175
Н ақ осы ш ақты ң ж ай түрі тек қ а н а төрт етістіктен
ж асалады : отьір, тцр, жі/р, жатыр. Соның іш інде жур,
жатыр көмекш і етістіктері ү зақ мерзімде өтетін іс*өре*
кетті білдіреді, ал тцр жөне отыр етістіктері қы сқы мер-
зімде өтетін өрекетті білдіреді.
М ысалы: оцып жцрмін — учусь, оцып жатырмын -
учусь, оцып отырмын — читаю, оцып тцрмын —
читаю.
Осы етістіктердің бірінші ж ағы ж екеш е түлғалы түбір
көрсететін ж іңіш ке болса -мін ж алғауы ж алғанады, жуан
болса -мыы. Екінш і ж аң та -сың,-сің, сыпайы түрінде -сыз,
-сіз ж алғауы жалғанады.
Ү ш інш і ж ақ та ш ақ ж алғауы ж оң деген үғы м беріледі
де, ж іктеледі.
,
' . „ '
Ж екеше: Мен түрмын. Сен түрсың. Сіз түрсыз. Ол түр.
Көпше: Б із түрм ы з. Сіз түрсы з. Сіздер түрсы здар.
О лартүр.
Ж екеше: Мен жүрмін. Сен жүрсің. Сіз жүрсіз. Ол жүр.
Көпше: Біз жүрміз. Сіз жүрсіз. Сіздер жүрсіздер. Олар
ж үр.
,
'
‘
Көбінесе орыс оңуш ы лары оцып тцр деген сөзді тура
мағынасымен аударады: стоит читает, оцып жатыр -
лежит читает.
Н ак осы ш ақты ң күрделі түрінің мағынасы сыртңы
түлғасында. Наң осы ш аңтың ж ай түрі тек қана төрт түрлі
к ө м е к ш і етістік тен ж а с а л ы п , бір ғ а н а сөзден түрса,
күрделі түрі кемінде екі сөзден қүралады . Сол сыртңы
тү л ғасы н а ң ар ап , я ғн и бірнеш е сөзден қ ү р ал ға н ы н а
ңарап, біз оны күрделі дейміз.
Бірінш і кезеңде наң осы ш ақты ң күрделі түрі екі түрлі
етістіктен ж асалады , оны ң алды ңғы сы негізгі етістік,
соңғысын көмекш і етістік дейм із.
Екінш і кезеңде негізгі етістіктің түлғасына тоңтала-
тын болсаң: егер сөздің түбірі дауысты дыбысңа аяктал-
са, оған -п, -ып, -іп, дауыссыз дыбысқа аяқталса, -а, -е, -й
ңосымш алары ж алғанады . Б ірақ негізгі етістік аяңтал-
ған ойды білдірмейді, одан кейін міндетті түрде көмекш і
етістік түрады.
г •
? : ;
Ү ш інш і кезенде нақ осы ш аңтың мағынасын білдіретін
ж алғау көмекш і етістікке жалғанады. Кез келген етістік
176
наң Ьсы шаңтың көмекші етістік ңызметін атқара алмай-
ды. 01' тек қана төрт етістіктен (отыр, түр, жүр, жатыр)
жасалады.
Т өртінш і кезеңде н егізгі етістікке (барлы қ ж аң та,
ж екеш е, көпше түлғада) жоғарыда аталған ж үрнақтан
басңа еш ңандай ж ік тік ж алғауы жалғанбайды.
Бесінш і кезеңде ш ақтың жалғаулар көмекш і етістік^-
ке ғана ж алғаны п, олар наң осы ш аңты ң ж ай түріндей
больш келеді.
Ш аңты оқытуда мүғалім оңушы назары на мына мәсе-
лелерді үсынады:
- ш аңты ң мағынасы;
- ш аңты ң ж асалу ж олы , көрсеткіш тері;
- ж ік тік ж алғауы;
- болымды, болымсыз түрлері.
Оңушының есінде саңталу үш ін оның мо де лі беріле д і.
Өр ш аңты ң моделі бойынша етістіктің ж іктелу үлгісін
кесте арң ы лы көрсетіп, оң уш ы ларға сөйлем ң ү р а ту ,
түрлі ж аттығулармен ауы зш а, ж азбаш а жүмыс ж үргізу,
сол ар қы лы ш аңты қолдану дағдысын ңалы птасты ру
барлык
ш ақты ң түрлерімен жасалуы тиісті. Оңушыларға
етістіктің ш ақтары н меңгерту үш ін ж үмы сты ң барлық
түрін қолданып, оны түрлендіріп отыру керек.
10.5. С интаксисті оңы ту
Сөзді бір-бірім ен тір к естір м ей , бай лан ы сты рм ай ,
сөйлем аркы лы ойды ж еткізу мүмкін емес. Сондыңтан
си н так си стің н егізгі тү л ғал ар ы н оқы туды ң , оларды
сөйлеуде ңолдануға ж атты қты руды ң мөні зор. Екінш і
тілді окы туда негізінен оқы латы н тілдің ерекш елігіне
көң іл бөлінеді.
Сөз тіркесін оңуш ыға үйретудің ж еңіл түрі - ңабыса
байланысңан сөз тіркестері. Сондықтан бірінші күннен
бастап оқуш ы ларға осындай сөз тіркестері айты лы п,
үйретіледі: ақ қағаз, ңы зы л алма, т.б. Ж и і кездесетін
сөз тіркесінің бір түрі - матаса байланысқан сөз тіркесі.
177
12-136
Я
менің мектебім, оның ағасы. Б ұл сөз тіркестерін оңыт-
ңан кезде іл ік септік ж ал ғау ы меы тәуелдік ж ал гау ы
ңайталанып, осы қосышпаларды меңгертумен байланыс
ты матаса байланы сңан сөз тіркесін сөйлеуде қолдану
дағдысына оңуш ы ж атты ғады .
Содан кей ін оң уш ы га м ең гер іл е б ай л ан ы сқ ан сөз
тіркестерін цайдалану үйретіледі. М еңгеріле байланыс-
ңан етістікті сөз тіркесінің негізі етістік. Сондьщтан осы
сөз тіркестерінің алгапщ ы сы ңары септік ж алгаулары -
мен, басы ңқы сыңары етістікпен байланысты болу к е
рек. Ж аты с септікті оқытңанда оны ж еке оңытпай етіс-
тікпен тіркесте ңолдануға ж атты қты ру, дағдыландыру
ңаж ет. Мысалы: үйде ж аты р, кітап та бар. Е кінш і тілді
оңытуда сөйлем мүш елерінің орын тәртібін білген өте
маңы зды . Орыс тілінде сөйлемде сөздердің орны еркін.
Қ азақ тілінде түрақты , сондьщ тан оңуш ы ана тілін ің
заңды лы ғы н қазақ ш а сөйлеуде ңолданбау үш ін сөйлем-
дегі сөздердің оры н тәртібін білуі ж өне сөйлемді сол
тәртіп бойынш а орналасты руға дағды лануы керек. Ол
үш ін бастауыш сыныптан бастап сөйлем үлгілері аркы-
лы оңуш ы ларға сөйлем күрасты ру үйретіледі. Сен — —
---- ------арала.
----- ағаш .
Сөйлемнің ж асалуы бастауыш пен баяндауы ш қа бай
ланы сты екі тілде белгілі. Біраң бастауыш пен баянда-
уы ш ты ңиыстыратын ж ік т ік ж алғау екі тілде екі түрлі.
Оның үстіне ңазаң тілінің ж ақ ты қ категориясы күрделі.
Оңушының өз ойын толық ж еткізуіне, тілін дамытуга
сө й л ем д і к ү р д е л е н д ір у д ің бүл ж о л ы к ө м е к береді.
Сөйлем мүш елерін сөйлемді ңолдануға ж атты қты ру ар-
ңы лы сөздердің сөйлемдегі орнын, сөздердің бір-бірімен
байланысын , ойға қаты сты сөйлем мүш елерін қолдану
дағды сы н ңалы птасты руға болады. Б үл ретте арнайы
ж атты гуларды ң пайдасы зор. М ысалы: Оңуш ы келді.
Ж аң сы оқуш ы келд і. Ж аң сы оқуш ы ж а ң а м ектепке
қазір келді. Е кі тілдегі ортаң белгілер, ортаң заңды лык-
тар бүл мәселелерді оқы туда бірсыпыра ж ең ілдік туты-
зады . Қ азақ тіліндегі сөйлемнің түрлері ңазаң тілін ің
ерекш елігіне негізделе отырып оқы ты лады , біраң жо-
178
ғарыда айтылған ортақ белгілер де ескеріліп, қаж ет же-
рінде оларға сүйену де керек. Сөйлемнің түрлерімен бай-
ланыс^ы да орыс тілі мен ңазаң тілінің арасында бір
сыпыра ортаң заңдылыңтар бар:
- сөйлемнің айты луы на қарай;
- сөйлемнің түлғасына ңарай.
Сөйлем мүш елерін оқытуда қолданылатын әдістер:
- сөйлем моделін ңолдану;
- сөйлем моделін түсіндіретін кестелерді ңолдану;
- оқуш ы н ы модель бойы нш а сөйлем қүрасты руға
ж атты ңты ру;
- сөйлем түрлерімен байланысты жаттығулар ңолдану;
ч - тірек сөздер, сөз тіркестерді пайдалану;
- мәтіндерді пайдалану ;
- маңал-мәтел, ж аңы лтпаш жаттау;
- модель бойынша диалог қүрастыру.
Сүрақтар:
1
. Бағдарлама бойынша эр сыныпта өтілетін морфология
тақырыбын ата.
2. Тіл дамытуда лексика мен грамматиканы комплексті
үйретудің қажеттілігі неде?
3. Қазаң тілінің морфологиялық тақы рыптары н үйретудің
қиындықтары қандай?
4. Орыс тілді оқушылардың қазақша сөйлеуде жіберетін
негізгі қателері? Оны жою жолы?
4 . Екінші тілді оңыту үшін оқушыны ана тілінің ерек-
шелігін есеі»ке алудың маңызы неде?
5 . Сөз тіркестерін оқытудың жүйесі.
6 . Сынып бойынша сөйлеу моделі ңандай?
7
. Сөйлемде сөз тәртібін үйрету жүйесі.
8 . Синтаксисті оңытуда ана тілінен алған білімін пайда
лану жолы?
Тапсы рма:
1
. Жалғау түрлерін оқытудың сабақ жоспарын жаса.
2 . "Нақ осы шақ" тақырыбын үйретуде қолданылатын
тірек-сызбамен жүмыс өткіз.
3 . Багдарлама бойынша сөз таптарын оңыту жүйесін талда.
І Й Ш Н Н И І І ^
179
4 . Курстық жүмыстарда морфологияны оқыту ж үйесін
анықта.
5
. Бастауыш сынып оқулықтары бойынша сөйлеу моделін
жаз.
,, I
V, І .. .V. Н§0Н
6. V сынып оқулығы бойынша 34 сабақ жоспарын жаса.
Сөз
тіркестерін үйрету жолын дөлелде.
7. Тірек сездер арқылы мөтін қүрастырудың әдісін талда.
Әдебиеттер:
1. Н .О ралбаева, К. Ж аң сы л ы ң о ва. Орыс тіл ін д егі
мектептерде ң аза қ тіл ін оңы ту өдістемесі. - А лм аты ,
1996.
2. Н үртазина Р . Заним ательная грам м атика.
3. Ш .С ары баев. Қ а за қ т іл і м етодикасы ны ң кейбір
мөселелері. - А лм аты , 1956.
4. А.Қүдайбергенова. Қ азақ тілі. - А лматы , 2001.
5. Г.Д осм ам бетова. М енің ң азаң тіл ім . - А лм аты ,
2 о о і.
6. Ш аки рова JI. М етодика п реподавания русского
язы к а в национальной ш коле. - Ленинград, 1999.
7. Ж . Адамбаева. Қ азаң тілін орыс мектебінде оқыту-
дың кейбір мөселелері. - А ., 1999.
180
1 1 - Т А Р А У
MEMJIEKETTIK ТІЛДЕ ОҚЫМАЙТЫН
МЕКТЕПТЕРДЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН
СЫНЫПТАН ТЫС ЖҮМЫСТАРДЫ
ҮЙЫМДАСТЫРУ
Жоспар:
1. Сыныптан тыс ж үмыетарды ұйымдастыру.
2. Сыныптан тыс жүмыс түрлері.
3. Сыныптан тыс оңу.
11.1. С ы н ы п тан ты с ж ү м ы стар д ы үй ы м д асты ру
М ақсаттары мен талаптары:
— ңазаң тілінен өткен материалды бекіту, ны ғайту,
— оқуш ылардын білімін кеңейту;
— логикалы қ ойлауын дамыту, ж азбаш а жөне ауызш а
тілін дамыту;
— қазақш а сөйлеуіне тілдік орта ж асау, тілдік жағдаят
тар жасау;
—
сөйлеу дағдысын ңалыптастыру;
Тәрбиелік мақсаты;
—
қ азақ мөдениеті, салт-дөстүрімен таныстыру арңы-
лы қ азак халңы на сүйіспенш ілігін ояту;
— тілге қы зы ғуш ы лы ғы н арттыру;
Талаптары:
— оңуш ының ж асы на лайы ңты болуы;
— білім деңгейіне сөйкес үйымдастырылуы;
— жалықтырмайтын, шаршатпайтын мерзімде өткізілуі;
—
белгілі жоспармен ж үйелі ж үргізілуі.
181
11.2. С ы н ы п тан ты с ж ү м ы с тү р л ер і
Сыныптан тыс ж үргізілетін ж үм ы старды ң мынадай
түрлері бар:
— ж инаңталған тіл материалы на байланысты оңушы-
ларды ауы зш а ж әне ж азбаш а түрде сөйлеуге дағдылан-
Дыру;
; . J
„
V
.
— өткізу тәсіліне байланысты үнемі ж үргізілетін сы
ныптан тыс ж үмы стар ж әне кейде уақы тш а ж үргізілетін
сы ны птан тыс ж үмы стар болып бөлінеді;
—
оқуш ы ларды ң қаты су саны на байланы сты : ж еке,
топтың, көпшілікпен жүргізілетін сыныптан тыс жүмыс
түрлерібар.
Оңу орыс тілінде ж үретін м ектептердегі бастауыш
сы н ы п тарда ң азаң тіл ін ен сы ны птан тыс ж үм ы стар
ау ы зш а тіл д ам ы туға б ағы ттал ад ы . Оған "Е ртегілер
әлемі сияңты үйірмелер ж атады . М үндай үйірмелерде
оң уш ы н ы ң ы зы ң ты р аты н ер тегін і оңу, оны ау ы зш а
әң гім ел еу , ертегілерден қ о й ы л ы м д ар үй ы м д асты ру,
ж үм бақтар ш еш у ж ары сы н үйымдастыру, тақ п ақ , өлең
айту сияқты ж үм ы сты ң түрлері ж үргізіледі. Бастауы ш
мектеп оқуш ы лары мүндай үйірмелерге ж аңсы қатыса-
ды ж әне бүл ж үм ы сты ң түрлері оңуш ыларды ңызыңты-
рады . Ол оңуш ының қ азақ ш а тілін дамы туға зор ы ңпал
етеді. Сыныптан тыс ж үм ы сты ң ж азбаш а түріне ңазаң
тілінде ш ы ғаты н ңабырға газеттері, ң азақ тіл ін ің бет-
тері кіреді. Ж үм ы сты ң бүл түрі негізінен ж оғары сы
нып оңуш ыларымен ж үргізіледі.
Оңуш ылардың ңабілетіне, ңатысу саны на байланы с
ты сы ны птан тыс ж үмы стар:
— ж еке түріне: өлеңді ж аттау, рөл бойынш а ж үм ы с,
тіл материалы н іріктеу, кітаптар оқу, альбом ж асау ж а
тады.
..
— көпш ілік түріне: ңазаң тілінің ертеңгіліктері, ф а
культатив, өр түрлі мейрамдар, балалар кітабы ны ң мей-
рамы , конкурстар, қазаң тілінде берілетін радио бағдар-
лам алар, олимпиадалар, қазаң тілінің күні, апталы ғы ,
ңуы рш аң театры ж әне т.б. ж атады .
182
Оңушыларды қызьщ тыру үш ін қабырға газеті де өте
көркем безендірілген болуы керек. Қабырға газетін үш
бөлімге бөліп қарастырған дүрыс:
1 "Тілге қүрмет - елге ңүрмет” .
2) "Б із ңазаңш а сөйлейміз"
3) "Х алың ойындар өлемінде"
Әр белімге ңызы қты материал енгізу керек: ңазаң тілі
туралы, оңушыларының шығармалары, жарыс қорытын-
дылары, ойын шарттары, жүмбаңтар, ребустар кіреді.
Викторина - бүл сыныптар арасында өтетін сүраққа
ж ауап ойыны. Сүраңңа дүрыс ж ауап беру үш ін оңушы-
лар көп оқуы және көп ізденуі керек.
Викториналарды әр түрлі өткізуге болады:
- Сүраңтарды ертерек беріп ңойып, соған оңушылар-
дың ж азбаш а түрде ж ауап беруі.
—
Сүрақтар ауы зш а ңойылады да, оңуш ылар сол ара-
да ж ауап береді.
Дүрыс ж ауапты әділңазылар бағалайды. Ж ауап үпай-
мен бағаланады . Көп үпай ж инаған оңуш ы ж еңім паз
атанады. М азмүнына ңарай викториналар екі түрлі бо-
лы п келеді:
• әр сы ны пқа арналған қазак тілінің бағдарламасы
бойынша сүраңтар;
• оқу бағдарламасынан тыс қосымш а сүрақтар.
О лим пиада.
Олимпиада да викторина сияқты сүраққа
жауап болып келеді. Викторинадан айырмаш ылығы: бүл
мектеп оқуш ы лары ны ң қазаң тілінен білімін ж инаңтау,
Л Ш і
бекіту, тексеру.
Олимпиадалар: мектепаральщ , аудан, облыс, респуб-
ликалы ң болып бөлінеді.
Мектеп оңуш ылары арасында ж үргізілетін олимпиа-
даға мынадай міндеттер қояды:
• үлттың
мектептерде қ азақ тілін оқыту барысында
оқуш ы ларды ң таны мды қ қасиетін дамыту;
• мектеп оқуш ы лары ны ң сөздік қорын байыту, ауы з
ш а жөне ж азбаш а тілін дам ы ту.
I оқу орыс тілін де ж үретін м ектеп оқуш ы лары н а
183
дастырудың ең тиімді ж олдары н іздестіру жөне үйірме
ж үм ы стары ны ң ж ы лды қ коры ты нды сын ш ығару.
•
қоғам ды қ өлеуметтік ж әне төрбиелік қы зм етін ің
мөнін артты ру үш ін аталған пөннен олимпиада өткізудің
барлың кезеңдерінде халы ңқа білім беру ж үйесінің ңыз-
м еткерлерін, галым-өдіскерлерді, ж оғары оңу орында-
ры ны ң оңы туш ы лары н тарту.
Ө ткізу төртібі:
ц
-■
—
сы ны п іш інде, м ектеп іш ін де, м ектеп арасы нда,
ауданда, облыста, республикада.
- олимпиада тапсырмаларын облыстық үйымдасты-
ру комитеті бекітеді, он бес күн бүрын республикалы қ
үйы м дасты ру комитетіне өтетін ж ері мен м езгілін ха-
барлайды.
Олимпиада екі турдан түрады: ж азбаш а ж әне ауызш а.
Ң азақ тілінің ертеңгіліктері
Е р тең гіл ік бүл м аңы зды да кү р д ел і сы ны птан тыс
м ей р ам н ы ң б ір і. Е р т е ң г іл ік т ің м аң ы зд ы л ы ғы б ү к іл
оңуш ы ларды ңам туы болып табы лады . Е ртең гіліктер
бастауыш сы ны птарда ж и і өтеді.
Қ а за қ тілінің ап талы ғы
Б үл ап талы қң а алдын ал а өзірленген ж өн. Ол үш ін
ж абды ңтау бөлімін мектеп мүғалімдеріне бөліп берген
дүрыс. Қ азаң тілі апталы ғы болған кезде мектеп бойын
ш а қ азақ ты ң халы ң өндерін ты ңдауға, қ азақ тілінде ра-
диохабар беруге болады. М ектептің маңдайш асы на ап-
талы қ туралы мәлімет ж азы п қою керек жөне қорытын-
дысын барлың оңуш ы ларға ж еткізу керек.
11.3. С ы н ы п тан ты с оқу
Сыныптан тыс оңу сабағын үйымдастырудың негізгі
приыципі — сыныптан тыс оңуды бағдарлама бойынш а
184
өтілөтін м атериалдарм ен байлаыыстыра ж ү р г ізу болып
табы лады .
М үядай оқ у сабақтары нда оқуш ы ны ң сыныптан тыс
алған біл ім дер і б ек ітіл ед і, одан әр і дамытылып, терең-
д е т іл е д і.
ь
талданатын
соған
мөселені, адам герш ілік, эстетикалың т.б. м әселені ңам-
тиды .
\
Оқуш ының өзін д ік ж үм ы сы басым болып, көптөгвн
ө д іс-т ө сіл д ер ң ол дан ы л ады . Сабақ о ң у , ер к ін ә ң г ім е ,
сы рласу түр ін де өтеді. Сыныптан тыс оқу сабағы өдет-
тегі сабаққа қарағанда мерекелік сипатта өтеді. Б үл м үға
лім дерден үл к ен дайы нды қты , ш еберлікті талап етеді.
Сыныптан тыс оқу сабағы ж ақсы үйы мдасты ры лса,
көп м өселелер ж ай ы н да тағы да біле түсуге қы зы қты ра
алса, сы ны птан тыс сабағы н әт и ж ел і өтеді.
Сыныптан тыс жургізілетін оқу
Н е г ізг і п р и н ц и п тер і:
- Сыныптан тыс ж үр гізіл етін оқуды ң сыныпта ж үргі-
зілетін оңум ен тығыз байланысты болуы ңажвт,
- Сыныптан тыс оңуды ң бағдарламасы қазақ т іл ін ің
бағдарлам асы м ен үндвсіп ж атуы кервк,
— Сыныптан тыс оқуда оңуш ы ларды қызыңтыратын
м әселе бойы нш а тапсы рмалар беріледі;
— О ңуш ы ларды ң өз еркі бойы нш а сыныптан тыс оқуға
бей ім деу ң а ж е т .
Сыныптан тыс уаңытта балалардың кітап оқуын үйым-
дасты ру өте маңы зды м әселе.
Оқырманмен тіл табысып, ж ү й ел і таңырыпқа сәйкес
тттх.тгяг»д/гя ттял
пкытү
. Мысалы: айына бір рет Сырласу са
ғаты ”
сабак
күн,
ж ү р ед і. Оған алдын ала нақты ж оспар, даиындықтар
жл
салады.
.
.
.
'
М ысалы:
сынып арасы нда сайы с ж ү р г ізу д ің ж осп а
ры
185
С айы сты ң м ақсаты :
— өтілген
таңы ры птарды
қай талау, қоры ты нды лау.
Окыған, жаттаған сөздерін, сөз тіркестерін ауызекі сөйлеу
тілінде ңолдану.
—
қ азақ халқыыың ұлтты қ дәстүрімен таныстыру.
Сайыс өтетін бөлмеге к и із үй бөлігі қой ы лы п , даетар-
ңан ж асалады , даналы қ сөздөр
ж азы лы п іл ін в ді.
Олар: Тіл өнері - дертден тең.
Х альщ пен хальщ ты ,
Адам мен адамды
Теңестірген нәрсе - білім (М.Әуезов)
Б ілекті - бірді ж ы ғады ,
Білім ді - мыңды ж ы ғады , т.б.
Ойын тәртібі: оқуш ы лар сурет бойынш а ж абайы , үй
ж ануарлары н топтайды, атаулары н атайды . Л ексиканы
меңгертуге арналған ойы ндарды ң оқуш ы ларды дүрыс
сөйлеуге үйретуде маңы зы зор. Сабаң барысында алған
білімдерін дүрыс қолдануға, саналы меңгеруіне ы ңпал
ж а сайды.
* ■
I tU 'ір I И
Оңушыларды ңазаң тіліне тән дыбыстарды үйретудің
түп кі
маңсаты —
олардың айты лған тілде ойлары ны ң,
сө зд ер ін ің т ү сін ік т і ж е т к із іл у і. О қуш ы лард ы ң а за қ
тілінө төн дыбыстарды өркін меңгеруіне себебін тигізөтін
ойындардың бірі —
санамақ. Қазақ тілінө тән дыбыстар
ды үйрету үшін санамаңтарды пайдалануда өрбір тіл үйре-
туші маман іскерлік танытуы керек. Мысалы, халың ойы-
ны Қуыр-ңуыр қуы рмаш ты " сабақта пайдалану бары
сында мұғалім оқуш ылардың ерекш е дыбыстарды айту
дағды сы мен оірге
сөздік қорын байыту, қ азақш а тілін
дамыту маңсаттарын да жүзеге асырады. Ойынды не үшін
жүргізгелі түрғаны мүғалімге белгілі. Сондықтан мұғалім
алдымен ойынның төртібін балаларға түсіндіреді де ойын
ды өзі бастап, ойнау тәртібін көрсетеді .Ойынға екі оқушы-
Дан кезектесіп қатысады. Ойнаушы алдымен басбармақ-
тан бастап ш ы наш аққа дейін саусаңтардың атын түгел
айты п беруі қаж ет. Сосын саусақтарын түгел ж үмады .
Енді осы жүмылган саусақтарын түгел аш ы п, былай са-
нап шығады:
ш ШШ
186
Сен түр, қойыңа бар,
\
Сен түр, сиырыңа бар,
\
Сен түр, ж ы лқы ң а бар.
Енда шынашаңты алақанының ш үқырына бүгіп үстай-
ды да:
Қ уы р-қуы р ңуырмаш,
Балананға бидай ш аш ,
__ ж егің келсе, есік аш.
Қ асқы р келсе, мы қтап ж а п ,- деп, үпай тара-
туш ы ны ң алаканы нан қы ты ңтайды . Ойынды балалар-
дың ынтасына ңарай ж алғасты руға болады.
Қ а за қ т іл ін ің ды бы стары ны ң айты луы н меңгерту
үш ін халы ң ж үм баңтары н да сабақта ңолдану керек.
Қ азақ тілін ің орфоэпиялық заңдыльгқтарын меңгерту-
мен ңатар ж үм баңтарды ш еш у оңуш ы ларды тапңыр-
лы қң а, тез ойлауға баулиды. Суреттер арңылы жүмбақ-
тар ш еш кізу балалардың сабақңа ңы зығуын, ынтасын,
белсенділігін артты ра түседі.
М ысалы: Мүзда бар, суда жоң
Қ үзда бар, туда ж о қ .
Қабат-қабат ңаттама,
Қаттамадан аттама.
А ңылын оның ала бер,
Айтңан еөзін ж атта да.
Г рам м ати калы к ойындар және оны сабақта
қолдану ж олдары
Оңушылардың қ азақ тілінде ауы зекі еөйлеу ңабілет-
терін ңалыптастыру үш ін, олардың қазаңш а тілдік ңаты-
насңа түсуі үш ін ңазақ тілінің грам матикалы ң заңды-
льщ тары н, сөз тіркестерінің, сөздердің ж асалу жолда-
рын ж әне өзгеру ерекш еліктерін білуі ңаж ет. Сабақ ба-
рысында алған білімдерін оқуш ылар практикада кол-
дану дағды лары н калы птасты ру үш ін грам м атикалы к
ойындардың орны ерекше. Грамматикалык ойындар тап-
қы рлы ңты , ізденімпаздыңты калы птасты руға көмекте-
седі. Бүл ойын түрі әр түрлі ж ағдаяттар аркы лы жүзеге
асады , ж аң а тақы ры п ты м еңгерту өткенді пы сы қтау
187
мақсатын д а кең қо л даны лады . Оқушы тілінің даму дөре-
жесі осы ойын арқы лы көрінеді. Сабақта өр түрлі тақы-
рып бойынша ж ағдаятты ң ойын қолдану оқуш ылардың
қызығушылығын, белсенділігін арттырады. Ролдік ойын-
дарды сабаңта қолдану үш ін мүғалім күні бүрын қаж ет-
ті ж абды ңтармен ңам там асы з етеді:
- қ аж етті лексика;
- ойы нны ң м ақсаты мен ш арты ;
- ойы нға ң аж етті заттарды немесе суреттерді өзірлеу.
Ролдік ойындар сабаңтың қалы птасқан дөстүрін өзгер-
теді, сонды ңтан м ү ғал ім н ен ү л к ен ш еб ер л ік ті тал ап
етеді.
. . ...
^ ;нуі
М ы салы : "Дүкенде" тақы ры бы на байланысты ойын.
О йы нны ң тәртібі: Сауда бүрыннан адамдар қары м-
қатьш асы ны ң еж елгі бір түрі болатын. Ертеде ақ ш а бол-
м ай түрған к езд ің өзінде адам дар өзара тау ар л ар ы н ,
азы ң-түліктерін алмасы п, малдары н ки ім -кеш екке, би-
дайлары н ы ды с-аяқңа айы рбастайты н. Сауда — қазіргі
біздің зам аны м ы зда да адамдардың өзара қары м -қаты -
насы ны ң бір түрі. Сатушы мен сатып алуш ы осы ңарым-
қаты н асты ң ек і ж ағы . Егер сіз өзің ізд ің ана тіл ің ізд і
білм ейтін елге к ел сең із, он да сіз ол елдің х ал ы қтар ы
сөй лей тін тіл д і ү й р ен у ің із қ а ж е т . Б ізд ің ой ы н ы м ы з
өзің із таңдап алған бір тілде сөйлеп үйренуіңізге, сол
тілде сатуш ы мен тілдесуіңізге, ңалаған тауары ңы зды
алуы ңы зға, оны ң сапасын білуіңізге, тіпті сатуш ы ны ң
өзін келісім паз етуіңізге көмектеседі, ойткені кез кел-
ген адам ңандай да бір ж ат елдік адамны ң өзімен оның
ана тілінде сөйлескенін үнатады ғой. Б іздің ойынымыз-
ды бастамас бүрын, сіздер, балалар, қы сқаш а создіктегі
жоне "тауар” карточкасы ны ң сы рты на ж азы лған сөздер
мен соз тіркестерін түгел үйреніп алулары ңы з керек. Ең
дүрысы ойынды мүғаліммен немесе өздері таңдап алған
тілді ж ақсы білетін ересек адаммен бірге бастағандары-
ңы з жөн.
С өйтіп, енді "Д үкен " о й ы н ы н ы ң төртібім ен таны -
сайың. Ол тәртіптер сіздерге мүмкін оте қатал да көрінер,
біраң саспаңыздар, бір-екі болімнен кейін-аң бүл қатал
тәртіптерден қорыңпайтын боласыздар.
Достарыңызбен бөлісу: |