Метеорологиялық-климатологиялық энциклопедия

БРИЗ (фр. brise — 
жел) 
— теңіздердің, кӛлдердің (кейде 
ірі 
ӛзендердің)  жағасында  тәулік  ішінде  ӛз  бағытын  карама-қарсы 
жаққа  ӛзгертіп  соғатын  жел. Күндізгі  Бриз теңізден  (кӛлден) 
құрлыққа карай соқса, ал түнгі Бризқұрлықтан теңізге (кӛлге) қарай 
соғады.  Құрлық  пен  судың  бірдей  жылынбауы  салдарынан  беткі 
 ауа  қабаттарындағы атмосфералық қысымда айырма пайда болады 
да,  ауаның  қозғалысы  басталады.  Күндізгі  Бриз  (теңіздік)  теңізден 
қызған  құрлық  бетіне  (жағалауға),  ал  түнгі  Бриз  (жағалық) 
салқындаған  құрлық  бетінен  теңізге  қарай  соғады.  Бұл  табиғи 
құбылыс  негізінен жаз айларына  тән.  Себебі,  жазда  құрлық  пен 
теңіз  үстіндегі  тәуліктік  ауа  темп-расының  айырмасы  20ӘС-қа 
дейін  жетеді.  Бриз жер бетінен  жүздеген  метр  (кейде  1  км-ден 
астам) биіктікке дейінгі ауа қабатын қамтиды, ондаған қашықтыққа 
дейін  соғады.  Теңіздік  Бриздің  жылд.  7  м/с-қа  дейін 
жетеді.
[2]
 Бриздер  теңіздер  мен  үлкен  кӛлдердің  жағалауында 
байқапады.  Олар  су  айдындары  мен  құрлық  арасындағы  тәулік 
ішіндегі температура мен қысым айырмашылығынан пайда болады. 
Күндіз жел теңізден жағалауға (теңіздік бриз), ал түнде жағалаудан 
теңізге  (жағалық  бриз)  бағытталады.  Бриздердің  жылдамдығы, 
әдетте,  3—5  м/с,  тропиктерде  бұл  кӛрсеткіш  әлдеқайда  жоғары. 
Теңіздік  бриз  құрлықта  ауа  температурасын  тӛмендетіп, 
салыстырмалы 
ылғалдылығын 
арттырады. 
Мәселен, Үндістандағы Мадраста  теңіздік  бриз  әсерінен  ауа 
температурасы  2—3°С-қа  тӛмендеп,  ылғалдылық  10—20%-ға 
жоғарылайды, ал Батыс Африкада бұл кӛрсеткіштер тиісінше 10°С 
пен 40%-ды құрайды. 
БРИКНЕР  ЦИКЛІ , Брикнер  кезеңі –  жылы  әрі  құрғақ,  суық  әрі 
ылғалды  жылдардың  (кезеңдердің)  шамамен  35  жылдық  циклмен 
алмасып  отыруы.  Бұл  циклді жауын-шашын мӛлшерін, Каспий 
теңізінің деңгейінің 
ауытқуын, 
 мұздықтар 
 динамикасын,  
ӛзендердіңқату  мерзімінің  ӛзгеруін  зерттеу  негізінде  неміс 
климатологы Э.Брикнер ашқан (1890). 
БУ —  заттың газдық  фазасы ӛзінің  (сұйық  фазасы,  сұйық )  қатты 
фазасымен  тепе-теңдікте  болатын  газ  тәрізді  күйі.  Бу 
мен газ ұғымы,  кӛп  жағдайда,  бір-бірінен  шартты  түрде  ғана 
ажыратылады. Термодинамика тұрғысынан 
―Бу‖ 
және 
―газ‖ 
терминдері  бір-біріне  пара-пар.  Химиялық  таза  заттар  Буының 
мынадай  түрлері  бар: қаныққан  бу (қанығу  температурасы  мен 
қанығу қысымы кезіндегі Бу, басқаша айтқанда, заттың Буы ӛзінің 

сұйық  немесе  қатты  күйімен  жылжымалы  тепе-теңдікте  болатын 
күйі 
және 
оның 
қасиеттері 
тек 
температурамен 
ғана 
анықталады); қанықпаған (қызған) бу (берілген қысымда темп-расы 
қанығу  темп-расынан  жоғары  болатын  Бу,  яғни  тығыздығы 
қаныққан Будан кем болатын Бу); аса қаныққан Бу (берілген темп-
радағы қысымы қанығу қысымынан үлкен болатын Бу). 
Аса  қызған  бу  -  берілген  қысымда  темп-  расы  қанығу  темп-
расынан жоғары болатын бу. 
Атомдық  бу-  үлгінің  құрамына  кіретін  заттарды  атомдарға 
ыдырайтындай дәрежеде қыздырған кездегі күйі. 
Қаныққан  бу  -  сұйықтықпен  немесе  сондай  химиялық  құрамды 
қатты денемен термодинамикалық тепе-теңдікте болатын бу. 
Қыздырғыш  бу  -  ыстық  жылу  тасымалдаушы  ретінде 
пайдаланылатын су буы. 
Ӛткір  бу  -  қыздырылатын  сұйықтыққа  тікелей  жіберілетін 
қыздырғыш бу. 
БУССОЛЬ  —  жергілікті  жерде  магниттік азимуттарды немесе 
румбтарды  ӛлшеуге  арналған геодезиялық аспап.  Ол  бұрыштық 
бӛліктері  бар  дӛңгелектен  және  оның  ортасыңдағы  сүмбі  үшында 
айналатын  магнит  нұсқарынан  тұрады.  Кӛздеу  үшін  буссольдің 
диоптрлары 
бар, 
ӛлшеу 
кезінде 
оны 
штативке 
орнатады, планшетке қояды  немесе  қолда  ұстайды.  Буссольдің 
анықтаулары 
ерекше 
сақталатын 
нормаль 
буссольдік 
кӛрсеткішімен  тексеріледі.  Нормаль  және  жұмыс  буссольдерінің 
кӛрсеткіштері арасындағы айырым буссольдің түзетуі деп аталады. 
Дӛңгелек  Буссоль  немесе  буссоль-бадарлауыш,  әдетте,  дәл  және 
техникалық  теодолиттердің  жиынтығында  болады.  Теодолитпен 
магниттік азимутты анықтау үшін алидаданы 0 С есептеуіне қойып, 
қысқыш  бұрандасымен  бекітеді  де,  аспапты  айналдырып,  Буссоль 
нұсқарын  0°0'  есептеуіне  келтіреді.  Содан  соң  кӛру  дүрбісінің 
кӛздеу  ӛсінің  басқа  бір азимутты жағдайында  лимбтегі  есептеу 
кӛздеу сызығының магниттік азимутына тең болады. 
БҦҚТЫРМА — 
кӛне обалар тобы. Шығыс 
Қазақстан 
облысы, Глубоков ауданы, Бұқтырма ауылынан солтүстікке қарай 2 
км 
жерде. 1953 
жылы Шығыс 
Қазақстан 
археологиялық 
экспедициясы (жетекшісі С.С.  Черников)  зерттеген.  Барлығы  8 
обаның  4-і  қазылып  зерттелген.  Олар  тас  дуалмен  дӛңгелене 
қоршалған.  Мүрделер  сопақша  қабірлерге  жерленген.  Обалардың 
ішінен 
б.з.б. 
IV 
— 
III 
ғасырларға 
жататын 
қола 

шанышқы,қорамсақ ілетін  темір ілмешек,  мата  қалтаға  салынған 
қола айна, қола түйреуіш,  моншақтар,  ағаш қайықтың қалдықтары 
табылған. 
БҦЛАҚ - гидрогеологияда:  жерасты  суының  жер  бетіне  немесе  су 
түбіне шығу нүктесі. 
БҦЛТ  —  атмосферада  қалқыған  ӛте  ұсақ  су  буы  тамшыларының 
және мұз кристалдарының жиынтық жүйесі. Ол жер бетінен 2 — 18 
км-ге дейінгі биіктікте атмосфераның тӛмен бӛлігінде (тропосфера) 
құралады.  Бұлттар  ауа  құрамындағы  су  буының  қоюлануы 
нәтижесінде пайда болады. Бұлттарды құрайтын су түйіршіктерінің 
және  мұз  кристалдарының  кӛлемі  ұлғайып,  олар  бұлттардан 
бӛлініп,  атмосферадан  жауын-шашын  түрінде  (жаңбыр,  қар,  ұлпа, 
бұршақ  т.б.)  жер  бетіне  түседі.  Бұлтты  құрайтын  тамшылар  ӛте 
ұсақ, диаметрі бірнеше мкм-ден 200 мкм-ге дейін болады. Бұлттағы 
сұйық судың құрамы тым аз, Бұлт ауасының 1 м3-не шаққанда 1 г-
ның бірнеше жүздік бӛлігінен бірнеше г-ға дейін ғана жетеді. Бұлт 
ауа массасының ағыны әсерінен қозғалады (ауады). Олар биіктігіне 
қарай  негізгі  4  түрге  ажыратылады:  жоғары  ярустағы  (қоңыржай 
ендіктерде 6 км-ден жоғарыда), ортаңғы ярустағы (6 км-ден 2 км-ге 
дейін), тӛменгі ярустағы (2  км-ден тӛмен) және вертикаль бағытта 
пайда  болатын  (асты  тӛмен  яруста,  үсті  жоғары  немесе  ортаңғы 
ярустарда)  Бұлттар.  Олар  халықараралық  классификацияға  сәйкес 
шарбы  (Сі),  шарбы-будақты  (Сс),  шарбы-қабатты  (Сs),  биік 
будақты  (Ас),  биік  қабатты  (Аs),  қабатты-жауынды  (Ns),  қабатты 
(St),  қабатты-будақты  (Nс),  будақты  (Сu),  будақты-жауынды  (Сb) 
болып  бӛлінеді.  Бұлттардың  шығу  тегін  сыртқы  пішіні  мен  ішкі 
құрылым ерекшеліктері бойынша, сондай-ақ, мӛлдірлік кӛрсеткіші 
бойынша  анықтауға  болады.  Жоғарғы  ярустың  шекаралары 
полярлық  ендіктерде  3  —  8  км,  қоңыржай  ендікте  5  —  13  км, 
тропикалық  ендікте  6  —  18  км  аралығында.  Тропосферада 
байқалатын әр түрлі текті Бұлттардан басқа 20 — 30 км және 70 — 
80  км  биіктікте  маржан  тәріздес  және  күміс  тәріздес  Бұлттар 
кездеседі.  Маржан  тәріздес  Бұлттар  сирек  кездеседі  және  тек 
Солтүстік  Еуропа  мен  Аляскада,  күн  кӛкжиектен  бірнеше  градус 
жоғары  тұрған  кезде  ғана  байқалады.  Күміс  тәріздес  Бұлттар  ӛте 
жұқа, жұлдыздардың жарығын да әлсіретпейді, олар мезосфераның 
тӛменгі  бӛлігінде  75  —  90  км  биіктікте  50  —  250  м/с 
жылдамдықпен  ығысады.  Мұндай  Бұлттар  жанартаулық  немесе 
ғарыштық тозаңнан пайда болған деп болжанады. 

Бұлттардың тӛмендегідей негізгі типтері болады: 
1.
 
шарбы бұлттар — 10 км биіктікте кездеседі, жекелеген жұқа 
және сирек бұлттар, түрі ақ, шарбы немесе қауырсын тәріздес 
2.
 
будақ  бұлттар  —  1-2  км  биіктікте  пайда  болады,  негізі 
жайпақ горизонтальды және басы күмбездер не кертпештер тәрізді 
жеке қалың бұлттар 
3.
 
қатпарлы бұлттар — 1 км-ден аз биіктікте пайда болады, бір 
беткей бұлтты тұман құрады 
4.
 
нажағайлы  немесе  будақ-жаңбыр  бұлттары  —  негізі  1-4  км 
және басы 3-тен 5 км-ге дейін биіктікте болады, тау немесе мұнара 
тәрізді оте қалық бұлт массалары 
5.
 
жаңбыр бұлттары, немесе қарабұлт 2,5 км биіктікте, түрі — 
шеттері  ыдыраған  формасыз  массалар  тәрізді;  олардан  ұзақ  ақ 
жауын немесе қар жауады. Осы негізгі бұлттар типтерінің арасында 
ауыспалы,  қатпарлы-будақ,  қазбауыр-қатпарлы  бұлттар  және  тағы 
басқа түрлері бар. 
 
В 
 
ВАКУУМ (лат. vacuum — 
қуыс, 
бостық) 
— кеңістіктің еш 
заттегісіз 
күйі (физикалық 
вакуум), 
кейде 
газдық 
қысымы атмосфералық  қысымнан әлдеқайда  аздығын (техникалық 
вакуум)айтады. Вакуум - атмосфералық 
қысымның тӛменгі 
жайындағы  газ  қалыбы.  Газдық  қысымы  нӛлге  тең  таза 
вакуум философиялық түсінік деуге болады, себебі табиғатта ондай 
кездеспейді,  тіпті  кездескеннің  ӛзінде  куантум  физиканың 
айтуынша  еш  кеңістік  бос  бола  алмайды.  Куантум  ӛріс 
теориясындағы  анықсыздық  принципіне  сәйкес  физикалық 
вакуумда нӛлдік  толқындар болып, әрқашан виртуалды бӛлшектер 
пайда болып және жоғалып тұрады.  
Вакуум: 
1.
 
абсолюттік гидромеханикалық қысымы атмосфералық қысымнан 
кем РЛ<Р, сұйыктықтың (немесе газ торізді ортаның) күйі; 
2.
 
абсолют  қысымның  (гидромеханикалық)  қысымға  дейін 
жетіспеушілігі  (кез  келген  нүктеде  немесе  сүйықтықтың 
аймағында):  Р
аж
 =  Р
а
 —  Р
А
;  вакуумның  шамасын  ӛрнектеудің  тӛрт 
тәсілі бар: 
3.
 
күштің ауданға қатынасы; 
4.
 
күш/аудан ӛлшем бірлігімен; 

5.
 
ұзындық  ӛлшем  бірлігімен  (меншікті  салмағы  белгілі  сұйық 
бағанасының биіктігінің ӛлшем бірлігімен); 
6.
 
атмосфералық үлеспен. 
Актуальді  немесе  лездік  вакуум  түрлері  актуальді  кысым 
жағдайында  туындайтын  вакуум  (уакыттың  осы  сәтінде) 
сұйықтыкпен  толтырылған  кеңістіктің  тыныштықтағы  кез  келген 
бір 
нүктесінің 
сүйықтықтың 
шамасыньгң 
атмосфералық 
қысымынан кем болады. 
ВУЛКАНОЛОГИЯ — жанартауларды,  олардағы  процестер  мен 
әрекеттерді,  олардың  пайда  болу  себептерін,  дамуын,  құрылысын, 
атқылайтын  жыныстарын  (лавалар,  газдар,  т.б.),  орналасу 
заңдылықтарын  зерттейтін  ғылым;  динамик.  геологияның  бір 
саласы.  В-ның  практик.  міндеттері  –  халық  жиі  қоныстанған 
аймақтарда  жанартау  атқылауын  алдын  ала  болжайтын  әдістерді 
табу,  жанартаудың  ыстық  суы  мен  буын  шаруашылық  қажетіне 
пайдалану  жолдарын  іздестіру.  Теориялық  және  практик. 
мәселелерді  шешуде  В.  геология,   геотектоника,   геофизика,  
геохимия,  физ. химия және петрология   әдістерін  қолданады. 
Олардың 
негізінде 
В. 
жанартау 
энергиясының 
кӛзі, магма эволюциясы,  оның  түрліше  тереңдікте  орналасу 
жағдайлары,  жер  қыртысын  құрудағы  жанартаудың  алатын  орны, 
т.б.  сияқты  жалпы  теориялық  мәселелерді  шешеді.  В.  туралы 
алғашқы  мәліметтер  б.з.б.  6  –  1  ғ-лардағы   Гераклит,   Аристотель, 
Страбон,   Кіші  Плиний   еңбектерінде  кездеседі.   Жанартау  
әрекеттерін  жан-жақты  зерттейтін  тұңғыш  обсерватория  1842  ж. 
 Италиядағы  Везувий   жанартауы  беткейінде  ашылды. 1911 ж. 
 Гавайи  
аралдарындағы  
Килауэа 
 жанартауында, 
кейін Индонезия мен Жапонияда В-лық  обсерваториялар  салынды. 
Камчаткадағы  (Ресейде)  Ключевская  шоқысы  жанартауындағы  В-
лық  станса  1935  жылдан  жұмыс  істейді.  Халықар.  В. 
ассоциациясының  «Вulletіn  Volcanologіgue»,  т.б.  арнаулы  ғыл. 
журналдары шығады.  
 
Г 
ГАББРО (итал. gabbro) — интрузиялық  
толықкристалды  
магмалық 
 таужыныс; 
эффузиялық тектестері 
- базальт.  
Кремний қостотығының  мӛлшері  тұрғысынан  Габбролар  негізді 
таужыныстарға  жатады  (SiO
2
 = 
45—55%). 
Габбро -  терең 
қабаттарда жататын қошқыл түсті магмалық тау жынысы. 

ГАЗ  ҚЫСЫМЫ -  молекулаларының   жылулық  қозғалыстарынан  
газдардың ӛз кӛлемін ұлғайтуынан туындайтын күш; оның мӛлшері 
әдетге кг/см
2
 немесе атм бірліктерімен ӛрнектеледі. 
ГАЛАКТИКА (кӛне  грекше: Γαλαξίαρ — Құс  жолы)–  құрамына 
Күн жүйесі енетін алып аумақты жұлдыздық жүйе. Ол шамамен екі 
жүз миллиард жұлдыздан, сондай-ақ жұлдыз шоғыры мен тобынан, 
газ  бен  тозаң  тұмандықтарынан  және  жұлдызаралық  кеңістікке 
таралған  жеке  атомдар  мен  түйіршіктерден  құралған.  Бұлардың 
үлкен бӛлігінің пішіні линза тәріздес, оның кӛлденеңі шамамен 30 
кпк,  ал  қалыңдығы  4  кпк.  Кіші  бӛлігінің  пішіні  сфера  тәріздес, 
оның 
радиусы 
шамамен 
15000 
пк. 
Галактиканың 
 (кейінгі гр. galaktіks –  сүт  тәрізді,  грекше  gala  –  сүт)  барлық 
құраушылары 
кіші симметрия осінен 
айналатын, 
бірыңғай 
динамикалық  жүйе  болып  байланысқан.  Жердегі бақылаушыға 
аспандағы  мыңдаған  жеке  жұлдыздар  Құс  жолы  тәрізді  кӛрінеді. 
Осыған  байланысты  галактика  құс  жолы  жүйесі  деп  те  аталады. 
Құрамына Күн енетін галактиканы басқа галактикалардан  ажырату 
үшін, оны кейде «біздің галактика» деп те атайды. Құс жолы – кең, 
ақшыл  жолақ  болып  тұтасқан  орасан  кӛп  жұлдыз  шоғыры. 
Алайда аспан 
сферасына 
 қатарласа 
проекцияланатын  
жұлдыздар кеңістікте  бір-бірінен  алшақ  орналасқан.  Сондықтан  әр 
түрлі 
бағытта 
секундына 
ондаған, 
жүздеген 
километр 
жылдамдықпен  қозғалатындығына  қарамастан,  олар  бір-бірімен 
ешқашан  соқтығыспайды.  Жұлдыздардың  кеңістікте  таралу 
тығыздығы 
Галактика 
полюстерінің 
бағытында 
тым 
аз 
болады. Жұлдызаралық зат  та  кеңістікке  бір  қалыпты  таралмаған, 
олардың  басым  кӛпшілігі  жеке  бұлттар  мен  тұмандықтар  түрінде 
галактикалық  жазықтықтың  маңына  шоғырланған.  Құс  жолының 
жұлдыздық 
табиғатын 
тұңғыш 
рет 1610 жылы Галилео 
Галилей байқаған.  Бірақ  Галактика  құрылысын  жүйелі  түрде 
зерттеуді XVIII  ғасырдың аяғында Уильям  Гершель бастады.  Ол 
ӛзінің  жүргізген  зерттеулері  негізінде  бақыланған  жұлдыздар 
пішіні  сопақ,  алып  жүйе  құрайды  деген  болжам  айтты. Василий 
Струве 1847 жылы 
кӛлем 
бірлігіндегі 
жұлдыздар 
саны 
галактикалық  жазықтыққа  жақындаған  сайын  кӛбейетіндігін,  ал 
Күннің  галактика  ортасында  орналаспағандығын  анықтаған. 
Ол 1859 жылы  бүкіл  Галактика  жүйесінің  осьтен  айналу 
ықтималдығын  кӛрсеткен.  Галактиканың  мӛлшері  жӛнінде XX 
ғасырдың 1-ширегіндегі 
неміс 
астрономы Хуго 
Зелигер мен 

голланд  астрономы Якобус  Каптейн дәлелді  пікір  айтты.  XX 
ғасырдың 
20-жылдарында 
америкалық 
астроном Харлоу 
Шепли Галактика орталығының бағыты   Мерген   шоқжұлдызында  
екендігін 
анықтап, 
күннің 
галактика 
орталығында 
орналаспағандығын 
дәлелдеген. 
Швед 
астрономы Бертиль 
Линдблад жұлдыздар  жылдамдығының  әр  түрлі  болатындығына 
сүйене  отырып,  Галактиканың  динамикасы  мен  құрылысын 
зерттеген, 
Галактика 
құрылысының 
күрделі 
екендігін 
ашқан. 1927 жылы  голланд  астрономы Ян  Оорт жұлдыздардың 
сәулелік  жылдамдығы  мен  меншікті  қозғалысын  зерттеу  кезінде 
Галактиканың  меншікті  кіші  осінен  айналатындығын  дәлелдеді. 
Галактиканың  ортасына  жақын  бӛліктері  сыртында  жатқан 
бӛліктеріне  қарағанда  жылдамырақ  айналады.  Галактиканың 
орталығынан  күнге  дейінгі  қашықтық  10  кпк.  Күн  250  км/с 
жылдамдықпен  галактика  орталығын  екі  жүз  елу  миллион  жылда 
(айналу  периоды)  толық  бір  рет  айналып  шығады.  Галактикалар  – 
біздің  Галактикадан  тыс  орналасқан  алып  жұлдыздық  жүйелер. 
Олар  аспанда  Құс  жолынан  тыс  жарық  тұман  түрінде  кӛрінеді. 
Сондықтан оларды галактикадан тыс тұмандықтар деп те атайды. 
Америка  астрономы  Эдвин  Хаббл  XX  ғасырдың  20-жылдарында 
бізге  ең  жақын  Галактика  ӛте  әлсіз  кӛптеген  жұлдыздардан 
тұратындығын,  оның  ішінде  цефейлер  типтес  айнымалы 
жұлдыздардың болатындығын байқаған. XX ғасырдың 30-жылдары 
эллипстік  ергежейлі  Галактика,  ал  60-жылдары  кӛптеген  сақина, 
дискі тәріздес Галактика және алыс орналасқан жинақы Галактика 
ашылды.  Қуатты  радиосәуле  шығаратын  топтасқан  галактика  N-
галактикалар  қатарына  жатады.  Осындай  радиосәуленің  жұлдыз 
тәріздес  кӛзіквазарлар деп,  ал  қуатты радиосәуле шығаратын 
бұрыштық  ӛлшемі  бар  Галактика  радиогалактикалар  деп  аталады. 
Темірқазық  маңындағы  M  82  бұрыс  галактиканы  зерттеу 
нәтижесінде америкалық астрономдар мынадай қорытындыға келді: 
оның  орталығында  осыдан  бір  жарым  миллион  жыл  бұрын 
жарылыс болған, соның салдарынан ыстық сутек  ағыны 1000 км/с 
жылдамдықпен  ұшып  шыққан.  Бұл  жарылыс электрондар ағынын 
тудырған.  Радиосәуленің  жылулық  табиғатының  шығуына  осы 
себеп болған. АстрофизикВиктор Амбарцумянның пікірі бойынша, 
мұндай  жарылыстар  қазір  де  жүріп  жатыр.  Бұрынғы КСРО-
да жасалған  Галактика  каталогында  он  бесінші  жұлдыздық 
шамадан  жарығырақ  отыз  мыңдай  Галактика  бар.  Олар  барлық 

аспанның 
тӛрттен 
үш 
бӛлігін 
қамтиды. 
Бес 
метрлік телескоппен жиырма  бірінші  жұлдыздық  шамаға  дейінгі 
бірнеше миллиард Галактикаларды кӛруге болады. 
ГАЛИЛЕО  ГАЛИЛЕЙ (итал. Galileo  di  Vincenzo  Bonaiuti  de' 
Galilei;)  —  итальян  философы,  математик,  физик,  механик  и 
астроном,  ӛз  заманындағы  ғылымға  ӛте  қатты  әсер  еткен.  Ол 
Италияның Пиза қаласында  1564  жылдың  он  бесінші  ақпанында 
кедейленген  ақсүйек  отбасында  туған.  1581  жылы  Пиза 
университетіне  түсіп,  медицинаны  оқып  үйренеді.  Мұнда 
ол Аристотель,   Евклид, Архимед   еңбектерімен  танысады.  Сӛйтіп, 
геометрия  мен  механикаға  әуестенген  Галилей  медицинаны 
тастайды.  1592 жылы Падуяда  математика кафедрасын басқарады. 
Галилей  ӛзінің  алғашқы  телескопын  (1609)  құрастырады  да,  осы 
телескоптың  кӛмегімен  Шолпан  планетасының  фазасын,  Күндегі 
дақты, Юпитердің тӛрт  серігін, Сатурнныңсақинасын  ашты.  Дін 
басылары  тыйым  салған  соң  (1616),  ұзақ  уақыт  үй  тұтқынында 
ұсталды.  Галилей  ашқан  жаңалықтар  дүниенің  гелиоцентрлік 
жүйесі туралы ілімнің жеңіп шығуына ықпал етті. 
ГИГРОГРАФ  -  ауаның  салыстырмалы  ылғалдылығын  үздіксіз 
тіркеп  отыру  үшін  шашты  гигрограф  колданылады.  М-21 
гигрографының  сезімтал  элементі  ретінде  кронштейнге  керілген 
шаш  бумасы  пайдаланылады.  Шаш  бумасының  ортасына  ілгешек 
кигізіліп  арнайы  механизмді  рычагтар  жүйесі  арқылы  стрелкамен 
байланыстырылады.  Стрелканың  басына  сия  тамшысын  ұстап 
тұратын  ұш  кигізілген.  Ауа  ылғалдылығы  ӛзгергенде  шаш 
ұзындығы да ӛзгереді, нәтижесінде стрелка сағаттық механизмі бар 
барабанға кигізілген қағаз лента бойымен қозғалады. Лента бетінде 
уақыт  (вертикальді  сызық)  және  ылғалдылық  (горизонтальді 
сызық)  диаграммасы  бар.  Ылғалдылықтың  бӛлім  бағасы  1  %, 
уақыттікі  -  15  минут.  Сиялы  ұшы  бар  стрелка  ауа  ылғалдылығы 
мәнін лента бетіне тіркеп сызып отырады. Лента бекітілген барабан 
ӛз  осімен  бір  айналымды  24  сағатта  жасайды.  Лента  тәулігіне  бір 
рет (13 сағат шамасында) ауыстырылып отырылады. Әрбір бақылау 
мерзімінде  бақылаушы  арнайы  білтені  басып  лента  бетіне  белгі 
салады.  Гигрограф  минус  45  °С  пен  55  °С  аралығында 
қолданылады. 
ГЕЙЗЕР (исландша:  geysir  —  лақылдау)  —  ыстық  су  мен  бу 
шапшымаларын 60 метр биіктікке дейін оқтын-оқтын атқақтататын 
қайнар.  Гейзерлер Исландия, Солтүстік  Америка, Жаңа  Зеландия,  

Камчатка секілді  қазіргі  заманғы  жанартаулы  аймақтарда  кӛп. 
Әрекетінің үзақтығы тұрақты деуге болатын жүйелі және ұзақтығы 
құбылмалы 
жүйесіз 
гейзерлер 
болып 
бӛлінеді. АҚШ-
та (Йеллоустон 
паркінде) 
шамамен 
200-дей 
Гейзер 
болса, Ресейде 100-дей  (Камчаткадағы  гейзерлер  аңғарында), 
Гейзерлер магма ошағынан  үздіксіз  жылу  келіп  тұратын  жанартау 
белсенділігі  бар  аймақтарда  кездеседі.  Гейзерлердің  сырт  пішіні 
кішігірім  қиылған  конус,  аласа,  жайпак  шұңқыр,  кейде  әр  түрінде 
болуы  мүмкін.  Атқылау  үзақтығы  ондаған  минуттармен  ӛлшенеді, 
тыныштык  кезеңі  бірнеше  минуттан  бірнеше  сағатқа  немесе 
күндерге  дейін  созылады.  Гейзерлердің  кӛмейінен  алдымен  ыстық 
бу,  оған  ілесе  ондаған  метр  биіктікке  ыстық  су  атқылайды.  Оған 
қоса, қатты күркіреген дыбыс шығады. Исландияда (30-дай), Жаңа 
Зеландияда  және  т.б.  кездеседі.  Гейзердің  ыстык  суы  үйлерді, 
жылыжайды  жылыту, электр  энергиясын алу  үшін  пайдаланылады 
(буының биіктігі шамамен 150 метрге дейін жетеді). 
ГЕОГРАФИЯ  (грек.  ge  —  Жер  және  graphо  —  жазу)  —  Жердің 
географиялық  қабығындағы  табиғи-аумақтық  және  аумақтық-
ӛндірістік  кешендерін  және  олардың  құраушыларын  зерттейтін 
жаратылыстану  және  қоғамдық  ғылымдар  жүйесі.  Г-лық 
зертеулердің  басты  міндеті  —  табиғат  ресурстары  мен 
жағдайларын  жан-жақты  зерттеу,  оларды  тиімді  пайдаланудың, 
ӛндіргіш  күштерді  орналастыру  мен  дамытудың,  табиғатты 
қорғаудың  және  қалпына  келтірудің  ғыл.  негіздерін  жасау. 
География  ӛте  ежелгі  ілім.  Сонау  тас  дәуірінің  адамдары  ӛздерін 
қоршаған 
орта 
элементтерінің 
екінші 
бір 
жермен 
ұқсамайтындығын,  ондағы  табиғи  құбылыстардың  әр  түрлі 
екендігін  байқап  отырған.  Кӛрген-білген  жерлерін,  кӛкжиектің  ӛзі 
басып  кӛрмеген  арғы  жағын  ой  ӛрісімен  жалғастыра  білген.  Ӛз 
ортасын  зерттеп,  танып-біліп,  салыстырып,  тасқа,  ағаштың 
қабығына,  жерге  сызып  белгі  салып  отырған.  Геогр.  алғашқы 
мағлұматтар  Шығыстың  жазба  деректерінде  кездеседі.  Теңізде 
жүзу  мен  сауданың  дамуы  құрлық  беті  мен  теңіз  жағалауын 
сипаттап  жазуды  керек  етті.  Б.з.б.  6  ғ-да  Г-да  екі  бағыт  —  жалпы 
жер  тану  (негізін  Аристотель  қалады)  және  ел  тану  (Геродот) 
айқындала бастады. Содан бері География ӛзінің дамуында бірнеше 
сатыдан ӛтті. Эллиндік дә-уірде Эратосфен ӛзінің ―География‖ атты 
еңбегінде  табиғатты  зерттеулердің  барлық  бағыттарын  біріктірмек 
болды.  Б.з.б.  1—2  ғ-дағы  күрделі  Г-лық  еңбектерге  Страбонның 

―Географиясы‖  (ел  тануы),  Птолемейдің  ―География  жӛніндегі 
нұсқауы‖  (геогр.  координаттары  кӛрсетілген  елді  мекендер  тізімі) 
жатады.  Орта  ғасырларда  География  Қытайда,  Парсы,  Орт.  Азия 
және Араболып келді. 16 ғ-дан бастап География аса маңызды ғы-
лымға айналып, жеке салаларға бӛліне бастады. Осы кезеңдерге Г-
ның  ерекше  ғыл.  тілі  картография  қалыптасты.  Ұлы  геогр. 
ашылулардың  ғыл.  қорытындылары  голланд  ғалымы 
Б. 
Варениустың―Жалпы  география‖  атты  еңбегінде  (1650  ж.) 
жинақталды. 17 — 18 ғ-ларда түрлі елдердің табиғат жағдайларын 
зерттеуге  және  оларда  ӛтіп  жатқан  табиғи  процестерді  түсіндіруге 
кӛңіл күшейе түсті (Г. Лейбниц, Ж. Бюффон, М. В. Ломоносов). 19 
ғ-да неміс саяхатшысы А. Гумбольдт ӛзінің ―Космос‖ (1845—1862) 
атты  еңбегінде  физ.  географияның  міндеті  —  табиғат 
құбылыстарының  жалпы  заңдарын  және  олардың  ішкі  ӛзара 
байланыстарын зерттеу десе, неміс географы К. Риттер ӛзінің ―[[Dіe 
Erdkunde  іm  Verhalt-nіs  zur  Natus  und  zur  Geoschhіchte  des 
Menschen[[‖  (1822  —  1859)  еңбегінде  Г-ның  басты  міндеті  — 
табиғаттың  адамға  тигізер  әсерін  зерттеу  ғана  деп  түсіндірді. 
География ӛзінің одан әрі даму сатысында (18 ғ.) геологияға, 19 ғ-
дың  1-жартысында  экон.  (алғашында  ―статистикалық‖)  және  физ. 
геогр-ларға  жіктелді.  Г-ның  зерттеу  объектілері  мен  тәсілдері 
күрделене  түсіп,  20  ғ-дың  басында  География  ғылымдарының 
жүйесін  қалыптастырды.  Г-лық  ғылымдар  негізінен  2  топқа 
бӛлінеді.  Физикалық  географиялық  ғылымдарға:  физикалық 
география  (ӛз  кезегінде  жертану,  ландшафттану,  палеогеография, 
елтану,  т.б.  салаларынан  тұрады),  геоморфология,  климатология, 
құрлық  гидрологиясы,  мұхиттар  гидрологиясы,  гляциология, 
геокриология,  топырақ  географиясы,  биогеография;  қоғамдық 
географиялық  ғылымдарға:  экономикалық  география,  әлеуметтік 
география, 
ӛнеркәсіп 
географиясы, 
ауыл 
шаруашылық 
географиясы,  транспорт  географиясы,  халықтар  географиясы, 
мәдениет  географиясы,  саяси  география,  т.б.  кіреді.  Бүкіл 
География  ғылымдары  картографиямен  тығыз  байланысты. 
География  табиғатты  зерттеуде  физика,  химия,  геология  және 
биология, т.б. ғылымдармен ұласып отырады. Қоғамдық-аймақтық 
зерттеулерде  экономикаға,  социологияға,  демографияға  арқа 
сүйейді.  Олармен  түйіскен  бағыттарда  жаңа  ғыл.  салалар  — 
аймақтық экономика, геодемография, т.б. бӛлінеді. 

жүктеу/скачать 4,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: