Министерство образования и науки республики казахстан
жүктеу/скачать 15,08 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Өтегенова Б.М.
- «case study»)
ҚҰЗЫРЕТТІЛІК БАҒЫТ - БАҒДАР НЕГІЗІНДЕ БІЛІМ МАЗМҰНЫН ТАҢДАУДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ Баймырзаев К.М., Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының ректоры, г.ғ.д., профессор
«Шекарасыз білім» Халықаралық Педагогика Орталығының тьюторы (Монреаль, Канада), ҚМПИ Отандық педагогика кафедрасының меңгерушісі п.ғ.д., профессор Қостанай қ., Қазақстан Еліміздің жаһандану реформалары қазіргі білім беру жүйесіне, жаңаша идеялардың отандық және әлемдік білім кеңістігіне енуі, коммуникативтік және ақпараттық технологиялардың дамуы жеке тұлғаның әлеуметтік мәдениетіне, оның коммуникативтік құзырлығын қалыптасуына түрлі тұжырымдамалары өзекті орын алуда маңызды дәрежесінің жоғарылауына мүмкіндік береді. Қазіргі таңда әлеуметтік жағынан қорғанған адам – ол технология ауысуына және нарық талабына сай терең білімді, әрі жан-жақты адам. Қазіргі білім жүйесінің ерекшілігі – тек біліммен қаруландырып қана қоймай, өздігінен білім алуды дамыта отырып, үздіксіз өз бетінше өрлеуіне қажеттілік тудыру. Бiлiм беру саласында инновациялық құзыреттілікке бағытталған үрдiстi жүзеге асыру білім саласындағы барлық қызметкерлердің өз мінез - құлқтарын, ұстанымдарын, мүмкіндіктерін түрлендiрудi талап eтедi. Инновациялық ic - әрекет адамдардың шығармашылық жемiстi қызметiнiң бip түpi және оған мотивациялық, креативтік, технологиялық шартты компоненттер жатады. Педагогикалық жаңалықтарға деген сұраныс, жаңалықтарды қабылдау дәрежесiн көрсететін кәсiби шығармашылық бағыттары мазмұны қазіргі білім беру мазмұнына деген талаптарды анықтайды. Жоғары оқу орнының басты мақсаты - алдыңғы қатарлы жастар тәрбиелеу, адамзаттың мәдени және өнегелік деңгейі мен оның ой-өрісін арттыру, жоғары білімді маман иелерін қазіргі заман талабына сай дайындау. Жоғары білім - маманға білім, іскерлік және дағды ғана беріп қоймайды, ол жеке тұлға қалыптастырады. Бүгінгі күнгі педагогика ғылымының көкейкесті мәселелері - әлемдік білім беру кеңістігіне сай бейімдеп білім алу, кәсіби қалыптастырудың сапасын жақсарту, біліммен қамтамасыз етудің ғылыми-әдістемелік жүйесін түбегейлі жаңарту, оқытудың әдістері мен ұйымдастыру түрлерін өзгерту, педагогикалық ғылымдарды ұйымдастыруды қайта құру, ондағы алдыңғы қатарлы оқу-тәрбие тәжірибелері мен қазіргі қоғамның сұраныстарының алшақтығын жою, білімдегі жаңашылдықты саралау, білімді жетілдіру үдерісіндегі үздіксіздікті қамтамасыз етуде оның ролін арттыру. Қазақстан Респубикасының «Білім туралы» Заңында ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру және оның шығармашылық, рухани және тәни күш қуатын жетілдіру, жеке тұлғаның жан-жақты дамуына жағдай жасау міндеті көзделгенін ескерсек, болашақ мамандарды жаңашылдыққа даярлауымыз керек. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған жолдауында: «ХХІ ғасырда білім беру ісін дамыта білмеген мемлекет құрдымға кетері хақ. Сондықтан біз болашақта жоғары технологиялық және білікті өнеркәсіп мамандарының шоғырын қалыптастыруымыз қажет. Бұл орайда, Қазақстандағы жоғары оқу орындарының міндеті - әлемдік стандартқа сай білім беру, ал олардан алынған дипломдар дүние жүзі
31
мойындайтындай болуы қажет. Біз әрбір Қазақстан азаматтарының дұрыс мүмкіндіктермен жоғары білім алуына кепілдік беруіміз қажет», - деген болатын.[1] Еліміздегі нәтижеге бағдарланған білім беру бағдарламасының жобасында «Оқытудың басты
мақсаты оқушының ғылыми дүниетанымын қалыптастыру және
оларды жаратылыстану пәндері бойынша
алған білімдері негізінде қазіргі
өндірістік технологияларды игеруге, практикалық дағдылар мен түйінді құзыреттерді меңгеруге үйрету болып табылады» делінген.[2] Білім беруді инновациялық сапада дамыту үшiн білім беру стандартында ұсынылған негiзгi қағидалардың, пәнаралық байланыстардың, интеграцияның, үздiксiздiк пен сабақтастықтың, материалды тереңiрек зерделеуге себептесетiн ғылымилық пен жүйелілік аспектiлерінiң құзыреттілік бағытпен сабақтасып ескерiлуi қажет. Қазіргі білім беруді жетiлдiрудiң негiзінде құзыреттілік бағыт-бағдарды ұсыну талабы қойылған. Республикамыздың 2020 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту бағдарламасында мазмұнды құзыреттілік, яғни нәтижеге бағдарланған білім мазмұнына алмастыру қажеттігі көрсетілген. Құзыреттілік деп, көбінесе, тұлғаның қызметке өзбетімен әрі үздік араласуға бағдарланған жалпы қабілеттілігінде, оның оқуы және әлеуметтенуі барысында алған білімдері мен тәжірибесіне негізделген іс-әрекетке дайындығында көрініс беретін кіріктірілген сапасын түсінеді. [3] Жалпы құзырлықтың мәні, кәсіби құзырлық, оларды жүйелеу мәселелерін В.С.Кульневич, Г.Селевко, А.В.Хуторской, Н.В.Кузьмина, А.К.Маркова, В.Д.Шадриков, Г.Ж.Менлибекова, Б.Т.Кенжебеков, Дж.Равен, И.А.Зимняя, В.Байденко, Ш.Таубаева және т.б. өз еңбектерінде қарастыруда. Білім берудің нәтижесі ретіндегі құзыреттілік мәселесі саласында жеке тұлғаның бәсекеге қабілетті моделінде маңызды құраушылардың бірі кәсіпқой маманға ақпараттар ағынында табысты бағдарлануға мүмкіндік беретін, іскерлік пен мәдениетаралық байланысты орнататын құзырлыққа бағытталған білі мазмұны берілу тиісті. Құзырлық дегеніміз тиімді іс-әрекет жасауда қамтамасыз етілетін адамның саналы түрде меңгерген білім, іскерлік, тәжірибелік қатынас әрекеттері. Танымдық оқу әрекетінде оқушылардың «жасай аламын» деген амалдары өз-өзін саналы түрде сезінуімен, рефлексиялық әрекет жасайтынымен байланыстырылып жүргізілсе анық жарияланады. Құзырлықты жеке тұлғаның өзара байланыста болатын қасиеттері (білім, іскерлік, дағды, қатынас) жиынтығын игеру деп ойласақ, білім алудың нәтижесінде қалыптасқан, кез келген өмірлік жағдайда пайдаланатын әрекеттері деп қорытуға болады. Білім беру құзырлары түсінігін анықтап, оның иерархиясын айқындайық. Білім беру мазмұнының жалпы метапәндік (барлық пәндер үшін), пәнаралық (пәндер немесе білім беру аймақтары циклі үшін) және пәндік (әрбір оқу пәні үшін) болып бөлінуіне сәйкес үш деңгейлік иерархиясы белгілі: 1) негізгі құзырлар – білім берудің жалпы (метапәндік) мазмұнына қатысты; 2) жалпы пәндік құзырлар – оқу пәндері мен білім беру аймақтарының анықталған шеңберіне қатысты; 3) пәндік құзырлар – алдыңғы екі деңгейге қарағанда дербес, нақты сипаты мен оқу пәндері шеңберінде қалыптасу мүмкіндігі бар. Осылайша, білім берудің негізгі құзырлары білім беру аймақтары мен оқытудың әрбір сатысындағы оқу пәндерінің деңгейінде нақтыланады. Қазіргі кезде болашақ мұғалімдерді оқыту үрдісінде коммуникатвтік-ақпараттық технологияларды пайдалану жүйесінің жолдарын жетілдірілуде нәтижесінде маманның кәсіби – педагогикалық құзыреттілігін қалыптастыру мақсаты өзектелген. Оқыту үрдісін мүмкіндігінше сапалы жетілдіру білім беруді ақпараттандыру мен оқыту үдерісінде арнайы әдіс-тәсілдерді тиімді ұйымдастыруға байланысты. Соңғы кездегі ғылыми және практикалық зерттеулерде білім беру мазмұнын іріктеп таңдаудың жаңа амалдарын іздестіру талаптары қойылған. Ал жаңаша ақпараттық-коммуникациялық технологиялар адамзат танымының әдіснамалық бағыттағы ең негізгі нысаны болып отыр. 32
Құзыреттілікке бағдарланған оқыту маңызды тәжірибелік-бағдарланған проблемаларды шешу тәжірибесін меңгеру үрдісі болып табылады. Құзыреттілік мүмкіндіктер педагогикасы идеясына сүйену арқылы, құзыреттілік ынта-ықыласы негізінде тұлғаны дамытудың болашақ мақсаттарына сәйкес келу және бағдарлану жатады. Сонда, құзыреттілік қасиет – бұл білім беру нәтижесіне баса көңіл бөлетін әрекет, оның үстіне нәтиже ретінде меңгерілген ақпарат жиынтығы емес, адамның әртүрлі проблемалық жағдаяттарда өз бетімен іс-әрекет етуге қабілеттілігі анықталады. Басқаша айтқанда, құзыретіліктерді меңгерген түлектің қабілеттерін, яғни оның қандай іс-әрекет тәсілдерін игергенін, не істей алатынын, неге дайын екенін анықтау – құзыреттілік қасиет жиынтығы болып табылады. Құзыреттілік қасиет білімдік парадигмадан біртіндеп мектеп бітірушінің қазіргі көпфакторлы әлеуметтік-саяси, нарықтық-экономикалық, коммуникациялық және ақпараттық қаныққан кеңістік жағдайында тіршілік ету әлеуетін, қабілетін көрсететін құзыреттер кешенін игертуге жағдай жасау дағдыларын қалыптастыруға қарай бет бұруды білдіреді. Құзыреттілік қасиеттер шығуына себепші болған проблема бүгінгі таңдағы білім беру мазмұнының «қазіргі заманғы экономика мен өркениеттің сұранысына» сәйкес болмауынан туындап отыр дейді И.Д.Фрумин. Олай болса, құзыреттілік қасиет – бұл жаппай барлық оқу мекемелерінің және еңбек нарығының қажеттіліктерін сәйкестікке келтіруге талаптанып жасалған қадам іспеттес. Т.М.Ковалева құзыреттілік әрекетті «білім беру мазмұнына деген ашық тапсырыс идеясы» деп анықтаған. Осы ой-пікірін жалғастыруда былай дейді: «алғаш рет бұндай тапсырыс берушілер қатарында іскер адамдар , кәсіпкерлер, саясаткерлер және т.с.с. құзыреттіліктер барысында дами бастауға негіз болады. Демек, қазіргі білім жүйесінде құзыреттілік қасиеттер – бұл, ең алдымен, білім беру мазмұнына қойылған стратегиялық және оперативтік сұраныс. Басты мәселе - білім беру жүйесінің сапасының тиімсіздігінде болып отыр. Бұл тиімсіздік білім беру жүйесінің өзінен тыс жерде маңызды нәтижелердің көзге көрінбейтіндігінен байқалады. Басқаша айтқанда, оқу мекемеде (кез келеген білім саласында) оқылғандары дәл сол кезеңде ғана қажет, ал басқа еш жерде қажет емес. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында "Білім беру реформасы табысының басты өлшемі- тиісті білім мен білік алған еліміздің кез-келген азаматы әлемнің кез-келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілу болып табылады. Біз бүкіл елімізде әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметіне қол жеткізуге тиіспіз" деп атап керсетті. Бұл биік мақсатқа жету үшін біз дәстүрлі оқытудағы оқу сапасын тек қана білім, білік және дағдыға біріктіріп бағалаудан бас тартуымыз керек. Осы ескіше үрдіспен білім сапасы денгейінің кейбір бөліктерін (дұрыстығын, толықтығын, жүйелілігін, беріктігін) толығымен анықтай алмағандықтан оқушының іс-әрекетін дұрыс бағаламау туындайды. Ал бұл өз кезегінде оқушының оқуға деген қызығуының төмендеуінің бір себебіне айналды. Еуропалық біліктілік жүйесінің контекстінде құзыреттіліктерді өмірлік қажетті құзыреттіліктер жүйесінде қарастыруға болады. Соның ішінде кез келген мәселелерді шешуге дайындық, өздігінен білім алуға даярлығы, ақпарат ресурстарын пайдалануға дайындығы, әлеуметтік ортамен байланыс жасауға дайындығы, технологиялық құзырлығы, коммуникативтік құзырлық деп бекітілген. Білім беру мазмұнын анықтайтын білім стандартында құзыреттік бағыты үш негізгі салада қамтылады: жеке тұлғаға бағытталған, пәнге бағытталған, метапәндік бағытта. Құзырлықтарды қалыптастыруды біріңғай тұтас дамыған білім берудің нәтижесі болса, онда тек қана мазмұнын терең зерттеу емес, сонымен қатар, оқыту ұйымдастырудың формалары, әдіс-тәсілдері, құралдары, оқушының жетістіктерін бағалау өлшемдері және белгілері де кіреді. Бұл дидактиканың негізгі принципі – процессуалдық және мазмұндық жақтарының бірлігі. Білі беру мазмұнын таңдауда және құрастыруда екі топ дидактикалық шарттары байқалады. Бұл шарттары оқыту үрдісінің құзыреттілікке бағытталған идеяларды анықтайды. Бірінші топ шарттарына білім мазмұнын сипаттайтын белгілері кіреді: оқушылардың субъектілігі, өзіндік жеке тәжірибесі. Осы салада оқу үрдісінде түрлі арнаулы тапсырмалар 33
қолданған жөн. Тапсырмаларды өңдеуде, таңдап құруда ашық (нәтижесі анық белгіленбеген) және жабық (жауаптары алдын ала белгіленген) оқу тапсырмалары ұсынылады. Сонымен қатар бірінші шарты бойынша тәжірибеге бағытталған жағдаяттар – мәселені нақтылауға, оны тиімді жолдармен шешуге, ақпаратты дұрыс іріктеп таңдап пайдалануға бағыт – бағдар аударған шартты құзыреттілік тапсырмалар жүйесі белгіленеді. Екінші дидактикалық шарттар тобы білі берудің үрдістік сипаттамаларымен байланысты. Осы топтағы тапсырмалары мынадай шарттармен тығыз байланыста болады: оқушылардың өздік танымдық іс- әрекеттерін ұйымдастыруда, сабақ барысында түрлі жеке дара, топтық, ұжымдық танымдық іс-әрекеттерде іске асады, әр оқушыға жеке дара білім алу траекториясын құруға негіз болады. Осы шарт бойынша оқушыға еркіндік, таңдауға мүмкіндік беріледі, әр оқушының даралығы ескеріледі. Педагогиканы оқыту барысында (басқа пәндерге де ортақ) болашақ маманнан тапсырмаларды ұсынып орындауды талап еткенде келесі талаптар қоямыз: толық, терең білімді өз бетімен игеруге бағыттылық, оқу әрекеттерін жасай алу мүмкіндіктері мен дағдылары, алған білімін талдау, іскерлікке айналдыру, өңдеу, проблемалық сұраққа, жағдаятқа айналдыру, нәтижесін талдау, түйіндеу сияқты әрекеттер жасау арқылы құзырлықтарын қалыптастыруға болады. Гуманитарлық –қоғамдық пәндер мазмұнында негізгі әрекет – қатынас жасау құзырлығы (коммуникативті). Коммуникативтік құзыреттілік – біріншіден, жеке тұлғаның дамуы мен өзіндік дамуы процесіндегі мұғалімнің жеке тұлғалық қасиеті; екіншіден, ұстаздың педагогикалық қарым-қатынастық мақсаты, түйіні, құрылымы, құралы, ерекшелігі туралы хабардарлығының көрсеткіші; қажетті технологиялық деңгейін меңгеруі; маманның жеке психологиялық сапасы; коммуникативтік іс-әрекетін әрдайым жетілдіріп тұруға тырысуы; негізгі құндылық ретінде жеке адамның тұлғасына бейімделе білу, “бағдар ету”, сонымен қатар
педагогикалық қарым-қатынас кезінде туындайтын міндеттерге шығармашылық, қапысыз шешім таба білу қабілеті. Коммуникативтік құзырлықты құрайтын компоненттер бірлігі, төменде көрсетілген бағыттармен қамтамасыздандырылады: Коммуникативті шеберлікті дамытуды (тілдік білім мен машықтардың дамуымен қатар), атап айтсақ: - жеңіл, әртүрлі жанрдағы текстерді оқу және түсіну қабілеті; - қатынастың оқу-еңбек, тұрмыстық, мәдени салаларында диалогтық қатынасты ауызша іске асыра алу қабілеті; - өзі, қоршаған орта туралы және оқыған материалды тікелей текстке сүйенбей қысқаша монолог ретінде айта білу қабілеті; - жеңіл ақпаратты жазбаша жаза білу қабілеті, көбінесе, хат жазу. Құзыреттілік бағыт дегеніміз жалпы принциптер жиынтығы: білім мақсаты, білім мазмұнын таңдау, білім беру үрдісін ұйымдастыру, білім беру үрдісінің нәтижесін бағалау кіреді. Құзыреттілік бағыт-бағдар негізінде әр оқу пәнін мазмұнында тірек болатын құзырлықтар жүйесін белглеу, оларды сатылар бойынша жобалап, оқу бағдарламада, оқулықта, оқу құралдарында ашуға болады. Құзыреттілік бағыттың технологиялық сипатында: оқушылардың өздік жұмыстардың басым болуы, жеке, топтық, ұжымдық танымдық іс-әрекеттер, әр оқушының дара білім траекториясын жасау, рефлексия дағдыларын дамыту, оқытуда технологиялық әрекеттер пайдалану, субъектілік тәжірибеге айналдыру, нәтижесінде құзырлықтар жүйесін айқындау, білім жағдаяттарды модельдеу, оқу материалын креативтік бағытта меңгеру сияқты белгілері байқалады. Құзыреттілік бағытта мақсат қою таксономиясы негізге алынады: кабылдау, ұғыну, түсіну, пайдалану, талдау, синтездеу, бағалау деген оқу үрдісінің компоненттері қызмет етеді. Құзыреттілік бағыттағы білім мазмұнында жеке тұлғаның қасиеттері бірінші орынға алынады. Сондықтан, оқыту барысында белсенді оқыту, инноывациялық технологияларды пайдалану, оқушының өз-өзін бағалауын дамыту, басқа адамдармен қатынас орнату, 34
ынтымақтастық педагогиканы игеру, креативтілігі дамыту, бәсекелестік қасиеттерін тәрбиелеу сияқты талаптарды маңызды орынға қойып тиімді жолдармен шешуге тырысу керек. Осы бағытта дидактикалық шарттарды қамтамасыз етуде жобалап оқыту, ситуациялық талдау («case study»), портфолио жасау әдістері тиімді және қолайлы болады. Ситуациялық талдауға келетін болсақ – студент, оқушының субъектілік тәжірибесіне сүйене оқыту міндеттері қойылады.Құзыреттік негізіндегі тапсырмалар тек қана оқу міндетін шешуге бағытталу емес, бұл тапсырма өмірлік дәлелдемеде болу тиіс – «Бұл әрекетті не үшін жасаймын?» деген сұрақ қойылады. Құзырлыққа бағытталған тапсырмалар құрылымында мынадай бөліктерін байқаймыз: түртпе (тапсырма контектіне қосу, қызығу, тапсырманың мағынасын түсіну); міндетті шешуге бағытталған тапсырма (оқушыны оқу әрекеті нақты, анық қойылу тиісті); ақпарат дереккөзі ( тапсрманы орындауда қажетті ақпаратты таңдау); тапсырма жауабын өңдеу ( презентация, баяндама, кесте, есеп т.б.); тексеру и тәсілдері (түрлі). Оқу материалын таңдауда құзыреттілік тапсырмаларды жүйелеуде мынадай түрлерін байқаймыз: эксперименттік, коммуникатвтік, интеллектуалдық, бақылаушылық- бағалаушылық.
Сонымен, дидактикалық шаарттарын жасауда, құзыреттілік педагогикасын меңгеруде педагог келесі ұсыныстарды қабылдап, өз қызметінде жаңа бағытта оқу үрдісін жүргізуге тырысады: құзырлық пен құзыреттіліктің теориялық және тәжірибелік негіздерін зерттеу; құзырлыққа бағытталған тапсырмаларды іріктеп таңдау, құрастыруға даярлау; коммуникативтік- ақпараттық технологияларды тиімді пайдалану.
ӘДЕБИЕТТЕР: 1.
Назарбаев Н.А. Послание президента «Новое десятилетие – новый экономический подъем – новые возможности Казахстана». – http://www.akorda.kz/ru/ 2.
арналған мемлекеттік бағдарламасы. – Астана, 2010. 3.
Теоретические основы содержания общего среднего образования / Под ред. И.Я.Лернера В.В.Краевского - М., 1983. 4.
Отделении философии образования и теоретической педагогики РАО, 23 апреля 2002 г. – Центр «Эйдос». www.eidos.ru/news/compet.htm.e-mail: info@eidos.ru.
Ş AIR YAZAR AMANCAN JAKIP’IN ESERLERINDE DILEK VE DUALAR Kapagan Enver K. Karasaev Ad?ndaki Bişkek Gumanitarl?k Universitesi Bişkek, Kyrgyzstan Stambul, Turkiye
Kültür, milletlerin tarih sahnesindeki uzun geçmişine ve tarihte oynadıkları role göre şekillenerek zenginleşen sözlü ve yaz l , maddi ve manevi unsurlar ihtiva eder. ? ?
? 1
Kultur, tan m uzerinde en cok durulan kavramlardan biridir. Bugune kadar iki yuze yak n ? ?
? tan m yap lan kultur kelimesi hakk nda en kapsaml tariflerden birkac n sayacak olursak, C. ? ? ?
? ? ?
Wisler; ‘’Kultur; bir halkın yaşama biçimidir.’’ Cemil Meriç; ‘’ Kültür; insanın has bahçesidir.’’ E.B. Taylor; ‘’ Kültür; bilgiyi, imanı, ahlakı, sanatı, örf ve adetleri, kişinin toplumdan kazandığı alışkanlıkları, davranış şekilleri ve becerilerini kapsayan bir bütündür.’’ Gibi ifadeleri vurgulayabiliriz. 2
35
Bütün Orta Asya’da olduğu gibi Kazak aydınları ve Kazak halkı da her şeyden önce asimile olmaya karşı büyük bir direnç göstermişlerdir. Onları tarihi bağlarından kopararak asimile edebileceğini düşünen emperyalist güçlere karşı özellikle kültürel değerlerin en önemli taşıyıcısı olan folklor dediğimiz sözlü kültür ile dilin korunmasına çok büyük ehemmiyet vermişlerdir.3 Bunu yaparken kimi zaman dini değerlere kimi zaman Kazak milletinin kalbinde yer edinen büyük şahsiyetlere, değinmek suretiyle onları yücelterek kimi zaman da yozlaşan ve asimile edilen konulara yönelik eleştirilerini direkt dile getirip düşünce ve dileklerini ortaya koymuşlardır. Kazak atasözlerinin birinde, ‘’Halkını tanımak istersen, Örfünü öğren de gör’’ denir. 4 Bu
gelenekten olsa gerektir ki, bu kültürü koruma hareketi en tepeden başlamıştır. 1 Aralık 1991 günü yapılan seçim ile Nazarbayev, beş yıl süreyle Kazakistan Cumhurbaşkanlığına seçildiğinde yemin toreninde eski Kazak toresine gore hareket edip eski Kazakistan Hanlarının vazifeye başlarken, beyaz kece uzerinde yuruyerek makamlar na oturduklar gibi beyaz kece uzerinde yuruyerek ? makamına çıkmış ve Cumhurbaşkanlığı vazifesine başlamıştır. 5
Kültürü meydana getiren en önemli unsurlardan biri de alkışlard r. ? Alkış, (bata, dua, dilek) Kazak milletinin benliğine işlemiş en önemli unsurlardan biridir. Kazak folklorunda eskiden ‘’Alkış’’ olarak ifade edilen kelime İslam dininin etkisiyle değişerek ‘’Bata’’ adını almıştır. Bu nedenle Kazaklar duaya bata der. Birinden dua istemeye bata almak, birine dua etmeye ise bata vermek denir. Savaşlarda, yemeklerde, düğün, bayram, ve törenlerin en vazgeçilmez unsurudur batalar.
6 Batalar, bağımsızlıktan bu yana yeniden canlanıp ve araştırma sahasında en çok araştırılan konulardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. 7
Tarihin ilk devirlerinden gunumuze kadar onemini hic yitirmeyen halk edebiyat urunlerinden ? alkışlar; halkın mitolojisini, günlük hayatını, iyilik ve kötülük hakkındaki duygu ve düşünceler ile guzellik ve cirkinlik anlayışlarını, hastalık ve hastalık sebepleri ile bunların tedavi yöntemlerini, doğa-insan ilişkilerini, gök, yer, atalar kültü gibi halk bilgisinin çeşitli yönlerini dua ve dilekler vasıtası ile yansıtmalarından oluşan ve bazen doğal halleri korunarak bazen de yeni kultur unsurlar ? ile özdeşleşerek gelecek kuşaklara aktarılan kültür öğesidir. 8
Kazakistan’da sözlü halk edebiyatı en büyük taşıyıcıları ‘akın’lardır. Bizim edebiyatımızda akınlara karşılık gelen kelime ozan’dır. 9 Kazak genclerine maddi ve manevi kultur unsurlar n ? ? gelecek nesillere aktarmayı kendisine vazife edinen akınlardan biri de Amancan İlyasulı Jakıp’tır. Ailesi sürgüne maruz kaldığından dolayı sürgünde doğan ve hayatında Kazak topraklarını 1954 y l na kadar hic gormeyen A. Jak p, ? ? ?
? ? ? düşüncesinde hep Bağımsız Kazakistan hayallerini canlı tutmuş ve hayatını bu yolda şekillendirmiştir. Bunun neticesi olarak da Kazakistan’a dönüşü en büyük dilek olarak kendi önüne koymuş ve dönüşü ulu göç olarak niteleyip kutsallaştırarak Müslümanların Meke’den Medine’ye Hicretine benzetmiştir. Bunu dile getirirken şu ifadeleri kullanan şair; insanlar, ne kadar mutsuz gittiler ise o kadar mutlu geri dönüyorlardı ve bu vesile ile dönüşün törene (bayrama) dönüştürüldüğünü, İnsanların bu dönüşlerde binek atlarını, develerini türlü türlü süslediğini, kadınların, kızların ve delikanlıların şiirler okuyup, şarkılar söylediğini, tanrım sana şükürler olsun şeklinde dua ettiklerini, şakalaştıklarını, eğlendiklerini yazar. Uzun olan yolun k salt lmas ve ? ?
Kazakistan’a tez varılması için ihtiyarlar, gençlik hikâyelerini ve yaşadıklarını anlatırlar. Bu göçlerin özellikle yaz aylarında sıklaştığını ve Nursultan Nazarbayev’in de bu insanların sağ salim goc etmelerinde buyük emek verdiğini belirterek, özellikle de ölmeden vatanlarını görsünler diye yaşlı ve bilginlere öncelik verildiğini yazar.’ 10
olarak gormektedir. Bu nedenle de Halkının bu değerler etrafında birlikteliği sağlaması adına özellikle bin yıldır birlik ruhu haline gelen Ahmet Yesevi türbesinin bulunduğu Türkistan’ı Mekke’yle kıyas ederken Kazakların en büyük şairi Abay’ın doğum yeri olan Semey şehrine de ayrı bir onem vermiştir. Ve bu yerlerin Kazak nesilleri tarafından her zaman saygı duyulması gereken yerler olduğunu ifade ederek Buralarda dalgalanan bayrakların sonsuza kadar bağımsız bir şekilde dalgalanması için dualarda bulunur. Şiirlerinde de bu konuya değinen yazar, ‘Turkistan’la Mekke’yi tavaf eden Kazağım’ sözüyle Kazakistan’daki milli ve manevi unsurları nasıl kutsallaştırdığını ve
36
aslında burada Türkistan’ın önemini bütün Müslümanlar için önem arz eden Mekke’yle eş tutarak ortaya konmuştur. Qırım menem Qıtayğa, Awıp ketken qazağım; Undi, Turki, Urimdi Tawıp jetken qazağım; Turkistan men Mekkeni Täwip etken qazağım, On san ulttıñ urpağın Bawır etken Qazağım! Nursultanıñ şaqırıp, Qawım etken Qazağım, Qurıltayğa quyğıttıp, Şawıp jetken Qazağım, Bayteregin tubine At baylaşı Qazağım,’ 11
Bilim çağında olduğumuzun farkında olan Amancan Jakıp için eğitim, Kazakistan’ın geleceğine yapılacak en önemli yatırımdır. Bu yüzden de en çok arzuladığı dileklerinden biri de eğitimli bir neslin yetişmesidir. Özellikle de gençlerin eğitimine büyük önem veren, Amancan Jakıp, 1970 yılında yazdığı şiirinde eğitim noktasında gençlere şöyle tavsiyelerde bulunur: Şiirler okumalarını tavsiye edip, görünüş ve taklitlerden uzak durmalarını telkin eder. Moda sakal bırakmak, gitar çalmak değil, moda kitap okumak, saygı göstermek, şarap içmeden düğün yapmak, misafir ağırlamak, bir kaç yabancı dil bilmek, bilgiyi dağıtmaktır, der. Ta, o dönemlerde yabancı dil bilmek ve dünyadaki gelişmeleri takip etmek gerektiğini ortaya koymuştur. Moda kovalayan gençlerin, gelip geçici hevesler peşinden koşmamalarını ve görünüşten taklitlerden kurtulmaları gerektiğini dile getirerek çağın en büyük hastalığına karşı da tedbirli olunmasını istemiştir. Qapı qalma moda quwğan balalar! G ytar oynaw, saqal qoyu s yya ? ?
? Biraz moda qayta aynal p oralar. ?
reçetesini ortaya koymuş oluyor. Çünkü yazar burada moda kitap okumak, memlekete sahip çıkmak, düşünmek, bilmek, şarap içmeden düğün yapmak, misafir ağırlayabilmek, Bir taraftan bu millettin orf ve adetine sahip c k lmas n , bir taraftan da toplumda sonradan peyda olan ve toplumu ? ?
? ? yıkıcı etkisi olan etkenlerden uzak durulmasını öğütler. Moda m naw ? -kitap oq p, oylanuw, ?
Moda m naw ? -qum dalada qoy bağuw, Moda m naw ? -şarap işpey, toy toylauw, Qonaq kutuw, merekelew, boy jazuw. Moda, bir kaç yabancı dil bilmek, büyüğe saygı göstermek ve herkesin bildiği hüneri içinden gelerek başkası ile paylaşması gerek demektir. Diyerek toplumdaki birlik ve beraberliğin önemini dile getirmiştir. Moda m naw ? -äldeneşe til bilüw, Ulken kelse - or n nan tik turuw. ? ?
Moda m naw ? -arkim bilgen onerin, Bir-birine jan n sala uqt ruw. ? ? 12
Yine ‘Arman Ağa’ şiirinde‘Doğduğundan beri anadilinin destancısıydın elinin birinde hancer birinde kalem halkının mihmandarıydın’ sözleri ile milletini koruma savaşını sadece hançerle değil kalemle de eğitimle de verdiğini ortaya koyar. Burada, ince bir mesaj ile çağdaşlarının nasıl hareket etmeleri gerektiği konusunda da yol haritası çiziyor. Sadece savaşlarla vatan kazanılamaz, kalemin gücünün de gerekliliğini ortaya koyuyor. Tümıstan tuwğan tildiñ jırawı ediñ,
37
Elinnin erkebulan ulan edin. ?
Qol nda almas qanjar, alt n qalam, ? ? Ult nn n ruwx na uran edin. ? ? ?
Jak p, icindeki dilek ve duygula ? r aktar rken daha cok takip edilmesi gereken yollar gostererek ? ? ? insanların önüne adeta rehber vazivesi gören Kazak yazar ve şairlerini okumaya yönlendirmiştir. Elimizdeki mevcut ilk şiiri olan 1957’de ‘Abayşa söz patşasın’ dizesiyle başlayan şiirde, Abay’ı ‘sözün padişahı’ diye anarak, ‘O kadar aradım Abay gibisini bulamadım’ der bunu demekle asl nda bir cok milletin edebiyat na hakim olan yazar n bu sahadaki soz sultan olarak kendi ? ?
? milletinden bir ferdi on plana c kararak genclerin okuyacaklarsa kendile ? rine rehber olarak kendi ilim adamlarını örnek alması gerektiğini savunmuştur. Abayşa söz patşasın Taba almad m izdewlimin. ?
Qañğırsa da qatıp basım, Umitti joq uzgen kunim. 14
yazılarından biri de 1980 yılında Kazakistan’ın daha bağımsızlığına kavuşmadığı dönemde yazmış olduğu ‘Sır’ adlı uzun yazısıdır. Burada Şair, dilek ve düşüncelerini aktarırken dilek ve duanın da kendisine göre tanımını yapmıştır. Yazısında: Abay, Muhtar Avezov, Turağul gibi yetişmiş büyük Kazak milliyetci ve edebiyatc lar ndan bahsederek, kendisinin de sonsuza kadar Kazak olarak ? ? kalacağını haykırmıştır. O dönemde Rus taraftarlarına da eleştiride bulunmuştur. Kendini tarif ederken de milli ve manevi duygularını şöyle aktarmıştır. Ben herkese iyilik yapanım, kimseye borçlu olan can değilim, sonra da zerre bir ziyan bile düşünmeyen adamım. Ben-Ak dilekli Amancan’ım. Senin için iyilik, mutluluk dileğimin gerçekleştiğine seviniyorum. Dilek ve dua; değerli halkımın desteği, ruhani ulu gücüdür. Bu sırrın, herkese açılmayacak ilmi manası var. 15
? ? ? olan Kazakçayı ön plana alıp konuşmalarıydı. Ana dili konusunda çok hassas olan Amancan Jak p, ? duygularını Bağımsızlık günü ve ana dil konulu makalesinde özetle şöyle dile getirir. Gelen her yeni gunu; birlik, beraberlik ve dostluk gunu olarak kutlamak gerekir. Kazak okullar nda, butun ? Kazaklara dua etmek, bağımsızlığa emeği olanlara rahmet göndermek gerekir. Yeni nesillere başka milletlerin dini geleneklerine gore terbiye vermek nesli zehirlemektir. Akl yok etmektir. Gerekirse ? yeni yılbaşı olarak ‘21 Mart’ı (nevruz) yılbaşı olarak kabul etmek gerekir ve genç nesillere milli gelenekleri aktarmak gerek. 16 Anne babamıza, Rus dilindeki şekliyle mama, papa ile hitap etmek, ana diline saygısızlık olduğu gibi namussuzluk değil mi? der. Bugünkü Kazaklarda babadan kalma his ve heyecanlar cok yok. Buna sebep olanlar da unutmamak gerek. Kazakist ? an’da butun okullar n ? dili Kazakça olmalı, kalan Rus okulları da buna dâhil olmalıdır. Ana dilini öğretmeye ilk baştan başlamak ve ilkokuldan başlamak suretiyle en kaliteli öğretmenleri ana dili yani Kazak dili öğretmeni olarak atamak gerek, der. 17 Ana diline verdiği değeri ortaya koymak için şiirlerinde ‘kucağını Kazakça açmak, Ana dilinin destancısı, Ana dilden Kaftan gibi,’ cümlelerle ifade etmiştir. Ünlü Kazak Dilbilimcisi, Turağul’a ithafen yazdığı şiirinde, ‘Ana dilden giymeğe altın kaftan alan, ak niyet ile emek verip ilme, karanlıktan çıkarılan düşünceden ter döken’. Diyerek, ana dilini, ‘altın kaftan’a benzetmiştir. Burada, ana dilin kaftana benzetilmesi ile milletlerin millet olarak yaşamasında koruyucu, ana unsur olduğunu, altın olarak ifade etmesi ise millet hayat ndaki en ? değerli varlık olarak sunmak istemesindendir. 18
Kastroşa saqal qoyıp, sert etken, Tuwğan tilden kiyerge bir zer şekpen. Aq niyetpen aralasıp ğılımğa, Qaraw tqan qon r oydan ter tokken. ? ? 19
Aynabulak isimli şiirinde ‘Tarihe, Sabit’e bir selam versem. Kazakca kucak ac p hala var ? mısın desem’ deyişi ile Kazakçaya ve onu yüceltenlere verdiği değeri çok güzel bir dille ifade etmiştir. 20
Darıyğa, Säbiytke bir sälem bersem, 38
Qazaqşa quşaq jayıp, bılay desem: Armısıñ, Alatawdıñ aq ıyığı, Barmısıñ, düldül jüyrik, bulbul şeşen! Amancan Jakıp, dilek ve dualarından biri de dini olarak gençlerin manevi değerlere bağlı yetişmeleridir. Çünkü şaire göre, dinimizi yeniden bir azimle öğrenip hac, zekât ve diğer şartları yerine getirmede gevşeklik göstermeden çalışmalı çabalamalıyız. Dini medeniyetimizi uluslararası seviyeye yukseltmeliyiz. Anadilimiz, dinimiz, tarihimiz birbirinden ayr lmaz parcalard r. Biz de bu ? ? değerler uğruna şerefimizle savaşabilmeliyiz. Bu noktada savaşın iki metodu vardır; biri hucum diğeri savunmadır. Gençlerimizi başka dinlerin etkisine karşı sıkıca çalışıp savunmak durumunday z. Din, tarih ve dil; milletlerin millet olarak kalmalar nda en buyuk etkidir. ? ? 21
Şair dua ederken sadece Kazaklara değil bütün Müslümanlara dua ederek ümmet olarak butun Müslümanların arzuladığı çok saf ve temiz bir anlayışına sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Yeniden yazılan ramazan manileri isimli şiirinde her dörtlükten her seferinde biri olmak kaydıyla iki nakarat beyitini tekrar eder. Bu beyitlerin birincisinde ‘Muhammed ummeti soyleyen jarapazan, Orucun kabul olsun tutan insan’ ikincisinde ise ‘Muhammed ummeti soyleyen jarapazan, On iki ay n sultan olan ramazan’ bentleriyle dileklerini aktar r. ? ? ? Şair, ‘Beyaz evin beyazla dikilen çadır olsun, Çocuğunun en büyüğü batır olsun, Üsten düşman, öteden kurt geldiğinde, Batırın danışmanı şair olsun’ der . dini olarak duygularını ve dualarını çok sade ve güzel bir şekilde ortaya koyarken bir taraftan da ak otağ, batır, kurt, aile içinde buyuk cocuk gibi onemli milli motiflerden yararlanmıştır.
жүктеу/скачать 15,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|