Мемлекеттік тілде оқымайтын

сөздің  м ағы налары н  бірте-бірте  оқуш ы ларды ң  сөздік
ңорына енгізу керек. Оқушыға сөз мағынасын түсіндіру-
де көп мағыналы сөздер көп ңиындың келтіреді. Мүғалім
көп  мағыналы  сөздің  оңушы  қай   мағынасын  білетінін
есепке ала бермейді. Оқушы мүндай ңиындықңа үшыра-
мау үш ін,  мүғалім мөтіндегі  сөздің  оқушыға таныс  ма-
ғынадан басқа магынада ңолданғанын оқушыға ескертіп,
сөздің мөтіндегі мағынасын білдіру керек. Сонда оңушы
сөздің  мәтіндегі  мағы насы н  біліп,  оны  көп  мағы налы
сөзге жататынын аңғарады. Қазаң тіліндегі "ңара " деген
сөздің оқушы орыс тіліндегі  "черный" деген мағынасын
ғана  білсе,  оның  басңа  м ағы налары ндағы   сөз  тіркесін
аудара алмайды.  Мысалы: ң аракүн , ңара түн, ңара адам,
м аған  ң ара,  бермен  ң ар а  деген  сөздердің  м ағы насы н 
мөтінге ңарай ойластырып үйретеді.
9.2. О қуш ы н ьщ  сөздік қ о р ы н  бай ы ту
Тіл үйрету,  оңуш ының сөздік  ңорын  байыту  -   мұға- 
лімнің негізгі жүмысы.  Багдарлама бойынша өр сынып­
та неше сөз  үйретілетіні белгіленген.  Оңушының сөздік 
ңоры сабақта және сабақтан тыс уақытта байиды. Оңущы- 
ны ңазақш а радио  тыңдауға,  теледидар коруте,  театрға 
қ азақ ш а  ңойы лы м дарга  баруга  м үгалім   баулу  керек, 
өйткені олар оқуш ының создік ңорын байытатын жүмыс 
түрлерінің бәрін ж үйелі түрде жүргізіп отыруын қаж ет 
етеді. Ж аң а сөзді оңушы меңгеру үш ін, ол ең кемі 3-8 са- 
бақта ңайталану керек.  Оқушы үйренген сөзін сойлеуде 
қолданып дағдылануы керек. Егер оқушы ж аңа созді са- 
бақта, сабаңтан тыс уақытта ңолдана алатын болса, ол бел- 
сенді создікке айналады.  Белсенді емес сөздік басңаның 
созін үгуда,  мөтін, кітап оқуда кездеседі. Ертегі, оңгіме, 
кітап оңу кезінде оқушы ондағы өзіне таныс емес сөздерді 
создің  ңүры лы сы ндағы   ж үрн ақ  не  түбір  арңы лы ,  сөй- 
лемнің  ж алпы   мазмүны  арңылы  түсінеді,  біледі.  Бірақ 
оны соз сойлеуінде қолдана бермейді.  Оқушының сөздік 
ңорын  байыту сабақпен  байланысты:  өр  сабаңта белгілі
148

дәрежеде оқушыға ж аңа сөз үйрету жоспарланып отыра­
ды. Ол сабаңтың мазмүнына кіреді. Ж аң а сөзбен жүмыс-
ты ңтүрі:
— заттың сөзін, суретін көрсету;
— аудармасын беру (Сөздің ңиындығына байланысты)
— сипаттамалы түсіндіру
— синониммен  түсіндіру
—
  үнемі  қайталап  отыру  (ж еке  сөз,  сөзбен  тіркесте, 
сөйлем қүрамында,  сөйлеу кезінде, үй тапсырмасында, 
сыныптан тыс жүмыста, сыныптан тыс оңуда, саяхатта, 
шығарма жазуда. Мысалы: II сыныпта тебеді, сырғанай- 
ды, қаула, қүм , көңілді, тікеш ек деген сөздерді оңушы- 
лардың сөздік қорына енгізуде мүғалім суретпен жүмыс
ж үргізеді):
— Не көріп түрсыңдар?
R- Әже не істеп отыр?
— Балалар не істеп жатыр?
— Қ ы з не істеп жатыр?
— Олардың аты кім?
Сосын 
цандай?
  деген сүраққа жауап беретін сөздерді 
оңытады: үлкен, кішкентай, жақсы, ңоңыр, сары, ыстың.
9.3.  Ф р азео л о ги ян ы   оқы ту
Фразеологизмдерді оңушы ана тілінде де біледі. Фра- 
зеологизмдерді оңушы сөйлеу кезінде қолдану үш ін ма- 
ғынасын ж аңсы  түсінуі ңажет жөне оны ңолдану дағды- 
сы болуы керек.  Мүғалім фразеологизмдерді оқыту ке- 
зінде осы екі мөселені нысанға алып,  оларға баса назар 
аударады. Фразеологизмдермен оқушының сөздік ңорын 
байыту, фразеологияны оңушыға таныстыру оны мағы- 
насы н  түсіндіруден  басталады .  Ф разеологизм дердің 
оңуш ының ана тілінде дөл келетін түрі болса, фразеоло* 
гизмнің мағынасын түсіндіруге оны  пайдалануға бола­
ды:  бес саусағындай білу -  знать как  свои пять пальцы, 
он саусагынан онер төгіледі -  мастер на все руки. Фразео-
149

логизм дердің  м ағы насы н  түсіндіруде  оқуш ы ны ң  ана
тілінің материалына сүйену, оны пайдалану жаңсы нөти-
же береді. Кейбір жағдайда фразеологизмдерді түсіндіру-
де  оны  ң о л д ан ы стағы   н а қ т ы   м ағы н асы н   бір  сөзбен 
түсіндіру ңолданылады. Мысалы:
-  синоним сөзбен түсіндіруде:  төбе ш аш ы тік түру -
ңорңу,  ңоян  аяғы н  ж еген  — ж үй рік,  ңой аузы нан  шөп 
алмайтын — ж уас.
-  ана тіліндегі сөзбен аудару: іс ауы з -  өтірікш і, мал 
базар лы  болсын — тез өтсін.
Кейбір ж ағдайда фразаны сипаттал түсіндіру қолда-
нылады. Фразеологизмдерді үйрету арңылы оңушының
сөздік  қоры н  байытумен  бірге  оларды  белсенді  сөздік
ңорға айналдыру ж үмы сы  ж үргізіледі жөне оны ңолда-
ну дағдысы  ңалы птасты ры лады .  Ф разаларды  қолдану
дағдысы қалы птаспаса сөздер үмытылады, оларды білсе 
де, сөйлеуде қолдана алмайды.
Фразеологизмдерді түсіндіргеннен кейін оны жаттық- 
тыру керек, ол түрлі жолмен жүргізіледі:
1  Қолданылу жолы көрсетіледі.
-  Түраңты тіркес қолданы лған сөйлем жасату.
~ Сөйлем жасату арңылы сөйлеуін қолдануға ж атты ң- 
тыру.
-   Фразеологизмді  сөйлеуде,  өңгімөлесуде  қолдануға 
ж атты ңты ру.
-   А уы зш а,  ж азбаш а  мазмүндама,  ш ы ғарм а  ж азуда 
пайдалану.
-  Күнделікті өмірде,  қары м  -ңатынаста өрекеттену.
-  Оқушының белсенді сөздік ңорына айналдыру. 
Фразеологизмдерді оңушының қолданыс сөзіне айнал-
дырудың  мәні  зор.  Түрақты  сөз  тіркестерін  ж еткілікті
үйрету, оны сөйлеуге қолдануына дағдылану оңушының
сөздік  ңорын  байытумен  бірге,  оңуш ылардың  қазақш а
сойлеуіне  көркемдік  береді  жөне  ынтасын  арттырады.
Фразеологизмдерге арнап үйірме отырысында немесе ер-
теңгіліктер,  кеш тер  арнау  тартымды  болады.  Мысалы:
Кожек" атты мөтін бойьгаша сөз тіркестерімен жүргізі- 
летін жүмыс үлгісі.
150

Сә^рсен  жол  жиегінде  жатңан кіп-кіш кентай  көжекті 
көрді. Көжектің екі көзі жаудырап, орнынан ңозғалмай- 
ды.  Қ андай  өдемі  көжек!  Өзі  ж үды рьщ тай  ғана,  сүп- 
сүйкімді.  Сөрсен  аяғының үшымен  басып  жаңындады. 
Көжекті үстап алды. Ж үні жүп-жүмсаң екен. Ж үрегі жиі 
соғып түр.
-  
Қорықпа, қорыңпа, көжегім, екеуміз дос боламыз, -  
деді Сәрсен.
К өж ектің  туғанына  үш-төрт  күн  болғанда  аналары 
оларды ж еке  тастап  кетеді  екен.  Олар енді өз  күнін өзі 
көреді.  Көжекке сыбдырлаған шөп,  ш ырылдаған тоғай 
дауысы,  гуілдеген  жел  де  ңорңыныш ты.  Түнде  айдың 
ж ары ғынан да ңорқады. Көжектер түлкі, ңарсаң, күзен- 
дерден ңорңады. Олар үйы қтау үшін таңыр жерге, жол- 
дың жиегіне келеді (Ә.Қоңыратбаев).
Мүғалім мөтінмен жүмыс жүргізер алдында түрақты 
сөз  тіркестерін  тауы п,  оның  мағы насы н  сүрайды:  Өз 
күнін  өзі  көру — жить  самостоятельно.  А яғы ны ң  үшы- 
мен басу — идти без шума.
Содан кейін сойлем ңүрастыртады немесе мөтін ішінен 
осы  соз  тіркестерімен  байланысты  сойлемді  тауып  тү-
сіндіре д і. Сонд а оңушы лар мынадай сои лемдер қүрасты- 
рады:  Көжек  енді  оз  күнін  өзі  көреді.  Сәрсен  аяғының 
үшымен басып жақьгадады.
Оқушылардың дәптеріне келесі сөйлемді жазғызады: 
Қ оян -  сүт қоректі, үзын ңүлақты , үйде жөне жабайы
осетін хаиуан.
Ор қоян  -  ірі, жабайы ңоян.
Көжек -  ңоянның баласы.
Содан кейін мүғалім ж ақсы   оқитын  оңушыға келесі 
өлеңді  оқытқызады.
Үзын ңүлақ сүр ңоян, 
Қарап еді артына,
Естіп ңалып сыбдырды. 
Қиығын can көзінің. 
Ойлы-ңырлы ж ерлермен, 
Ке ле ж атңан томпаңдап, 
Ы тңып-ытңып ж үгірді. 
Кожегі екен озінің.
[Т. Бердияров)
Өз күнін өзі көреді деген соз тіркесін ңолданып диа­
лог  оқиды .Ү йірм е  ж үм ы сы нда  м үғалім  
цоян
  сөзімен
151

байланысты сөз тіркестері мен  фразеологизмдердің ма- 
ңызын кеңірек  аш уға болады:  ңоян ж үрек — пугливый, 
қо ян   аяғы н   ж еген  -   бы стры й,  ң оян -қолты қ  аралас  -  
друж но.  М ақал-мөтелдер  де  түраңты   сөз  тіркестеріне 
жатады,  бірақ олардың өзіндік ерекшеліктері мен үқсас- 
тыңтары бар. Маңал-мөтелдер ңүрамы жағынан күрделі, 
мазмүны ж ағы нан игі қасиеттерге үндеу сипатында бо- 
лады .  Маңал-мөтелдер  ауыспалы  мағынада  қолданыл- 
ғанымен қүрамындағы сөздерде магына ізі саңталады.
М ысалы: 
Ақымақ жауынды кі/ні суга  ті/сер.
Тобынан айырылеан  қазды,
Топталеан қареа алады
,—деген мақалдарда 
ауыспалы магына бар, біраң о л ар дағы сөздердің мағына- 
сы мүлдем жойылмаған.  Маңал-мөтелдерді үйретпестен 
бүрын  м үгалім   оқуш ы ға  әуелі  ж а й   сөздерді  үйретіп, 
сөйлеуге жаттықтырады.  Түраңты тіркестер мен маңал- 
мәтелдерді үйренуді кейінірек үш інш і, төртінші сынып- 
тардан  бастауға  болады.  О қуш ыға  мақал-мөтелдердің 
сөздігін ж асату, үйренген маңал-мәтелдерін ж еке дөптер- 
ге  ж азы п   оты руга  дағды ланды ру  қ а ж е т.  Ол  сөздікті 
оңушы күніне бір рет қайталап оңып отырса, оның ойын- 
да,  есінде  сақталады ,  үмытпайды.  Бастауыш   сыныпта 
ңолданылатын кейбір мақал-мәтелдер:
Еңбек ет те, маңтан,
Ойнап кү л  де, ш аттан.
Адам досымен, ағаш  тамырымен мыңты.
Сүрақтар:
1
.  Эр сынып  бойынша лексикалық  минимум  мөлшерлері 
қандай?
2.  Көп  мағыналы сөздерді үйрету әдістерін ата.
3. Синоним, антоним, омоним сөздерін үйретудің жолы қан- 
дай? 
з 
^   v - 
п.: 
г; 
г 
Л
4. Жаңа сөзбен жүргізілген жүмыс түрі.
5.  Фразеологияны үйрету жолы.
Тапсырма:
1
.  Эр  сынып  бойынша  лексикалың  минимум  мөлшерін 
атау.
152

2.  Коммуникативтік таңырыптарын  аиқында.
3. Қазақ тілі сабағына қатысып, сөздік жұмысының түрлерін
байқа.
4. Бір мөтін бойынша сөздік түрлерін өткіз.
5. Бір фразеологизммен жүмыс өткіз.
Әдебиет:
1 
.Н. Оралбаева, К. Ж ақсылыңова. Орыс тіліндегі мек- 
тептерде қазақ тілін оқыту өдістемесі. -  А.: А натілі, 1996.
2.  Б .  Қ ұлм ағам бетова.  Қ азаң  тілін   үйретуш ілерге
көмекш і ңүрал. -  Алматы,  1990.
3.  Б.  Қүлмагамбетова.  Қазаң  тілі сабағына техника-
лық қүралдарды  пайдалану. — Алматы,  1984.
4. Пассов Е.И. Коммуникативный метод обучения ино­
язычному говорению. — М., 1991.

1 0 -Т А Р  А У
Г Р А М М А Т И К А Н Ы  ОҢЫ ТУ
Ж оспар:
1.  Грамматикалы ң  материалды   сүрыптау  принцип-
тері; 
Р '•в  - Щ
щ
ИЯИНН 
_
3.  Грамматиканы тілдің басңа салаларымен байланыс- 
ты раоңы ту.
4. Морфологияны оқыту.
5.  Синтаксисті 
ОҢЫ Ту.
10.1.  Г р а м м а т и к а л ы ң   м а т е р и а л д ы  сұры п тау
п р и н ц и п т е р і
Қазаң тілі грамматикасын оқытуда ол екінш і тіл бол­
тан дыңтан , маш ьщ тьщ  бағыт басым болады. Граммати- 
калы қ мөліметтің бәрін сөйлеуде дүрыс ңолдануға үйре- 
ну  керек.  Үлт  мектебінде  грам м атиканы   оңыту  дұрыс 
сөйлеу үш ін керек деп түсінуге болмайды, ол ойын дүрыс 
ж аза білу үш ін қаж ет. Оқуш ының ң азақш а тілді меңге- 
РУІ ауы зш а да, ж азбаш а ңатар дамуы міндетті болып са- 
налады .  Ж азуд а  үлкен  орын  алаты н  ты ны с  белгілері 
гр а м м ати к а м е н   б ай л ан ы сты .  Г р ам м ати к ан ы   оқы ту 
оқуш ы ны ң логикалы қ ойлауын дамытатынын есте сақ- 
тау ңаж ет.  Оңушы  ана тілінде сөйлегенде,  ж азғанда өз 
ойын ңалай білдіруді ойланып ж атпай автоматты түрде 
ж еткізеді. Оңушы грамматиканы  оңуды өз ойын ңазақ- 
ш а  ж еткізу үш ін  ңолданумен  ш ектеліп  ңалм ауы   тиіс. 
Ол  басқаның  сөзін  білуі  керек,  ң азақш а  сөйлеп,  оңып 
түсінуі ңаж ет.  Сөйтіп грамматиканы  оқыту  оқуш ының
оз ойын басқаға ж еткізу үш ін ғана қолданылбай, баска-
154

ның ояын түсіну үшін де маңызы зор екені дөлелденді. 
Қазаң тілін орыс  мектебінде оңытңгінда грамматиканы 
сөйлеу,  ж азу, оқу кезінде атқаратын тәжірибедегі ңыз- 
метіне  ңарай  бағыттап  оқыту  үнемі  м үғалімнің  есінде 
болу керек. 
. 
-
Қ азақ тілін екінш і тіл ретінде оқытқанда, граммати­
калы к материалды сүрыптап алу қаж ет. Орыс тілін үлт 
мектептерінде оңыту әдістемесінде грамматикальщ  ма­
териалды сүрыптаудың 4 принципі көрсетіліп ж үр.
Олар грамматикалы к көрсеткіштердің:
— ңызметі; 
г
— ж еке өзіндік мөні;
— ана тілінің материалын ескеру;
— омонимдік ңүбылысты ескерту.
Грамматикалык көрсеткіштерді тілде атңаратын ңыз-
метіне  қарай  таңдап  алу дегенді  екінш і  сөзбен  айтңан- 
да, тілдің қолданылу ж иілігіне ңарап таңдау деуге де бо­
лады. Орыс тілінде заттың жекеш е, көпше мағыналары 
сеп тік  ж ал ғау л ар ы   ар кы л ы   беріледі.  Қ азаң   тілінде 
септік ж алғаудың көпше түрі жоң. Затты ң көптік мағы- 
насын  білдіру керек  болса,  түбірге  септік  ж алғауы ны ң 
алдынан  көптік  ж алгау ж алғанады.  Мысалғы:  оңушы-
ларга, балаларғат.б. Ал грамматикалы к көрсеткіштерді
талдауда  негізгі  принциптердің  бірі  косы м ш аларды ң 
сөйлемдегі  қы зм еті  саналаты н  болса,  ж алғауларды ң  
ңызметі сол принципке сай. Тілдің грамматикасы -  өте 
күрделі ңүбылыс, оның ішінде тілді оңыту үш ін алына- 
тын объектілер өте көп, бірақ оның  бөрін бүл арада атау 
мүмкін емес.  Қазаң тілінің грамматикасын оқыту үшін 
грамматикалың көрсеткіштерді талдау, олардың сөйлеу- 
де қаж еттілігі арңылы гана шешіліп қоймайды. Төуелдік 
ж алғауы н  меңгерген  адамға  дөл  осы  мағы наны   білді- 
ретін 
-нікі, -дікі, -тікі 
жүрнағын білу міндетті.  Тілді те- 
реңдете  оқыгысы  келген  кезде  оны  үйрету  қиы н  емес. 
Грамматикалык таңырыпты сүрыптап алудың жауапты-
лығы өте маңызды,  өйткені ең негізгі мөселе  -  оңушы- 
ларды ң  к а за қ ш а   сөйлеу  қ аж еттіл ігі,  қары м -ңаты нас 
ңаж еттілігінің талабына сөйкестігі. Ал грамматикалы к
155

көрсеткіш терді  білмей  сөйлеуге,  сөйлегенде  түсінуге 
болмайтыны өрқаш ан да есте болуы керек екені сөзеіз.
Қосымш а деген  тақы ры пты   оңытуда оқуш ы ларды ң 
зейінін  аудараты н  бір  нәрсе  — қосы м ш аны ң  түбірден 
кейін  келетіндігі.  М үғалім  қосымш аны түсіндіргеннен 
кейін ж алғанаты н бөлшек қосы мш а,  ол өзара екі түрлі 
ж үрнаң жөне ж алгау болады деген аны қтам аяы  мысал- 
дармен  бекітеді|  Көрнекі  ңүралдагы   ж әне  оңулыңтагы 
мысалдарды талдай отырып,  мүғалім  ж оғары да айтыл- 
ған  аны қтаманы ң  басын  қосып,  ңорытьш   қайталайды . 
Осы тақы ры пка байланысты түбір мен қосымш а арасын 
сызыңш амен бөліп, түбірлес сөздерді буынға бөліп жат- 
тығу орындалады. Оқуш ылар түбір, қосымш а, ж үрнақ, 
ж алгаудың анықтамаларымен таны сады . Бірінш і кезең- 
де  ж үрнаңты ң  түбірге  тікелей  ж алғанаты н  ерекш елігі 
айтылады. Ол үш ін бірнеше мысалдар алынады: етік-ш і, 
балы қ-ш ы , бала-лы қ, ж ас-ты қ, т.б.
Е кінш і  кезеңде  ж үрнақ  ж алғану  арңы лы   бір  сөзден 
екінш і бір ж аң а сөз ж асалаты ны  түсіндіріледі.
Үшінші кезеңде сөзге  ж алгау да,  жүрнаң та ңосу ке­
рек болтан жағдайда ж үрнақты ң жалғаудан бүрын, яғни 
ж үрнақты ң түбірге  бірден  ж алғанаты ны  тагы  қайталап 
айтылады:  етікші-лер,  жастың-та.  Грамматикалың  ере- 
желерді маш ыңтың  жолмен  түсіндіру дегеніміз  мысал­
дар,  кесте арқы лы  оқуш ылардың өздерін белсенді түрде 
қатынастыра отырып, берілген анықтаманы есте ңалды- 
ру. Қазаң тіліндегі түбір сөз дер ңүрамындағы жуан сөздер 
жөне  ж іңіш ке  сөздер  болып  екіге бөлінетіндігіне,  соған 
орай,  ңосымш алардың да ж уан,  ж ің іш ке  болып  түрле- 
нетін ерекшелігіне оңушылардың назарын аудару қаж ет 
(бала-лар,  терезе-лер).  Оңушылар  ж уан  жөне  ж ің іш ке 
дыбыстармен  бірінш і  сыныптан  таныс.  Олар  ң азақ  ті- 
ліндегі дауысты дыбыстардың е к і түрге бөлінетінін, оган 
қандай дыбыстар жататынын біледі,  олардың көмегімен 
қазаң  тілінде  түбірдің  ж уан,  ж ің іш ке  болып  бөлінетін 
ерекш елігі  еске түсіріледі.
Келесі  кезекте сөздің түбіріне ж үрнақ,  ж алгау жал- 
ганаты ны   айты лады .  Ж үрн аң ты ң   ерекш елігі  бірінш і-
156

ден, ол сөздің түбіріне бірден ж алғанады, екінш іден, ал- 
ғаш қы  түбірдің мағынасы ж үрнақ ж алғанғаннан кейін 
өзгереді.  Б ү л   ережені  көрнекі  ңүралдағы  мысалдарды 
талдай отырып, оңушылардың көзін ж еткізем із. Мыса­
лы: жүмыс — работа, жүмысш ы —
 рабочий, астана — сто­
лица,  астанальщ — столичный,  ойын — игра,  ойьшшық —
 
игруш ка,  т.б.  Ж алғаудың негізгі қы зметі -   сөйлемдегі 
создердіц арасын жалғастыру, демек ол арқылы жалған- 
ған сөз мүлдем озгеріп кетпейді (жүрнақ көмегімен жал- 
ғанғандағыдай емес), яғни айтылған  ойды жүйелеп жет- 
кізу 
үтттітт 
пайдаланылады. Мысалы, әже —
 моя бабушка, 
үяда -   в  гнезде,  т.б.  Орыс  мектептерінің  бастауыш  сы- 
н ы п тары н да  септік  ж алғау л ар д ы ң   аты   атал м ай ,  тек 
сүрақ қою арқы лы  оқытылады. Мысалы, кім нің? нені? 
деген сүрақтарға ж ауап беретін сөздерге ж алғаулар қан- 
дай төртіппен ж алганады деген моселені түсіндіру.
Бірінпгі, оңулықта берілген суреттермен түсіндіріледі.
Е кінш і,  кім нің?  ненің?  сүрақтары на  ж ауап  беретін 
соз дерге ж алгау лардың жалгану тортібі айты лады . Түбір 
сөздің  соңғы  дыбысы  дауысты  жөне  үнді  (м,н)  дыбыс- 
тары на  аяңталса,  ж уан  сөзгв  -ның,  ж іңіш кө  сөзгө  -нің 
ж алғаулары   ж алганады .  Мысалы, А нараның,  Серіктің
(кімнің),  партаны ң,  еденнің (ненің).
Үшінші,  түбір  создің соңгы дыбысы ңатаң  жоне үяң 
(б,в,г,дО дыбыстарына аяқталса жуан созге -тьщ, ж іңіш ке 
созге  -тің ж алгаулары   ж алганып,  кім нің  ненің?  деген 
сүрактарға жауап береді. Мысалы, Ңайраттың, Собиттің
(кімнің),  ойынш ықтың,  кітаптың (ненің).
Тортінш і, егер түбір создің соңгы дыбысы үяң (б,в,г,д) 
дыбыстарга және үнді (м,н) дыбыстарына аяқталса, жуан 
созге  -дың,  ж ің іш ке  созге  -дің ж алгаулары   ж алганы п, 
кімніц?  ненің? деген сүрақтарга жауап береді.  Мысалы,
Анардың (кімнің?), үйдің (ненің?).
Грамматикалы к анықтамаларды ж аң а созбен үштас-
ты ра қайталап отыру үш ін арнайы уаңыттың, тақырып-
ж оқ.  Мүғалім  сабактың  лексикалы қ  жөне
қаж еті
грам м атикалы к тақы ры птары н байл аныстырады.
157

К өм екш і  сөздер  (а с т ы н д а ,ү с т ін л е ,қ а с ы н д а )  орыс
тілінде предлог болып кетеді. Бүл көмекші сөздердің ма-
ғынасын суретпен түсіндірген тиімді. Мүғалім бүл тақы-
ры пты   түсіндіргенде  п р ак ти к ал ы қ   ж олмен  мысалдар
келтіруі қаэфет. Орыс, ағылшын тілдерімен байланысты*
рып сөйлемді белгілі мысалдармен толыңтырады.  Тақы-
ры пты   бекіту  кезін де  оқуш ы лар  бүл  көм екш і  сөздер
қ азақ   тілінде  есім  сөздерден  кейін  келетіндігін  өздері
ңорытындылайды. Бүл таңырыптардың бөрін де мүғалім
практикалы қ жолмен түсіндіріп, сабаңта қызыңты ойын
түрлерін, сурет, салыстыру әдістерін, диалог, сөзжүмбаң 
ңолданганы  тиімді.
Мысалы:
Әріп  сөзж үмбақтар
158

Сөзжүмбақ  «Ж АЗ»
Көлденеңінен:
2. Летний месяц.
6. Цвет.
7. Цвет.
8. Летний месяц.
11. Летний месяц.
13. Бабочка.
14. Солнце.
15. Лето.
Тіпнен:
1. Цветок.
3. Жарко.
4. Выходной, отдых.
5. Рыба.
9. Птенец.
10. Река.
12. Трава.
159

С өзж ұм бақ   «КӨКТЕМ»
Көлденеңін ен:
1. Тепло.
3. Весенний месяц.
5. Весенний месяц.
7. Цветок.
9. Весна.
13. Цвет весны.
15. Лето.
Тхгшен:
1. Дождь.
2. Весенний месяц.
4. Птица.
6 . Песня.
8. Трава.
160

Сөзжүмбақ  «КҮЗ»
Көлденеңінен:
3. Осенний месяц.
4. Осенний месяц.
6 . Лист.
8 . Овощи.
11. Урок.
Тігінен:
1. Осенний месяц.
2. Школа.
5. Цвет осени.
7. Много.
8 . Осень.
9. Класс.
10. Доска.
12. Мел.
11-136

С өзж үм бақ  « ҚЫС »
Көлденеңінен:
1. Каток.
3. Лед.
5. Зимний месяц.
7. Зима.
9. Зимний месяц.
13. Сани.
15. Цвет зимы.
Тігхнен:
1. Снег.
2. Лыжи.
4. Мороз.
5. Узор.
7. Шуба.
9. Зимний месяц.
10. Снеговик
13. Холод, холодно.
162

10.2. Г р а м м ати к а н ы  тіл д ің  б а с қ а  сал а л ар ы м е н
б ай л а н ы с ты р а оқы ту
Қазаң  тілін  оңыту  лексика,  фонетика,  морфология, 
синтаксис салаларының байланысына негізделуі қажет. 
Тіл салаларының байланысын тілді оңыту кезінде үтым- 
ды  пайдалану  тілді  окы тудағы   негізгі  м ақсатқа  жету 
үшін  аса  ңажет.  Негізгі  мақсат  -   оңушының  адамдар- 
мен  қарым-қатынаста болуы,  ңазаңш а  өз  ойын  басңаға 
жеткізе отырып,  оның айтңандарына түсіне біліп жауап 
қай тар у .  Г р ам м ати кал ы к  м атери алдарды ң   барлы ғы  
оңушы  тілін дамытуға  арналған.  Өйткені  грамматика- 
ның көрсеткішін оқыту үш ін оның созге жалғауын айту 
керек.  Ал  ол  сөздің мағынасымен,  дыбыстык  күрамы-
мен байланысты.
Қазақ тілін баска үлт мектептерінде оқытқанда пона- 
ралық байланыстың мөні зор.  Оның ішінде тіл  мен әде- 
биетті оқытудың байланысы ерекше орын алады. Мәтінді 
оқытудың  грамматикамен  байланысты  түрі  — түсіндір- 
мелі оқу. Түсіндірмелі оқуда оқушыға мөтін белгілі грам­
матикалык 
корсеткіштерді түсіндіру, табу мақсаттары да
ңойылады. Бүл оқушының тілдің грамматикалык корсет- 
кіштерін  тануга,  олардың тілдегі  қолданысын  байқауға 
жаттықтырады. Тілдік материал дың байланысын оқушы 
қолданыста меңгеруі керек.
10.3.  М орф ологияны  оқы ту. Қ а за ң  тіл ін ің  
гр а м м а т и к а л ы к   к а т е го р и я л а р ы н   оқы ту
Т іл д ің   гр а м м а т и к а л ы к   к а те го р и я л а р ы н ы ң   қы з- 
метінсіз қазақ тілінде сойлеуге, сойлегенді түсінуге үйре- 
ту мүмкін емес. Басқа үлт оңушыларына қиын тақырып- 
тардьщ   бірі  -   төуелдік  ж алгауды   қосу,  ойткені  орыс 
тілінде  төуелдік  ж алғау  деген  үғым  ж оқ.  Мүғалім  то- 
уелдік  жалгауының жасалу  жолын  корсетеді.  Тоуелдік 
жалғаулары бірінші, екінші жоне үшінші ж ақта болініп 
жекеше, копше түлгада айтылады. Мүғалім оқушыларға

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: