескі  мәдени  м үрам ы зд н к  есксрткіші  есебінде  ел  ара- 
сында  сакталы п,  бізд іқ зам аны м ы зға  ж еткен  хөне  жырдын.  бірі — 
«Қ арақы пш ак  Қобыланды  батыр:».  Бұл  ж ырдьщ   ертеден  келе 
ж атқанды ғьш а  жәші  оиьі  тал ай   ж ырш ы  ақы идарды ң  айтыіг  өтке- 
ніие  осы  жырды  ж ырлауш ынын  бірі  Н^рпейІо  Байғаниннің  мьша 
бір  сөзі дәлел.  «Мен, — дейді  НүрлойІс, — «Қобыллндыны»  он жс- 
ті  жасымнаи  жырладым.  Сол  кезде  ту к ы мы  ж ырш ы Махует деген 
ацыннан  осы  « К  об ы л а н д ы н ы *  үйрсндім.  іМахуеттщ  экесі  Ділма- 
ғамбет,  Д ілм агамбсттің окесі  Бітегек,  Бітегеішін  окесі  Терлікбаи, 
Терлікбандыц әкесі  Бакы,  Вакыныц әкесі  Ж аскелең,  Жз-скелешіід 
оііосv  Гекберген  дегеп  атақты  ж ы раулар  втіпті.  Атадан  балаға 
«Қобыландынын.»  мен  айтатын  осы  желісі  калғалі  екон.  Мен 
мазмұцьш  бұзбаи,  ертіегісш  сол  күйінде  лоырл.адьсм.  Ожырай  де­
ген  елден  шьш.кгш  асқая  акын  Қсшақбсрген  де,  Канжекара  жь:р- 
шы  да  «Қобыландыны»  осылші  ж ы рлады »1.
Мұндай  деректі  «Қобыланды  батырды»  ж ы рлағаи  Марабай, 
Мергенбай,  Б ірж лн  Толымбаез,  Айсгі  Байтабъш&в,  Мурыи  жырау 
Сеңгірбаев,  Есм үрат  Н ұрабы ллаен  (қ а р а қ а л п а қ   ақины )  сияқгы 
к ы рш ы лар  д а  айтады.  Әрқайсысы  бүл  жырды  кімнен  үйренгешн 
айтады.
Біз  ж оғары д а  ел  арг.сыпан  к а з а к   ауыз  эдебяеті- 
жішалуы. 
^ 111  ке^ ‘Р  үлгілері  XIX  гасырдын.  ішінде  жинала 
басгағаны к  ж эие  бү.і  жөнінде  ецбек  сщіргеп  кі* 
сілерді  атап  еткенбіз,  Сол  аталган  адамдардьщ   ішінен  «Қобы- 
ланды  батыр»  жырын  алғаш   рет  ж инаган  ЬІбырай  Алтынсарин 
деуге^болады.  Б үғак  келтірер  дәлелім із  төмеядегідей.
Ыбырай Алтынсарин О ркибор  каласы нд а  оқыгі жүрген кезікдс 
(1850  жылдары)  орыс  халкыныц  бірнеше  ағартушы-галымд^рЫ' 
мен  танысады.  Оған,  &сіресг  Н.  И.  Ильминскнй,  В.  В.  Грнгорьек 
секілді  окым-ысты  адамдар  көп  ж әрдем,  квмек  етсді;  білім  алу»
’  Н.  Б а й ғ а н к н .   «Қ сбы ланды   б а іь ,р » ,  Қ ;-зак  С С Р   Ғ ы лы н   академияси- 
н и қ   Әдебиет  ж;»не  опер  иыстнтугынық  қопжйзб-,:  фояды сы.
180

хзлілкқа^қы змет  ету  .жолдарьщ  көрсетёді.  Орысша  оқып  білім 
алган,  ой-өрісі  кецейген  ЬІбырай  өз  халкы на.қы змет  етуді  қа-'' 
з а қ   ауылдарында  оқу-ағарту  жумысын  жүргізуден  бастайды, 
мектептер  аш ады.  Оқуға  қ а за қ   жастарын  тартады,  оларға  арнап 
өлең,  әқгімелер  ж азады ,  жастарды  оқуға,  білімгс  шакырады. 
Окушы  б ал ал ар   үшін  оқу  кұралдары н  (сөзі  қазақш а,  әрпі  орыс­
ша)  ж азад ы   да,  оларды  ж оғары да  аталған  жолдастарынын  кө- 
мегімен  бастырып  шығарады.  Бул  кітаптарына  Ыбырай  бірін- 
шіден,  өзіиіц  ш ы ғармалары н  енгізсе;  екіншіден,  ел  арасынан 
халы қ  әдебиетініц  халықты  окуға,  енер-білімге,  ерлікке  шақыра- 
тын  такд ам алы   үлгілерін  жинап  енгізіи  отырады.
Н.  Ильминскийге  ж азғаи  бір  хатыпда  Ыбырай  былай  дейді: 
«Мемі  ел  арасы нан  каптеген  әдебиеттік  материалдар  жинадым... 
оны  мүмкін  болғанышда  сізгс  жіберіп  те  отырмақпын»  *.  Ыбы- 
райды ң  к а з а қ   ауыз  әдебиетін  ж инауға  кіріскендігін  Н.  Ильмин- 
скнй  өте  құнтайды   ж әне  оған  ж азған   көптеген  хаттарында  қ аза қ 
еліш ц  ауыз  әдебиетке  өте  бай  екендігін,  халыктың  нелер  тамаша 
одебнеттік  ш ы ғарм алары   ауызекі  сақталып  келе  жаткандығын, 
соларды   ж инап,  жазып  алуға  кәціл  бөлу  керектігін  айтады;  бұл 
м атериалдарды   к а з а к   балалары на  арналған  оку  кұралдарына 
м олы ргқ  енгізудіқ  мәні  зор  екендігін  білдіреді.
Бұдан  былайғы  н^ерде  де  ауыз  әдебиетінін  әр  турлі  үлгілерін 
м олы ргқ  ж инау  ісіне  кіріскен  Ы бырай,  өзінің  атасы  Б алғож а  би- 
ДІК  (Б ал ғо ж а  д а   акын  болған  адам)  аулына  келіп  жүрстін  ірі 
акы ндармен  танысып,  олардын  жырларын  қызыға  тықдайды  ж э­
не  кейОіреулерін  ж азы п  алады.
Қ а га қ   ауьтз  әдебиетінің  үлгілерін  жинап,  жазып  алу  бір  кісі- 
нің  қолынан  келетін  ж ұмы с  емес  екендігін  Ыбырай  ж ақсы   түсі- 
неді.  Соңдықтан,  ол  бұл  Іске  өзініц  досы  Н.  И.  Ильминскнйдің дс 
ат  салысуын  өтінеді.  Ильминский  Ыбырайдың  бүл  тілегін  қабыл 
алады   да,  халы к  эдебиетіп  жинауға  кіріседі,  Ыбырай  Н.  Ильмин- 
скийді  қ а з а қ   халкынын  өмірімен  таныстырады  және  к а за қ   тілін 
үіфенуіне  көмектеседі.
Н.  Ильминский  мен  Ы бырай  көп  уакыт  к аза к   ауылдарын 
аралайды .  О-сындай  ел  аралап  жүрпен  кезінде  Ыбырай  оны  Ма- 
рабай   акьшмен  таныстырған  секілді.  Олар  Марабайдыц  көпте- 
г-ец  ж ы рлары н  тындайды,  кейбіреулерін  жазып  алады.  Бүл  жө- 
нінде  Н.  Ильминский  былай  деп  жазады.
«Мен  1859  ж ылдың  кысынык  бас  кезінде,  Батые  Казакстанда 
туруш ы  суырып  салма  айткыш  М арабай  ақынды  Орынбор  кала- 
сына  ш ақырып  алдым...  М арабай  «Ер  Тарғын»  зкгімесін  жырлап 
берді.  Мен  бул  жырды  татар  әрпімен  жазып  алдым...  «Ер  Тар- 
ғыпды»  эз  алдына  кітапш а  етіп  Қ азаи  қаласыида  бастырып  шы* 
ғардым...»2.
Н.  И л ь м   и и с к  ни.   Воспоминания  об   И.  Алтынсарине,  Казань,  213  стр.
2  Сонда  32-бет.
187

М арабай  яқм нкаи  Ы.  Ильминскнй  ж язы п  алған  «Ер  Тарғьш» 
жырынын.  өз  алдына  ж еке  кітапш а  болып  шығуын  Ыбырай  аса 
зор  қуаныштген  карсы   алады ,  о г г л   v m n   к т іл м е п   қуанады.  Бул 
жонінде  ЫбыраЙ  1S62  ж ы лы   Н.  Ильмиискийге  жазғгш  бір  хатын- 
да:  «Мен  сіз  бастырып  ш ы ғарған  «Ер  Тарғын»  жырын  окыдым. 
Бұған  өте  қатты  қуанам...  К а за к  тілінде  еш  уакытта  кітап  басыл- 
ға я   емес.  Сондықтап  қ а за қ т а р   өзііііц  аіга  тілінде  кітан  шыкканы- 
в а  
өте 
катты  куануда...»  1 — дейді  де,  сл  арасынан  «Ер  Таргын» 
секілді  бірнсше  жыр,  ертегі-әцгімелерді  жинағандығыя 
хабар- 
лайды  ж әне  оларды  басиа  ж үзіне ш ығару  үш ік Н.  Ильмиискиййін, 
көмектесуіи  сүрайды 2.
Н.  Ильмннскийден  кейін  М арабай   акы наан  Ыбыран  «Қобы- 
л а н д к   батыр»  жырың  ж азы л  аладь:.  Ж ы рды ц  бір  тарауыи  1879 
жылы  (орыкбор  қаласы н д а)  и ш к қ ан   ^Киргизская  хрестоматия» 
деген  кітабы на  енгізеді.  Ы бы райды қ  хрестоматиясына  еиген  бұл 
тар ау д а  Тайбурылдыл  ж үрісі  («Әнт,  ж ануар,  шу!  — деді»  дсп 
басгалаты н  бәлім)  суреттеледі.  Б ұл  үзіндіні  осы  куяі  жұртшьі- 
лы қка  таныс  болғал  М арабай  ак,ь:н  айтуыидагы  «Қобыланды  ба* 
тыр»  жы рьш сн  салыетырсақ,  екеуі  созбе-сөз  қабысып,  тура  шы- 
ғады.  Б ү л   ж ы рды   ЬІбы райдац  бүрын  ел  арасы нан  жинап  жазып 
алған  ж әне  баспа  ж үзіпе  ш ы гарғал  ад&мды  кездестірмейміз/
М іне,;осы   -оекілді  фактілерге  суйепе  отырып,  біз  Марабай 
акьшныц  «Кобыланды  батыр»  жырын  XIX  ғасы рда  жазып  алып, 
бірінші  рет  басг-а  ж үзіне  т ы ғ а р ғ а н   адам   деп  Ы бырзн  Алтынса- 
ршіді  атамақпыа.  Ы быраи Мар&байдан  «Қобыланды  батыр»нчьі* 
рыи  толығыпан  жазып  алды  ма, жок.  па, о л а р а с ы   озірге  мәлім 
емес.  Б ір а қ   Ы бырайдык «Хрестомгітиясыидагы»  үзіндіге қарағян- 
да,  ол  бүл  ж ы рды   толығыңан  ж азы п  алғанды ғы   баіік.алады,  Бі- 
р а қ   баспаға  жырдыц  аса  бір  ісзркем  белімін  ғзн а  таңдап  алып 
ш ы ғарғак  секілді.
Алтыігсаринкіц  «Қобылаыды  батырды»  М арабай  акыннан 
(бір  варианты^)  ж азы п  алып,  оны  лай д ал зн у ы   кейінгілерге  улп 
болады.  Осыдан  былай  «Кобыланды  батыр»  жырынык;  баска  ва- 
рнанттары н  ж инап  алу  ісі  басталады .  М әселен,  жырдын.  бір  кіаі- 
кене үзіндісі «Торғай»  газетінде  (5901  ж ы л, №   15)  басылады жзне 
«Орынбор  оқыы;ысты  комиссиясынық  ецбектеріігде»  (1910  Ж-» 
ХХП  том) 
б ір  
үаінді  енеді.  Б у д ак   хейіп  М ахмүт-Сүлтан  Туякба* 
ев  деген  кісі  «Кобыланды  батыр»  ж ы ры н  бүрынғы  Қосганай  уезі» 
К а р аб ал ы қ  болысындағы  жыршы  акьш  Б ір ж ан  
Т о л ы м б а е в т а й  
жлзып  алады   да,  ец  алгаш   рет өз  алды на  хітапш а  етіп  19М кылы 
«Қ арақы пш ақ  Кобыланды  батыр»  деген  атпен  бастырып  шыға- 
рады.  Мүны  «Кобыланды  батыр»  ж ырыныц  ен.  көлемдісі,  толик 
айтылғаи  түрі  деуге  болады.  М үада  Қ о б м л ан д ы и кк 
т у у ы н а н  

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: