Мемлекеттік тілде оқымайтын

ж алғау туралы  мөліметті бірнеше кезеңге бөліп түсінді- 
реді:  егер  түбірдің  соңғы   ды бы сы   дауы сты   ды бы сқа 
аяңталса,  бірінші ж ақта ж уан түбірлі сөзге де,  ж іңіш ке 
түбірлі сөзге де -м,  екінш і ж ақта ж ай түріыде -ң, екінш і 
ж ақты ң сыпайы түрінде ж іңіш ке түбірлі сөзге -ңіз, ж уан 
түбірлі сөзге -ңыз, үшінші ж ақта ж іңіш ке түбірлі сөзге -сі 
ж алғаулары   қосылатындығын  м аш ы қты ң  түрде  түсін- 
діріп, оқулыңтағы жаттығулар жөне тапсырмалармен бе- 
кіту ңажет.
М ақсат: орыс тілді оқуш ы лар төуелдік ж алғауларды  
өзара  сөйлесуде  ңолдана  білу  к ер ек.  М ы салы :  м енің 
атым -  Антон, жасым он екіде. Ал апамны ң аты -  Люд­
мила  Петровна,  қары ндасы мны ң  аты  -   А лима.  Келесі 
кезеңде егер түбірдің соңғы дыбысы дауыссыз дыбысқа 
ая қ тал са ,  бірінш і  ж аң та  ж уан  түбірлі  сөзге  -ым,  жі* 
ң іш ке  түбірлі  сөзге  -ім ,  ек ін ш і  ж а қ т ы ң   ж ай   түрінде 
ж уан түбірлі сөзге -ың, ж іңіш ке түбірлі сөзге -ің, екінш і 
ж а қ т ы ң   сы п ай ы   түрін де  ж у ан   тү б ір л і  сөзге  -ы ң ы з, 
ж ің іш ке түбірлі сөзге -іңіз, үш інш і ж ақта ж уан түбірлі 
сөзге -ы, ж іңіш ке түбірлі сөзге -і, ж алғаулары  ж алғана- 
тындығы мысалдардың көмегімен түсіндірі ле д і. Осы ке- 
зеңде мүғалім өр түрлі тірек-сызба жөне кестелерді қол- 
данады.  Мүғалім  сүраң-жауап  арқы лы  оқуш ылардың 
ауы зш а  сөйлеу  тілін  дамы туда  төуелдік  ж алғауы   бар 
сөздерді  қолдануға  бейімдейді  (  Сенің  аты ң  кім?  Отба- 
сында  неше  адам  бар?  А паңны ң  аты  кім?  Кітабыңның 
бірінш і бетін аш тың ба?).  Содан  кейін мүғалім оқушы- 
ларды дыбыстар арасындағы өзгерісті сөйлеу тілінде кол- 
дана білуге ж аттыңтырады. Түбір сөздің соңғы дыбысы 
қатаң к, қ ,  п  дыбыстарына аяқталы п,  оған  қоеылатын 
қосымш аның басқы дыбысы дауысты болса, түбірдің со- 
ңындағы ңатаң дыбыс үяңдап г, ғ, б дыбыстарына айнала- 
ды.  Мысал:  доп  -  добы,  ж үрек  -   ж үрегі,  ораң  -   орағы, 
көйлек — көйлегі. 
Шпт
Қатаң дыбыстың үяңдау жолын өрбір сөз, сөйлем тал- 
даған сайын  қайталап еске салып отырғанда ғана басқа 
үлт оңуш ылары бүл қосымш аларды үнемі дүрыс қолда- 
нуына  дүрыс  өсер  етеді.  Ол  үш ін  м үғалім   өр  сабақта 
сөздің түбірін, ңосымшасын табуды оқушыдан талап етуі
164

қажетч  Өйткені  сөздің  түбірін  айыра алмаитын  оқушы 
ңосымшасын  да,  яғни  ңазақ  тілі  негізгі  заңы ны ң  бірі 
үндестік  заңын игере алмайды.  Мүғалім төуелдік жал- 
ғауының ерекш елігін,  оның  мөнін,  сөйлемдегі  атқара- 
тын  қы зметін  оңуш ылардың  өздеріне  мысал  келтіртіп 
түсіндіреді және аударма кезінде төуелдік ж алғауы  бар 
қ а за қ   тіл ін ің   сөзі  екі  орыс  тілді  сөзбен  аудары лады . 
Мысалы: дөптерім -  моя тетрадь, дөптерің -  твоя тетрадь, 
дөптері  — его  тетрадь,  дөптеріміз  — наш а  тетрадь.  Тө- 
уелдік  ж алғаулы   создің  сойлем  іш інде  қолданы луы н 
аж ы рату үш ін оқулы ңта әр түрлі маңсатта жаттығулар, 
мәтін д ер тапсырмалар орын дал ады. Оқушы лар төу е лдік 
ж алғауды ң  аны ңтамасы н  ж аттап  алмай,  мағы насы на 
түсініп,  сөздің  түлғалары н  аж ы рата  білсе  м үғалімнің
мақсаты орындалды деп саналады.
Орыс мектебіндегі оңушыларға кімдікі? деген сүраңңа 
жауап беретін создерге -нікі, -дікі, -тікі жүрнақтары жал- 
ғанып  барып  төуелдік  мағынаны  білдіретін  аныңтама 
түсіндіріледі.  Мүғалім  бастауыш  сыньшта өткен  ңатаң, 
үяң,  үнді дауыссыз дыбыстарды қайталатып, фонетика* 
лың жаттығулар арқылы дыбыс үндестігі туралы оқушы- 
лардың естеріне түсіреді. Осы кезде әр түрлі корнекілік:
"фонетикалық комертон" дыбыс философиясы қолданы- 
лады. Содан кейін, егер түбір создің  соңғы дыбысы үнді 
дыбыстарға аяқталса, түбірден соң -дікі жүрнағы жалға-
нады. Мысалы: көйлек Анардікі.
Егер түбір создің соңғы дыбысы дауысты дыбысңа аяк
талса, түбірден соң -нікі жүрнағы ж алғанады. Мысалы:
орамал А ли м ан ікі.
Бүл жерде мүғалім  -нікі,  -дікі,  -тікі  жүрнаңтарының
жуан буынды варианты жок екендігін оқушылардың на- 
зарына салады  және  аударма  кезінде  орыс тілінде  чей? 
чья? чье? чьи? деген сүрақтарға жауап береді: платье Ана­
ры ,  п латок  А лим ы .  Төуелдік  ж алғауларды   сөйлемде 
дүрыс қолдануға дагдыландыру үшін мүғалім сабақта өр 
түрлі  жаттыгуларды қолдануы  қаж ет.  Ж аттығулар ди 
дактиканы ң жеңілден  ауырға деген  принципі  бойынша 
ж үргізілуі тиіс.  Төуелдік түлғадагы сөздерді келесі үлгі
бойынша дағдыландыруға болады:
166

~ мәтіндегі сөздерден тәуелдік жалғауы бар сөздерді табу;
-  
оқулы қтағы   ж атты ғулар,  үлестірм елік  қағаздар, 
кестелер  пайдалану;
~ тәуелдік ж алғауы ны ң орнына көп нүкте қою неме­
се тәуелдік ж алғауы ны ң түрлі нүсңалары беріліп тиісті- 
сін таңдап іске қосу;
~ тҮРлі сөздерге керекті төуелді ж алғауы н оңушылар- 
дың өздеріне  қосңызу;
~ тәуелдік ж алғауы  бар сөйлем ңүрастырту, т.б.
Ж аттығулар ж еке сөз ретінде емес, сөз тіркесі, сөйлем 
ретінде болуы тиіс.
Көптік ж алғау үғымын түсіндіру жолдары
Қазаң тілінде зат есім көпше түрде де,  жекеш е түрде 
де қолданылады.  Зат  есімнің  көптік  мағынасы  жекеш е 
түрдегі  сөзге  көптік  ж алғауы   ж алғануы   арқы лы   жаса- 
лад ы . Қазаң тілі ж алғамалы  тіл болғандықтан, бір сөзге 
бірнеше  ж алғау  ж алғанады .  Көптік  ж алғауы ны ң  алты 
дыбыстық  нүсқасы  бар,  ол  үндестік  заңына  байланыс­
ты.  Орыс тілінде  буын  үндесуі  ж оқ.  Сондықтан  белгілі 
сөзге көптік ж алғауды ң қайсысын ж алғау керек екенін 
аж ырату орыс мектебі оқу ш ылары үшін үлкен қиы нды қ 
келтіреді. Б ірінш і сабаңтан бастап оқуш ылар түрыңдар, 
отырыңдар,  свлеметсіздер  ме  деген  сөздерді  естіп,  ма- 
ғынасын  сезу  арңы лы  түсінеді.  Содан  кейінгі сабаңтар* 
да кімдер? нелер? деген сүрақтармен танысып, оның ба- 
ламасы орыс тілінде ж оқ екенін түсінеді. Көптік жалға- 
уын  сөзге дүрыс ж алғауда кесте ңолдану тиімді нөтиже 
береді. Ол кесте ж алғы з көптік ж алғауына арналған са- 
б ақта  емес,  содан  к ей ін   де  қолдан ы лу  к ер ек.  Қ азаң  
тілінде зат есім көпше түрде де, жекеш е түрде де қолда- 
нылады.  Зат  есімнің  көптік  мағынасы  ж екеш е  түрдегі 
түбір сөзге көптік ж алғауы  ж алғану арқылы жасалады. 
Сан  есім  тіркескен  зат  есімге  көптік  ж алғауы   қолдан- 
байды.  Орыс  тіл ін д е  ондай  ж ағдай да  зат  есім  көпш е 
түрде қолданыла береді.  Мысалы: екі банк -   два банка, 
ҮШ  оқуш ы  —
  три  ученика.  Оқушы  ана  тіліндегі  заңды-
166

лықты қазақш а сөйлеуде де қолдануы мумкін,  сондың- 
тан  мүндай  қатенің  болмауы үш ін  оны  оқушыға үнемі
айтып отыруы қ аж ет.
Ж оғарыда айтылғандай, көптік жалғауын үйреткен-
д е  
әр  түрлі  кесте  ңолдану  жаңсы  нөтиже  береді,  соны-
• 
Ш
мөн ңз.тэ.р өр түрлі машықтың  жүмыстар өткізіп отыруын 
мүғалім епщашан үмытпау керек.  Ол  суретпен жүмыс, 
мәтін,  мақал-мәтелдерді  пайдалану,  қорш аған  ортада 
пайдаланатын сөздерді жекеше жөне көпше түрінде айт- 
қы зу.  М ысалы,  осы  тақы ры п қа  байланысты  ж атты ғу
жүмысының түрлері:
Құстар
вгзЗ
I
Ш
Берілген жалғауларға керекті сөздерді тауып жаз
сынып
жұмыс
кілт
тас
орындық
үйрек
ұштауыш
мүк
сызғыш
жапырақ
есік
бүршік
167

Ж ік тік   ж алғауы   қазаң   тілінде  қиы н  ңосымшаларға
ңолданылуы
бөрімен бірден таныстыруға болм айды :  оңу ш ыга ж еңіл
ж алаң  сөйлемдерден бастап тілді үйрету кең тараған.
Қ азаң тілінде ж ік тік  ж алғауы  кім? қандай? нешінші?
деген  сүраңтарға ж ауап  беретін сөздерге ңосылады деп 
мысалдар келтіруге болады:
Ж екеш е
Көпше
Мен ж үйрікпін 
Б із ж үйрікпіз
Сен ж үйріксің 
Сендер ж үйріксіңдер
Сіз ж үйріксіз 
Сіздер ж үйріксіздер
Ол ж үй рік 
Олар ж үйрік
Мен алты нш ы мы н 
Б із алты нш ы мыз
Сен алты нш ы сы ң 
Сендер алты нш ы сы   |Я|
Сіз алты нш ы сы з 
Сіздер алтынш ысыздар
Ол алты нш ы  
Олап алты нш ы
Зат есімнщ ж іктелуін түрліш е оқытуга болады: бірақ 
жалғаудың өзін ж еке жаттатудың ңажеті ж о қ . Зат есімнің
ж іктелуін  ж атты қты руда всім  баяндауышты сөйлөмнің 
түрі  бірге  озгертіледі.  Осындай  ж атты ғу  ж үм ы стары  
бірінш і сыныптан  бастап  ж үргізіледі:  мен  оңыдым,  ол 
келді,  біз оңушымыз.  Ж ік тік  жалғауды ңолдану дағды-
қалыптастыруда  сүраң-жауап
тақы рьгака
түрлі жүмыстар ж үргізу
Т ілдің  гр ам м ати к ал ы қ   к атего р и ял ар ы   сойлем дегі
ш
*  
Ш Л
 
:  
—-  
-
байланысын
Септік категориясы н оқы ту
Септік ж алғау  ңазақ  тіліндегі  грамматикалы ң  кате­
гория ларды ң  іш індегі  ең  бір  м аңы зды лары на  ж атады . 
Қ азаң  тілінің  септік  ж алғаулары   орыс  тіліндегі  септік 
ж алгаулары ндай оте күрделі деп айтуға болмайды. Орыс
168

түрі
түрлері жиналғанда
саны да, оның сөзге ж алғану заңды лы қтары  да күрделе- 
неді. Оңушы сөйлеуде септік ж алғауы н ойланбастан ңол- 
данатындай дәрежөге жету үшін  мүғалім септік жалғау- 
ларын  оқытудың өдіс-төсілдерін өбден ойланып,  үтьш-
ды жолдарын табу керек.
қолдануға
қолданы
керек. Мақсат -  сөйлеуде өр септіктің орындь 
луын  қалы птасты ру,  тілдік  білімді  сөйлеудің  ңүралы
үйрету
Оңытудың  өдіс-төсілдерін  өбден  ойланы п,  үтымды 
жолдарын табу қаж ет.  Септік ж алғаулары н оңыту ж ай 
септіктен  басталады ,  төуелді  септелу  ж ай   септелуді 
оқуш ы  меңгергеннен  кейін  оңытылғаны  жөн,  төжіри
болады
оқытканда
О қуш ы лар  өткен  сы н ы п тард ан   сеп тік   ж ал ғау ы н  
п р акти калы қ түрдв біліп оны өз сөздвріндв ңолдана бі 
леді. V сы ны пта оңуш ы ларды ң септік ж алғаулары ны ң 
түлғалары нан алған білімдері ж үйеге келтіріліп, грам ­
м ати к ал ы к  үғы м  беріледі.
Ілік септік. Ілік септігі жайындағы практикалық үғым
II сьгаыптан басталады. Бүл сыныпта сөзді кімнің? нөнің? 
деген сүраңңа жауап беретін түлғаға машыңтандыру мақ- 
сат  етілсе,  IV  сы ны пта  бүл  білгендеріне  ңоса  кім нің? 
ненің?  деген  сүракка жауап беретін  сөздің ңосымшасы- 
ның түрленіп келуі 
(-ның, -нің, 
-дың, -дің» -тың, -тің) түбір 
сөздің кандай дыбысңа (дауысты ,үнді, қ а т а ң ) аяңталуы- 
на  байланы сты   екендігін  білдіреді.  Я ғни  II  сы ны пта 
кімнің? ненің? деген сүраққа жауап беретін сөз түбір жал- 
ғауына көңіл бөлмей түтас үйретілсе, III сыныпта бүған 
көңіл аударылып,  соны білдіру мақсат етіледі.  Бірак ол 
ж алғауды ң 
(-ның, 
-нің, 
-дың,  -дің, 
-тың,  -тің)  аты  мен 
сөйлемдегі  қы зм еті  айты лмайды .  VI  сыныпта  кімнің? 
ненің? деген сүраққа ж ауап беретін жөне сөйлемдегі қыз-
метін білдіру мақсат етіледі.
а) 
оқуш ы ларды ң  бүл  түлға  ж айы нда  білетіндеріне 
сүйене отырып,  сүрақ-ж ауап арқы лы  ілік септігінің өр
169

түрлі вариантта ж алғауы на байланысты ж атты ғу жүргі-
зіледі.  Мысалы: 
-н ы ң , 
-нің:  даланың -   көш енің,  қалам-
ның  -  көктемнің, аспанның -   күннің; 
-ды ң,-дің: 
қаздьщ -
мейіздің,  бордың  -  дөптердің,  ауылдың  -   елдің,  сарай-
дың -  үйдін;,  -тың,-тің: озаттың -  есептің, кітаптың -  ше- 
л е к т ід .
Егер оқуш ы септік ж алғауы ны ң сөзге ж алгану жолын 
саналы  меңгеріп,  оны  сөйлеу  тілінде  пайдалана  білсе, 
оның  сөздік  қоры ны ң  байып,  тіл ін ің  дамуымен  ңатар 
сауатты ж азуы на да өсер етеді.  Осы маңсатпен жоғары- 
дағы сөздерді талдата отырып, дауыстыдан ж әне м, н, ң 
үнді  дауы ссы здардан  кейін  -ның,  -нің,  ү я ң   дауыссыз 
ж әне р, л, й, у, и, ю дыбыстарынан кейін -дың, -дің, ңатаң 
дауыссыз ж ене б,  в, г, д дыбыстарынан  кейін  -тың,  -тің 
болып ж алғанаты ны  ж инақталы п айтылады. Іл ік  септік 
ж алғауы ны ң ж алғану  жолын тиянақты   меңгертуге  ар- 
налған  ж оғары дағы   сөздерді  м ү м кін д ігі  болса,  кесте 
түрінде көрсетсе,  тиімдірек болады.
ә) іл ік  септігінің кімнің? ненің? деген сүраққа ж ауап 
беретіндігін оның ж алғауы ны ң ж алғану ж олдарына ар- 
налған  сөздерге  өздеріне  сүраң  қой ғы за,  бүл  сүрақңа
отырып  қорытңаннан 
кейін,  сөзге  -ның,-нің,  т.б.  ж алғауы  ж алғанады.
б) іл ік  септігіндегі сөйлемді талдай отырып,  бұл сеп-
тіктегі  сөздік  аныңтауыш   болатындығына  байланысты 
жұмыс  ж үргізіледі.
Бары с  септік.  Барыс  септігі  ж ай лы  үғым  II  сынып- 
тан  бастап  У сыныпңа дейін  сүрағы,  фонетикалы ң  ва- 
рианттары,  ж алғану ж олы практикалы қ жолмен үғын-
дырыл 
ады .
VI 
сыныпта оңушылардың бүл  септікке байланысты 
осы  білімдеріне  сүйене  түсініқ  беріліп,  мүндай  ж алғау 
барыс  септігі деп  аталаты нды ғы   жөне  тәуелдік  жалға-
уындағы  сөзге  -а,  -е,  -на,  -не  түлғасында ж алғанаты ны  
түсіндіріледі.
Сөйтіп  VI  сыныпта  барыс  септігі  туралы   оның  ж ай
сөзге, төуелдеулі сөзге жалғанатын түрлері жайында үғым 
беріледі.
170

Барыс  септінің  ж алғауын,  сүрағын  мынадай  ретпен 
түсіндірген  тиім ді.  М ысалы:  -ға,-ге:  көш еге,  ауы лға, 
үйге,  Оралға;  -қа,-ке:  Арңалықңа,  мектепке;  -ға,-ге:  Са- 
раға,  Зәуреге,  Ш олпанға;  кім ге?  -қа,-ке:  үпщ ы ш ңа, 
оқушыға,  Сандуғашңа,  Нүрбекке;  -ға,-ге:  оқуға,  сөйлеу-
ге,  ж азуға (неге?)
Төуелдік  жалғауынан  кейінгі  барыс  септігі  түлғасы-
ның өзгерісі  былайша түсіндіріледі:  -а,-е:  жолдасыма, 
әжеме,  апама,  жолдасыңа,  әжеңе;  -на,-не:  жолдасына, 
өжесіне,  апасына,  тіліне,  ағасына,  терезесіне,  досына,
билетіне.
Т абы с  сеп тік .  Табыс  септігі  III  сы ны птан  бастап 
өтіледі. Бүл сыныпта сөзді кімді?  нені?  сүрағына жауап 
беретін түлғаға қоя білу,  ол сөздер арқылы  сөйлем қүра 
білуге үйрету мақсат етіледі. Сол сүрақтарға жауап беру 
үшін оған -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті, -н түлғасында жалға- 
натынын,  4 сөзге жалғану жолын білуі тиіс. VI сыныпта 
табыс  септігін  өтудегі  мақсат  — баланың  алдыңғы  сы- 
ныптардағы біліміне сүйене отырып, табыс септігі қандай 
жалғау арқылы жасалатыны, оның -ды, -ді вариантының 
үяң,  үнді дауыссыз дыбыстарынан  кейін де жалғанаты- 
ны,  тәуелдік  ж алғауы ны ң  III  ж ағы нан  кейін  -н  болып 
келетіні,  кейде табыс септігі түсіп айтылатыны жайын- 
да мөлімет беру көзделеді. Оқушыға табыс септігі жалға- 
уын, оның түбір сөзге жалғану жолдарын тиянақты мең- 
гертудің тиімді жолдарының бірі  —
  кесте  пайдалану.  Ол 
арңылы сөздің түбірі  қандай дыбысңа аяңталғандығын, 
табыс септігі  жалғауының бірінші  дыбысы соған байла­
нысты  өзгеретіндігін  жөне  табыс  септігі  ж алғауы ны ң 
жуан (-ды,-ты,-ны), жіңішке (-ді, -ті, -ні) болуы түбір сөздің 
соңғы буынына байланысты  екендігін оқушыларды  қа- 
тыстыра отырып түсіндіруге мүмкіндік туады. Табыс сеп- 
тігінің сөзге жалғану жолдары:
Жалғауы
Қандай дыбыстан кейін
-ны, -ні
дауыстыдан
Мысалдар
даланы, кемені
171

-ды, -ді
үяңнан 
үнді р, л, й, у, 
м, 
н, у 
дауысты у, ю
мүрынды, күзді 
елді, айды, нанды 
аюды, Көкшетауды,
белбеуді
-ты,-ті
қатаңнан
кітапты, шөіггі
-н
1
  төуелдік жалғауының III
жағы
атын, үйін, қаламын  J
Бүл кестені екі мақсатта пайдалануға болады.  Бірі  -  
табыс  септігі  ж ай ы н д а  тү сін ік   берерде  оқуш ы ларды  
қатыстыра, өр сөздегі табыс сеіггігін тапңызып, ол жалғау 
ң ан дай   ды бы стан,  ң ан дай   буы ннан  к ей ін   ж ал ган ы п  
түрғаны н  байңату.  Кестені  бүл  мақсатта  пайдаланған- 
да, мысалдар дегенде дейінгі ж алғауы  қандай дыбыстан 
кейін  деген  бөлігін  қагазбен  ж ауы п қойы п,  мысалдар- 
ды  талдатңаннан  кейін,  ңағазды  ашып  ж инаңтауға  бо­
лады. 
;  • 
jfjf*  :
Табыс септігінің -н түлгасында ж алғануын меңгерту 
үш ін оңушы тәуелдік ж алғауы н, оның III ж аңтагы  жал- 
гаулары н, мысал келтірте, тоуелдете отырып еске түсір- 
геннен  кей ін ,  сол  сөздерді  кім ді?  нені?  кім ін ?  несін? 
деген сүраңқа ж ауап беретін түлғага қоюды тапсырып, 
оны орындату тоуелдік ж алгауы ны ң III ж ағы нан табыс 
сеп тігі  -н  тү л ғасы н д а  болаты нды гы н  б ай қаты п ,  бүл 
с е п т ік т ің   қ а н д а й   ж а ғд а й д а   -н  болы п  ж а л ға н а т ы н ы  
түсіндіріледі. 
- 
‘  '■  ' 
• 
Щ0ЩШ04
Ш ығыс  септік.  Бүл  септік  түлғасымен  III  сыныптан 
бастап танысады. Сөзге кімнен? (от кого?) неден? (от чего?) 
қайдан? (от куда?) деген сүрақтарды ңою үшін, ягни бүл 
сүраңтарға ж ауап   беру ү ш ін  оган  -дан,-ден,  -тан,-тен, 
-нан,-нен  ж алгауы н  ж алгау керектігін  және  бүлардың 
ж алган у  заңды лы ғы н  біледі.  VI  сы ны пта  оңуш ы ны ң 
практикалың түрде меңгерген бүл жалгауы шыгыс септік 
деп аталатыны айтылып, грамматикалык термин беріледі.
Сөйтіп,  бүдан былай бүл ж алгау жалғанған сөзді ш ы­
гыс септігі деп атайтын болады. Түр лі мысал дарды тал да­
та  отырып  шығыс  септігіндегі  сөздің,  істіц,  оқиганың, 
шыгу басталу орны, заттың неден істелгендігін білдіреті- 
ні  байқаты лады . 
Андрей Астанадан  келді.  Оқушылар
172

мегстһептен  келді.
 Бүл сөйлемдерді талдата отырып шы- 
ғыс  сёптігіндегі 
Астана,  мектеп
  сөздеріне 
келу,  келді, 
етістіктері  арқы лы   болтан  істің  ш ығу  орнын  көрсетіп 
түрғаны,  бүл  мағынадағы  шығыс  септігі ңайдан?  деген 
сүраңңа жауап беретіні аңғартылады. Мысалы: 
Анардан 
дэптер  алдым. Алтыннан  қалам  алдым
  деген  сөйлем- 
дерді талдай отырып,  шығыс септігі кісі  атына жалған- 
ғанда  кімнен?  деген  сүраңңа жауап  беріп,  не болған,  не 
болуға тиіс ңимылдың ніығу орнын білдіретіндігін бай- 
ңатады.  Мысалы: 
Етікті  былгарыдан  тігеді. Айранды 
сцттен  жасайды
  сөйлемдерін талдату  жөне  оқушылар- 
дың өздеріне мысал ойлату барысында 
етік, айран
 сөзде* 
ріндегі  ш ығыс  септігі  -тен  істің  ж асалу  тегін  (неден) 
білдіретіні  аңғарты лы п,  шығыс  септігі  бүл  мағынада 
жүмсалғанда неден? деген сүрақңа жауап беретіні байка- 
лады. ТТТытыс септігіндегі сөздерді оқушыларға талдата, 
өздеріне  мысал  келтірте отырып,  бүрыннан  білетіндері 
жинаңталып ж аңа түсінік беріледі.  Мына сөздерді кесте 
ретінде пайдалану не ауыспалы ж аңта алдын ала жазып 
ңою арңылы шығыс септігінің сөзге жалғану жолдарына
байланысты жүмыс жүргізіледі:
а)  -дан,-ден:  Сөуледен,  сөбізден,  Лизадан,  дөптерден.
Бүл  сөздерді талдау барысында шығыс  септігі дауысты- 
дан, үяңнан жөне үнді р, л, й, у дыбыстарынан кейін -дан,
-ден болып жалғанатыны жинақталады.
ә) шығыс септігінің -нан, -нен болып жалғану жолы- 
на мына сөздерді талдатуға болады:  ңаламнан,  белінен,
көктемнен.
Ж атыс септік. Жатыс септігі жайында оқушылар II сы-
ньштан бастап практикалық түрде біледі.
VI 
сы ны пта  оқуш ы ларға  кім де?  (қан дай ?)  ңайда? 
ңашан? сүраңтарына жауап беру үшін түбір сөзге жалға- 
натын -да,-де, -та,-те жалғауының III жағынан кеиін -нда, 
- н д е  
түлғасында  айтылатынын  білдіру көзделеді.  Атау 
түлғадағы сөздерге жатыс  септігін жалғауды  талап ету, 
өр қатарға жатыс септігіне мысал ойлату (1-ңатарға  -да 
жалғауына,  4-қатарға -те жалғауына,  2-қатарға -де жал- 
ғауы на,  3-қатарға  -та  ж алғауына)  арқы лы   ж атыс  сеп-
173

тігінің сөзге  ж алғану жолдарын төменгі сыныптан біле- 
тіндеріне  сүйене  ж инақтап,  жатыс  септігінің 
-нда, -нде 
түлғасында ж алғану  ж олы н  білдіру  қаж ет.  Осы  мақсат- 
пен  тө у ел д іл ік   ж ал ғауы н д ағьГ сө зд ерд і  кім д е?  неде? 
қайда? сүрақтарына жауап беретін түлғага қоюға жаттың- 
тырып  тәуелдік  ж алғауы ны ң  III  ж ағы нан  кейін  жатыс 
септігі -нда, -нде болып жалғанатыны оқушыларды қатыс- 
ты ра  қоры ты лады .  М езгілді  білдіретін  сөздерге  ж аты с 
септігін  ж алғату  нөтижесінде  ж аты с  септігінің  кімде? 
неде?  қайда?  дегеннен  басңа  ңаш ан?  деген  сүраққа  да
жауап беретіндігі айтылады: ңаңтарда, сейсенбіде, қыста, 
күзде,  т.б.
Ж аты с  септігіне  байланы сты   мынадай  кестені  қол- 
дануға болады: 
(
1 Жалғауы
Қандай дыбыстан кейін
Мысал
Сүрағы
1 
f  
_
2
і 
3
4
-да, -де
1) дауыстыдан
2 )үяңнан
3) үнді:  р, л, й, м, н, ң
Алимада, ауылда, 
маманда, көлде, 
Ғалымда.
кімде? қайда? 
кімде? неде? 
қашан? қайда? 
кімде? неде?
-та,-те
I
--------------------
1) қатаднан
2) б, в, г, д
Студентте, қыста, 
Болатта, клубта, түсте
Кімде? қашан? 
қайда? кімде?
-нда
1) төуелдік жалғау III 
жаты
Ауданында, апасында
Қайда?
[ -нде
1) тәуелдік жалғау III 
жағы
өкесінде, өжесінде
Қайда?
Көмектес  септік.  Көмектес  септікпен  танысу  IV  сы­
ныптан басталады.  О қуш ылар бүл сыныпта кіммен? не- 
мен? деген сүрақты  ңоя білуге, сөзді осы сүрақтарға ж а ­
уап беретін түлғаға ңойып айта білуге, оны өз сөздерінде 
пайдалана  білуге  дағды лануы   тиіс.  VI  сыныпта  көмек- 
тес септігіне байланысты төменгі сыныптағы білімдері- 
не сүйеніп, сөз кіммен? немен? деген сүраңқа ж ауап беру 
үш ін   ж ал ған аты н   -мен,  -пен,  -бен  түлғасы   көм ектес 
септігінің  ж алғауы   екендігі,  онымен  айты лған  сөз  кө- 
мектес  сеп тігіндегі  сөз  екендігі  ж ай ы н да  білу  керек. 
Көмектес септігінің түбір сөзге ж алғану жолдарын мына
кестемен  түсіндіруге  болады.  Көмектес  септігінің түбір 
сөзге ж алғану ж олдары .
174

—
—■
  ■
<
» ■
 ■
«■
 
іш
щ
г
  « ’ 
9
М ысалдар
д„ т».|
[  Ж алғ^уы
Қ андаи дыбыстан кеиін
-мен
1) дауыстыдан
.  2) үнді р , л , м, н, ң , й, у
j
Компьютермен, көшемен, 
Аыармеи, орамалмен,
I таумен
L
; 
' 1  ——•  - —-—---------------—j
j 
-пен
1 1)қатаң н ан
!  2) б, в, г, д, дыбыстарынан кейін 
- —
  "  ~
  і - - ■
 -
Атпен, етікпен, 
Сандуғашпен
L
 
—  ..  ------   . 
1 
1
Оразбен, көзбен
-бен
1 ) уяңнан
L
 
....’
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ *
—
—
Сонымен,  мүғалім  септік  ж алғаулары н  өту  кезінде, 
бүл ж алғау жайында грамматикалы қ үғым берумен к а ­
тар,  сөйлеу  жөне  ж азу  тілінде  ңолдана  білуге  үйретуді 
мақсат етуі ңаж ет.  Оңулықтагы септік жалғауына арнал- 
ған  грам м атикалы к  жөне  сөйлеуге  үйрету  ж аттығула- 
ры н,өзіндік жүмыстарды, үй тапсырмаларын орындату 
жөне  оны  тексеру  кезінде  кездескен  ңателерді  талдай 
отырып, оны болдырмау жолын қарастырьш , соған бай­
ланысты ж үйелі түрде жүмыс орындатып отыру қаж ет.
Етістікті оқыту
Бастауы ш   сыныпта  іс-орекетті,  қимылды  білдіретін 
создерді  келер,  осы,  өткен  ш ақтарда  қойы н  сойлемде
қолдану  үйретіледі.
М ысалы;, 
п 
.
-  Сен не істейсің?
—
. Мен компьютерде есеп шығарамын.
-  Не істеп отырсың?
-  Компьютерде есеп шығарып  отырмын.
-  He істедің?
-   Компьютерде  есеп шығардым.
Б ірақ оқуш ыга ш ақ, ж ак , жекеш е, копше деген атау-
лар берілмейді.
Орта буын сыныптарға барғанда етістік туралы, оның
ш ағы, ж ағы , копше, жекеш е түрі туралы үғым беріледі.
Соның  іш інде  "нақ  осы  шақ"  туралы  тақы ры п  біраз
дайындықты қаж ет етеді, сондықтан мүғалім бүл тақы-
ры пты   ж үй елі  түрде,  п р акти кал ы қ  түрғыдан  үйретуі
каж ет.

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: