Министерство сельского хозяйства республики казахстан

113
 
концентрации,  поэтому  по  содержанию  тяжелых  металлов  нефтешламы  несут 
потенциальную  опасность  для  окружающей  среды.  Более  тяжелые  мнефти  и  природные 
битумы  отмечаются  от  обычных  нефтей  повышенным  содержанием  ряда  металлов, 
вследствие  чего  они  могут  служить  альтернативным  сырьем  для  извлечения  редких 
металлов. В указанных видах углеродногосырья и продуктах их переработки обнаружено 
более 40 микроэлементов:  железо,  никель,  ванадий,  аллюминий,  натрий  и  другие.  Это 
побудило  ряд  стран  (США,  Канада,  Венесуэла,  Швеция)  организовать  промышленное 
производство металлов из остатков переработки нефтей. 
В  уникальных  по  концентрации  металлов  нефтях  Венесуэлы  и  Канады  содержание 
ванадия  и  никеля  составляет  (т/га):  Тиахуана – 288, Бачакере – 375, Лагунильяс – 260, 
Атабаска – 180, Джоба – 390. Зарубежом  каждую  пятую  тонну  ванадия  получают  из 
нетрадиционного сырья нефтей и битумов. 
В  тяжелых  нефтях  и  природных  битумах  Западного  Казахстана  наиболее  высокая 
концентрация  ванадия  приходится  на  месторождения  полуострова  Бузачи,  причем  она 
уменьшается  в  ряду;  каражанбасская>бузачинская>каламкасская  нефти.  Содержание 
ванадия в нефтях Каражанбас достигает 300г/т, а на Каламкасе – не превышает 90 г/т. 
При  переработке  нефти  она  приносят  ущерб  в  окружающую  среду,  поскольку  при 
сжигании  топках  тяжелого  топлива  вместе  с  дымовыми  газами  в  атмосферу  выделяется 
огромное  количество  различных  соединений  ванадия,  обладающих  соединений  ванадия, 
обладающих сильным токсичным действием. 
Как  известно,  тяжелые  металлы – металлы  с  большой  атомной  массой  или  с 
удельным  весом  более 8 г/см
3
 [1]. К  ним  относятся  свинец,  медь,  цинк,  никель,  кадмий, 
кобальт,  сурьма,  висмут,  ртуть,  олово,  ванадий,  хром,  серебро,  золото,  платина,  железо, 
марганец, а также полуметалл мышьяк. В виду своей токсичности даже при относительно 
низкой  концентрации,  а  также  способности  к  биологической  аккумуляции,  все  выше 
перечисленные  тяжелые  металлы  относится  к  опасным  химическим  загрязнителем 
окружающей  среды.  Изучение  накопления  тяжелых  металлов  на  территории 
месторождения Кенкияк является актуальным. 
Объекты и методы исследований 
Объект  исследования – почвенный  покров  нефтегазового  месторождения  Кенкияк 
Актюбинской области. 
Цель 
работы: 
оценка 
современного 
почвенно-экологического 
состояния 
нефтезагрязненных почв месторождения Кенкияк. 
Оценка почвенно-экологического состояния почв месторождения проводилась путем 
сравнительного  изучения  полнопрофильных  ненарушенных  целинных  зональных  почв  и 
техногенно-измененных  нефтезагрязненных,  засоленных  сточными  промысловыми 
водами  почв  на  территории  месторождения.  Исследования  охватывали  всю  территорию 
месторождения  площадью 3728,9 га.  Для  этого  в 4-х  цехах  был  заложен 21 почвенный 
разрез  на  разных  типах  почв,  сделаны  описания  по  генетическим  горизонтам,  отобраны 
почвенные образцы для исследований свойств почв. 
В  процессе  исследований  применялись  полевой,  сравнительно-экологический, 
аналитический,  графический  и  другие  методы.  Определение  форм  тяжелых  металлов  в 
почве атомно-абсорбционным методом в модификации П.Г. Грабарова. 
Результаты и их обсуждения 
Источниками 
тяжелых 
металлов 
в 
почвах 
нефтепромыслов 
являются 
почвообразующие  породы,  органическая  масса,  а  также  сырая  нефть  и  пластовые  воды. 
Количество  их  определяется  механическим  и  минералогическим  составом  гумуса, 
содержанием СО
2
 карбонатов, рН среды и окислительно-восстановительными условиями. 
Среднее  валовое  содержвние  тяжелых  металлов  в  почвах  (кларк)  равна  мг/кг:  медь-20, 
цинк-50,  свинец-16,  кадмий-0,13,  кобальт-10  и  молибден-3.  С  учетом  кларка  предельно 

114
 
 
допустимая концентрация валовых форм металлов в почвах принимается (мг/кг) : медь-5, 
цинк-30,  свинец-20,  кадмий-5,  подвижных  элементов,  соответственно  медь-3,  цинк-23, 
свинец-6, кадмий-1.  
Содержание валовых и подвижных форм тяжелых металлов в почвах Кенкиякского 
месторождения приведены в таблице 1. 
 
Таблица  1  - Содержание тяжелых металлов в почве, мг/кг  
 
№ 
разреза 
Глубина 
взятия 
образцов, 
см 
Валовые и подвижные содержание, мг/кг 
Zn Cu Pb Cd 
ПДК 30,0 
23,0 
6,0 
3,0 
20,0 
6,0 
5 
1 
класс 1 
2 
1 
1 
Конц. Доли ПДК конц. Доли ПДК конц. Доли ПДК конц. Доли ПДК
Цех №1 
Р-1 
0-3 51,2 
1,9 
1,70 
0,08 
14,8
1,0 
2,46 
0,33 
15,2
2,9 
0,76 
0,48 
1,2 
0,1 
0,2 
0,1 
3-20 46,4 
1,8 
1,54 
0,08 
16,4
0,7 
2,73 
0,23 
18,0
1,6 
0,9 
0,26 
0,8 
0,1 
0,16 
0,1 
20-57 53,6 
1,0 
1,78 
0,05 
15,2
1,9 
2,53 
0,63 
20,0
7,9 
1,0 
1,31 
1,6 
0,4 
0,32 
0,4 
57-100 44,8 
1,3 
1,49 
0,06 
16,8
2,5 
2,8 
0,83 
15,2
5,4 
0,76 
0,9 
1,6 
0,4 
0,32 
0,4 
Цех №1 
Р-2 
0-37 48,8 
2,5 
1,62 
0,11 
12,0
1,7 
2,0 
0,56 
16,0
3,7 
0,8 
0,62 
0,8 
0,1 
0,16 
0,1 
37-75 69,2 
1,9 
2,30 
0,08 
15,6
1,0 
2,6 
0,33 
19,6
2,7 
0,98 
0,45 
0,8 
0,1 
0,16 
0,1 
75-100 46,8 
6,7 
1,56 
0,29 
9,6 
1,1 
1,6 
0,36 
15,2
3,3 
0,76 
0,55 
1,6 
0,3 
0,16 
0,1 
100-160 41,2 
2,9 
1,37 
0,13 
10,4
1,4 
1,73 
0,46 
16,0
2,0 
0,8 
0,33 
0,8 
0,2 
0,32 
0,3 
Цех №3 
Р-3 
0-25 72,4 
2,3 
2,41 
0,1 
14,0
1,0 
2,33 
0,33 
24,0
6,5 
1,2 
0,5 
2,0 
0,5 
0,16 
0,2 
25-47 78,8 
1,7 
2,62 
0,08 
15,5
1,5 
2,6 
0,5 
33,2
4,1 
1,66 
0,68 
0,8 
0,2 
0,4 
0,5 
47-72 68,0 
1,2 
2,26 
0,08 
13,6
1,8 
2,26 
0,6 
30,4
6,3 
1,52 
1,05 
8,0 
0,5 
0,2 
72-100 68,0 
1,0 
2,28 
0,04 
18,0
1,1 
3,0 
0,36 
33,2
6,7 
1,66 
1,12 
2,0 
0,5 
0,16 
0,5 
Цех №3 
Р-5 
0-5 67,6 
1,6 
2,25 
0,07 
15,6
1,5 
2,6 
0,5 
34,0
5,9 
1,7 
0,98 
2,0 
0,6 
0,4 
0,5 
5-65 68,8 
0,6 
2,29 
0,03 
16,0
1,1 
2,66 
0,36 
30,4
2,9 
1,52 
0,48 
1,6 
0,4 
0,4 
0,6 
65-100 64,4 
1,7 
2,14 
0,08 
15,2
2,1 
2,53 
0,7 
40,8
16,9
2,04 
2,82 
3,2 
0,6 
0,32 
0,4 
Цех №3 
Р-8 
 
 
 
 
0-5 64,4 
1,1 
2,14 
0,08 
15,2
2,1 
2,53 
0,7 
40,8
16,9
2,04 
82,82 
3,2 
0,6 
0,64 
0,6 
5-20 66,4 
1,6 
2,21 
0,07 
12,0
3,0 
2,0 
1,0 
42,8
7,9 
2,14 
1,32 
1,6 
0,5 
0,32 
0,5 
20-60 67,2 
1,6 
2,24 
0,07 
13,6
2,4 
2,26 
0,8 
40,0
7,4 
2,00  
1,23 
1,6 
0,7 
0,32 
0,7 

115
 
60-100 66,0 
0,8 
2,20 
0,04 
13,6
2,2 
2,26 
0,73 
36,8
7,0 
1,84 
1,16 
2,4 
0,7 
0,48 
0,7 
100-130 69,2 
0,7 
2,30 
0,03 
16,0
2,1 
2,66 
0,7 
50,4
5,0 
2,52 
0,83 
2,4 
0,3 
0,48 
0,3 
Цех №2 
Р-11 
0-18 69,6 
2,1 
2,32 
0,09 
13,2
2,8 
2,2 
0,93 
23,6
9,2 
1,18 
1,53 
1,6 
0,5 
0,32 
0,5 
18-50 74,0 
2,2 
2,46 
0,1 
14,8
3,0 
2,46 
1,00 
31,6
9,5 
1,80 
1,58 
2,4 
0,8 
0,48 
0,8 
   50-70 
64,4 
2,1 
2,14 
0,09 
12,8
3,3 
0,43 
1,1 
26,0
8,1 
1,3 
1,35 
1,6 
0,6 
0,32 
0,6 
70-100 67,6 
2,3 
2,25 
0,10 
18,4
3,4 
3,06 
1,13 
28,8
8,3 
1,44 
1,39 
3,6 
0,8 
0,72 
0,8 
Цех №4 
Р-9 
0-8 71,6 
3,6 
2,38 
1,2 
10,8
2,5 
1,80 
0,83 
44,8
7,2 
2,24 
1,2 
1,6 
0,6 
0,32 
0,6 
8-38 62,4 
2,0 
2,08 
0,66 
11,2
2,5 
1,86 
0,83 
35,2
6,5 
1,76 
1,08 
1,6 
0,6 
0,32 
0,6 
38-68 58,4 
0,8 
1,94 
0,04 
10,4
2,3 
1,73 
0,76 
34,0
6,7 
1,70 
1,12 
1,6 
0,4 
0,32 
0,4 
68-110 56,8 
1,2 
1,89 
0,05 
11,2
2,6 
1,86 
0,86 
38,0
5,4 
1,90 
0,9 
2,0 
0,5 
0,4 
0,5 
Цех №4 
Р-10 
целина 
0-9 5,0 
1,1 
1,66 
0,05 
8,8 
2,2 
1,46 
0,73 
33,2
1,4 
1,66 
0,23 
2,0 
0,2 
0,4 
0,2 
9-34 60,0 
0,4 
2,0 
0,02 
12,8
2,4 
2,13 
0,8 
36,8
3,5 
1,84 
0,58 
0,8 
0,2 
0,16 
0,2 
34-88 38,8 
0,9 
1,29 
0,04 
8,8 
2,5 
1,46 
0,83 
37,2
6,3 
186 
1,05 
1,2 
0,4 
0,24 
0,4 
88-130 45,2 
0,7 
1,50 
0,03 
8,8 
2,5 
1,46 
0,83 
34,8
4,8 
1,74 
0,8 
2,0 
0,4 
0,4 
0,4 
Примечание:  в  числителе – валовые  содержание,  в  знаменателе – подвижные 
содержание  
Анализ  данных  позволяет  сделать  вывод  об  увеличении  общего  загрязнения 
территории тяжелыми металлами между фоновыми значениями и подвижными формами 
Zn Cu Pb и Cd.  
В  распределении  микроэлементов  в  исследуемых  почвах  наблюдается  такая 
закомерность:  содержание  микроэлементов  в  верхнем 0-30см  слое  распологается  в 
следующем убывающем ряду: Zn > Cu >  Pb >  Cd - (цех №1);  Pb > Cu > Zn > Cd - (цех 
№2);  Pb > Zn > Cu > >  Cd - (цех №3);  Pb > Cu > Zn > Cd - (цех №4);   Cu > Pb >: Zn > Cd- 
(целина). Отсюда вытекает, что процесс загрязнения содержания свинцом повышается во 
всех цехах. Наиболее высокое значения свинца набюдалось в цехе №2, где его значение 
колеблется от 8,1 до 9,5. Между цинком и медью происходит чередование в зависимости 
от  стени  загрязнения  площади.  Чем  выше  степень  загрязнения,  тем  выше  содержание 
цинка. Это связено с тем, что миграция элементов в этих почвах происходит в щелочной 
среде,  что  ограничивает  подвижность  таких  элементов  как  медь,  цинк  и  кобальт.  Но  в 
количественном  отношении  все  перечисленные  микроэлемены  во  всех  цехах  возрастает, 
так как с подземным геохимическом мигрирует в Темир. 
Соотношение микроэлементов Zn:  Cu:  Pb :  Cd выражается следующим образом: а) 
в цехе №1-14,5:7:10:1, б) цехе №2 – 4,2:5,6: 18,4 :1, в) цехе №3 – 4,6:2:13:1, г) цехе №4 – 
3,3: 4,1:10,8:1, на целине – 5,5 11 7:1.  

116
 
 
При сравнении соотношения этих микроэлементов в процессе загрязнения вытекает, 
что о относительное содержание : Zn,  Cu,  Pb на территории цеха №1 возрастает. Кобольт 
особого  изменнеия  не  претерпевает.  На  территории  цеха  №2  относительное  содержание 
цинка  превышает  медь  в  два  раза.  В  цехе  №4  относительное  содержание  остается 
минимальным. На целине доминирующую роль играет медь, которая превышает цинка в 2 
раза.  Перемежаемость  окислительно-восстановительных  условии  и  обмене  органических 
веществ  в  пойме  р.  Темир  создают  блогоприятные  условия  для  образования  и  миграции 
двууглекислых и органоминеральных комплексных соединений восстановительных форм 
железа, маганца, и их спутников – никеля, кобальта.  
Для  понимания  миграционных  процессов  и  оценки  токсичности  тяжелых  металлов 
необходимо  не  просто  определить  их  содержание  в  исследуемой  среде,  но  и 
дифференцировать формы металлов в зависимости  от химического состава и физической 
структуры: окисленые, восстановленные, металлированные, хелатированные. Кроме того, 
растворимые  в  воде  окисленые  компоненты  нефти  могут  обладать  токсическим 
действием.  В  почвах  формы  нахождения,  трансформации  и  миграции  соединений 
тяжелых  металлов  зависят  от  физико-химических  свойств  почв,  содержания  гумусовых 
веществ,  характера  произрастающей  растительности.  В  гумусовом  и  иллювиальном 
горизонтах изучаемых почв можно отметить повышенное накопление: Zn,  Cu,  Pb, Cd В 
промежуточных  почвенных  горизонтах  этих  почв  содержание  указанных  металлов 
снижается.  
Для  почв  формирующихся  в  различных  геохимических  условиях  на 
рассматриваемой  территории,  наблюдается  довольно  значительная  природная  дисперсия 
содержания  отдельных  химических  элементов.  Для  сравнительной  характеристики 
отдельных элементов использовалось понятие фоновое значение.  
Превышение  средних  валовых    концентрации  в  анализируемых  пробах  над 
фоновыми значенями отмечается по подвижнему цинку в 5 – 8 раза, по подвижной меди 
1,1 – 1,3 раза, а у подвижного свинца в 2,8 -3,5 раза, по подвижному кадмию до 5 раза.  
Заключение 
В  заключение  надо  отметить,  что  валовое  содержание  цинка  в  почвах  территории 
цеха №1 составляет 51,2 -69,2 мг/кг, это выше фоновых значении и превышает ПДК в 2,3-
2,8 раза. Валовое содержание свинца доходит  до 43,6  мг/кг, а кадмия до 3,2 мг/кг. Они 
также превышают фоновые значения.  
На  территории  цеха  №2  в  битуминозных  солончаках  отмечается  увеличение 
концентрации  меди  и  свинца      соответственно  до 1,13 и 2,82 ПДК.  На  территории  цеха  
№2  в  битуминированной  солонцевато-солончаковатой  почве  отмечается  увеличение 
концентрации  свинца.  Валовое  содержание  цинка,  меди  и  кадмия  также  выше  чем 
фоновые значения.  
На  территории  цеха  №4  отмечается  возрастание  концентрации  свинца  до 1,2 ПДК. 
Валовые  содержание  цинка,  меди  и  кадмия  содержиться  в  пределах  фоновых  значении 
Наиболее  загрязнены  тяжелыми  металами  битуминозные  солонцевато-солончаковатые 
почвы первого цеха, который освоен 1966 году 
 В  соответствии  с " Инструкцией  по  осуществлению  государственного  контроля  за 
охраной  и  использованием  земельных  ресурсов" (Алматы, 1996) и  имеющимся 
наработками проведена оценка современного состояния почв по критериям и по степени 
значимости следующие:  
 
Литература 
1.  Экологический энциклопедический словарь. М.: Ноосфера. 2002. 930 с. 
 
 
 

117
 
Досбергенов С.Н., Маликов М.А. 
КЕҢҚИЯҚ КЕН ОРЫНДАРЫНЫҢ ТОПЫРАҚТАРЫНДАҒЫ АУЫР МЕТАЛДАР  
Кеңқияқ  мұнай  кен  орнының  ашық  қара-қоңыр  жəне  жайылма  топырақтарындағы 
ауыр металдардың жалпы жəне жылжымалы түрлерінің мөлшері анықталды. Топырақтың 
жоғарғы  қабатында  қорғасынның  жалпы  жəне  жылжымалы  түрлерінің  ШРК-дан  артуы 
тіркелінді.  Сонымен  қатар,  мыс  пен  мырыштың  жалпы  жəне  жылжымалы  түрлерінің 
ШРК-дан бірлі-жарым артуы байқалды. 
Кілт сөздер: ауыр металдар, мұнай өнімдері, ПДК, мұнай шламдары. 
Dosbergenov S. N., Malikov M.A. 
CONTENTS OF HEAVY METALS IN SOIL OF KENKIYAK DEPOSIT 
On the territory of oilfield Kenkiyak defined levels of total and mobile forms of heavy 
metals in the light chestnut and floodplain soils. Excess of the MCL was found on the mobile 
and the gross form of lead in the upper horizons, the excess of the unit content of mobile forms 
of copper and zinc, as well as the identity of the gross form of zinc content in the soil. 
Keywords: heavy metals, petroleum products, MPC, oil sludge. 
ƏОЖ 631.4.631.45. 
1
Қозыбаева Ф.Е., 
2
Екейбаева Д.П., 
3
Кафарова М. 
1
Ө.О. Оспанов ат. Қазақ топырақтану жəне агрохимия ғылыми зерттеу институты, 
2
əль-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, 
 
3
Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті 
ЖАҢАТАС ФОСФОРИТ КЕН ОРНЫНЫҢ ҮЙІНДІЛЕРІНДЕ ӨСІМДІКТЕРДІҢ 
ӨЗДІГІНЕН ӨСУ ҮРДІСІ 
Аңдатпа 
Техногендік  бүлінген  жерлердің  фитоценозы  анықталып,  сипатталды.  Бүлінген 
жерлерді  қалпына  келтіруде  өсімдіктің  рөлі  айқындалды  жəне  биологиялық 
рекультивация жүргізу үшін іс шаралар көрсетілді. 
Кілт сөздер: үйінді, кен орны, өсімдіктің өздігінен өсуі, фитоценоз. 
Кіріспе 
Техногенездің  дамуына  қарай  елеулі  аудандарда  топырақ  жабындысының 
біртұтастығының  елеулі  түрде  бұзылуы,  тіптен  толығымен  жойылып  кетуі  жүреді,  оның 
өзі  жеке  аумақтардың  экологиялық  жағдайына  əсер  етеді.  Əсіресе,  топырақ 
жабындысының  кең  ауқымда  жойылуы  пайдалы  қазбаларды  ашық,  карьерлік  əдіспен 
өндірген кезде болады, қазіргі кезде бүкіл өндірудің 70%-ы оның үлесіне тиеді. Пайдалы 
қазбаларды  өндірудің  карьерлік  əдісінде  түзілген  өнеркəсіптік  үйінділер  ерекше 
техногендік  аумақтарды  білдіреді.  Нəтижесінде  өнеркəсіптік  шөлейттер  пайда  болады, 
олар  тасты,  құрамында  микроэлементтер  (соның  ішінде  ауыр  металдар)  жоғары  болып 
келеді, ұзақ уақыт бойы өсімдік өспейді. 

118
 
 
Қазбаланған  карьерлік  алаңдар  эрозия  үрдісінің  орталықтары  болады  жəне 
карьерлерге  жақын  орналасқан  жер  телімдері  де  пайдалануға  жарамсыз  болып  қалады. 
Ортаны,  яғни  жер  бетін  жəне  тау  массивтерін  бұза  отырып,  ашық  тау-кен  өндіру 
жұмыстары 
ландшафтарды 
өзгертеді. 
Өзінің 
климаттық 
жағдайы 
бойынша 
ландшафтарында  өсімдік  ресурстары  аз  шөл  жəне  шөлейт  аудандардағы  ашық  тау-кен 
өндіру  жұмыстарының  топырақ  жабындысын  бұзу  əрекетін  ерекше  атап  өту  керек. 
Өсімдік  жамылғысынан  айрылған  бүлінген  жерлердің  кең  ауқымдары  атмосфераға 
көміртегі шығарылымдарының негізгі аймағы болып табылады, мұның өзі биосферадағы 
ғаламдық өзгерістердің артуына əкеледі.  
Мақсаты:  Жаңатас  фосфорит  кен  орындарының  үйінділерінде  өсімдіктердің 
өздігінен өсу үрдісін зерттеу. 
Зерттеу нысаны жəне əдістері 
Зерттеу  жұмысы  Жамбыл  облысы  Жанатас  фосфорит  кен  орнының  техногендік-
бүлінген ландшафтарында, өсімдік өздігінен өскен үйінділерде жүргізілді.  
Фитоценоздарды зерттеген кезде геоботаникада қолданылатын əдістер қолданылды: 
1м
2
 немесе 100м
2
 аудан бірлігінде өсетін өсімдік түрлерінің мөлшері; фитоценоздардағы 
түрлердің сандық ара қатынасын анықтау  Друде шкаласы бойынша жəне көз мөлшермен 
бағалау  əдісі  (өсімдіктің  топырақ  бетін  жауып  жатқан  ауданын  анықтаумен)  бойынша 
жүргізілді.  Флораның  түрлік  құрамын  есептеу  өсімдік  топтарын  сипаттау  процесінде 
өсімдік  түрлерін  тіркеу  əдісімен  жүзеге  асырылды.  Өсімдік  жамылғысының  сукцессия 
процесін  зерттеу  өсімдіктің  алмасу  барысын  тікелей  бақылау  əдісімен,  бұрынғы 
сипатталған  өсімдіктерді  қазіргі  кезде  өсіп  тұрған  өсімдіктермен  салыстыра  отырып 
сипаттау арқылы жүзеге асырылды.   
Зерттеу нəтижелері жəне оларды талқылау 
Табиғи  өсімдік  жабынының    құрамы  мен  биологиялық  ерекшеліктері  бойынша 
өнеркəсіптің  əсерінен  бүлінген  жерлердің  қайта  қалпына  келтірудегі  жұмыс  бағыты 
туралы айтуға болады. Топырақ түзілу үрдісі өсімдіктің алуан түрлілігі мен сол жерде өсу 
жылдамдығына тікелей байланысты болады. В.В.Тарчевский [1] зерттеулері өнеркəсіптің 
пайдаланған  жерлерінде  өсімдіктің  өздігінен  өсу  үрдістерін  есепке  алмау  өнеркəсіп 
үйінділерін,  карьерлерін  көгалдандырған  кезде  елеулі  қателіктерге  əкеліп,  уақыт  пен 
қаражаттың  босқа  шығындалуына  əкелуі  мүмкін  екенін  көрсетті.  Жоғары  өнімді  жəне 
мəдени  биоценоздармен  тығыз  қоршалған  техногендік  ландшафтарда  өнеркəсіптің 
қызметі нəтижесінде жойылған биогеоценоздардың қалпына келуі тез қарқынмен жүреді 
[2, 3, 4]. 
Қазіргі  кезде  өнеркəсіптік  үйінділерде,  карьерлерде  адамның  қатысуынсыз  өсімдік 
жабынының қалыптасуы жайлы көптеген материалдар жиналған [5, 6, 7, 8]. 
Биологиялық  рекультивация  бойынша  ең  алғашқы  жұмыстар  карьерлерде 
өсімдіктердің табиғи жолмен өсе бастау процестерін ескере отырып 1950-1951 жылдары 
Донбасста басталған болатын. 
Табиғи  жолмен  өсімдіктердің  карьерлерде  өсе  бастауының  сипаты  мен  қарқыны 
өңделген  жердің  жасына,  жер  бедерінің  ерекшелігіне,  климатқа,  қоршаған  ортаның 
əсеріне тікелей байланысты. 
В.В.Тарчевскийдің [1] басшылығымен  жүргізілген  жұмыстарда  өнеркəсіп  үйінділе-
рінде  өсімдіктердің    табиғи    жолмен  өсуі  үрдісіне  толық  талдау  берілген.  Өндірістік 
кəсіпорындардың аймағындағы өсімдіктің морфогенез сипаты, фотосинтез, биохимиялық 
құрамы жағынан елеулі ауытқулары болатыны анықталған. Өсімдіктің табиғи жолмен өсу 
қарқыны  мен  сипаты карьердің  өңделу уақытына,  жер  бедерінің  ерекшелігіне,  климатқа, 
қоршаған  ортаның  əсеріне  байланысты.  Техногендік  ландшафтарда  өсімдік  жабынының 
пайда болуын В.Н.Сукачев [9] сингенез, ал өсімдік жабынының қалпына келуін денудация 
деп атады. Техногендік ландшафтардың өсімдігінің табиғи жолмен өсуін зерттеушілердің 

119
 
[10, 11] көрсетуі  бойынша,  техногендік  ландшафтарда  өсімдіктердің  дамуы  сингенез 
бойынша,  яғни  бірнеше  кезеңде:  пионерлік,  қарапайым,  күрделі  топтану,  Шенников 
бойынша [12] диффуздық  бірлестік  түрінде  жүреді.  Техногендік  ландшафтарда  өсе 
бастаған алғашқы өсімдіктерді, яғни пионерлік өсімдіктерді кең түрде таралған өсімдіктер 
анемохоралар яғни арам шөптер құрайды, оларда өсімді, яғни вегетативті көбею дамыған, 
олардың  мал  қорегі  үшін  құндылығы  жоқ.  Тек  тез  көбейеді,  тез  таралады.  Өсімдіктің 
өсімді  жолмен  таралуы  техногендік  ландшафтардың  жылжымалы  тұрақталмаған 
субстратында тұқыммен көбеюдің жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етілмегенін көрсетеді. 
Н.Т.Бекарьевич [2] зерттеулерінің  көрсетуі  бойынша  екінші  жəне  үшінші  жылы 
техногендік  ландшафтарда  фитоценоздардың  шұбарланып  өскен  кезеңі  байқалады,  онда 
дəрілік  бақ-бақ  сияқты  рудералды  түрлер  басым  болады,  ценофобтардан  аздаған 
мөлшерде    өгейшөп  кездеседі.  Бұл  кезең  тұқымы  жел  арқылы  таралатын  түрлермен 
сипатталады,  дегенмен  де  осы  кезеңде  фитоценоздың  қалыптасуында  өте  үлкен  рөл 
атқаратын фитоортаның қалыптасуы жүреді. 
Кейбір  ғалымдардың [13, 14] зерттеулерінің  көрсетуі  бойынша    техногендік 
ландшафтарда  пайда  болатын  өсімдік  бірлестігінің  өсуі  мен  құрамы  климатқа,  су 
режиміне,  субстраттың  минералды  қоректік  элементімен  жəне  азотпен  қамтамасыз 
етілуінің  жеткіліксіздігіне  байланыстылығы  техногендік  ландшафтарда  өсімдік  өсуіне, 
əсіресе алғашқы кезеңде өсімдік жабынының қалыптасуына қиындықтар туғызады. 
Сонымен,  климаттық  аймаққа,  бүліну  типіне,  ашылған  жыныстардың  түрлеріне 
тəуелсіз  техногендік  ландшафтарда  өсімдіктердің  табиғи  жолмен  өсуі  баяу  қарқынмен 
жүреді  жəне  өсімдіктің  табиғи  жолмен  өсуі  техногендік  ландшафтардың  өсімдігінің 
толығымен  қалпына  келтірумен  қамтамасыз  ете  алмайды.  Көптеген  ғалымдардың [15] 
зерттеулері  нəтижесінде  жойылған  өсімдік  жабынының  толық  қайта  қалпына келуі  үшін 
20 жылдан 50, тіптен одан да көп жылдар керек екені анықталды. 
Жанатас  кен  орны  маңындағы  техногендік-бүлінген  ландшафтар  доломитті 
жыныстардан тұрады. Осындай құнарсыз, тіршілік үшін қолайсыз үйінділерде өсімдіктің 
өздігінен жəне жасанды жолмен өсуі мүмкін емес деген ой туады. Бірақ осындай жерлерде 
де  өсімдіктің  өздігінен,  табиғи  жолмен  өсуі  байқалады.  Үйінділерге  айналасындағы 
аймақтардан  жел  арқылы  өсімдіктердің  тұқымдары  келіп  түседі  де,  тұқымдар  қолайлы 
жағдайға тап болып, өсіп-өне бастайды.  
Өсімдік  біртұтас  жүйе  ретінде  белгілі  түрдің  əр  түрлілігімен,  биомассасымен  жəне 
бірлестіктің  өнімділігімен  сипатталады,  өсімдіктер  бірлестігінің  табиғи  экожүйелерінің 
үлкен  құбылымдығы  кезінде  олардың  əрқайсысында  түрлер  жиынтығы  болады,  олар 
фитоценоздардың  өзгешелігін  анықтайды;  соңғысы  климаттық  жəне  эдафикалық 
жағдайларға  тəуелді  болады;  бірлестіктің  құрамы  сукцессияның  ерте  кезеңдерінде 
кездейсоқ  факторлардың  үлкен  əсерінде  болады,  бірлестіктің  өмірін  бақылап  отырушы 
негізгі  факторының  ішкі  қасиеттері  болып  табылады:  өсімдіктер  сукцессиясы 
биогеоценоздың толықтығы, оның жер бедеріндегі орны жəне антропогендік əсер етудің 
түрі  бойынша  əр  түрлі  болып  келеді;  олар  біріншілік  жəне  екіншілік  болып  бөлінеді; 
биогеоценоздың нөлдік жағдайдан бастап дамуы, босаған топырақ грунттарының бетінде 
өсімдік  бірлестігінің  қалыптасуы  біріншілік  сукцессия  деп  аталады;  бір  немесе  бірнеше 
компонеттердің  бұзылуы,  биогеоценоздың  алғашқы  қалпына  келіп  оралуы  немесе  оның 
дамуы  қандай  болса  да  жаңа  бағытта  қозғалысы  екіншілік  сукцессия  деп  аталады. 
Біріншілік  сукцессия  кезінде  өсімдіктердің  дамуы  сингенез  типі  бойынша  жүреді,  яғни 
аумақтық  өсімдіктер  басады.  Бұл  процесс  кезінде  өсімдіктердің  арасында  белгілі  бір 
аумақ  үшін  күрес  жүреді  жəне  олардың  арасында  белгілі  бір  қатынастар  қалыптасады. 
Техногендік сукцессияны сипаттау үшін көптеген мамандар Л. Г: Шеннинковтың ұсынған 
схемасын  қолданады.  Ол  үшін  өсімдіктердің  техногендік  топырақ  грунттарында 
қалыптасуы  үш  негізгі  кезеңге  бөлінеді: 1) өсімдіктердің  арасында  өзара  байланыстар 

120
 
 
болмайтын  пионерлік  топтар; 2) өсімдіктердің  арасында  белгілі  бір  қатынастар  пайда 
болатын, бірақ бірлестіктердің таралу кейпі фрагменттік болатын топтасып өсу бірлестігі; 
3)  өсімдіктер  арасындағы  қатынастардың  кейпі  аралас  болып  келетін  жəне  жеке  түрлер 
арасындағы бөліну бірлестіктің арасындағы элементтер бəсекелестігінің деңгейіне сəйкес 
келетін  диффузиялық  бірлестік.  Біздің  зерттеу  жұмыстарымыздың  көрсетуі  бойынша 
үйінділерде  өсімдіктің  өздігінен  қалыптасу  процесінде  қалыптасудың  екі  кезеңін  айтуға 
болады: пионерлік топтасу жəне топтасып өсу бірлестігі.  
Міне, сонымен климаттық аймаққа, бүліну типіне, ашылған жыныстардың түрлеріне 
тəуелсіз  техногендік  ландшафтарда  өсімдіктердің  табиғи  жолмен  өсуі  баяу  қарқынмен 
жүреді  жəне  өсімдіктің  табиғи  жолмен  өсуі  техногендік  ландшафтардың  өсімдігінің 
толығымен қалпына келтірумен қамтамасыз ете алмайды. 
 Фитоценоздардың  жер  бетіндегі  жəне  жер  астындағы  бөліктерінің  өнімділігін 
анықтаудың көрсетуі бойынша жас топырақтарда  өсетін өсімдіктердің тамыр массасының 
негізгі  бөлігі 0-10 см  тереңдікте  орналасады.  Статистикалық  талдау  өсімдіктің  жер 
астындағы  жəне  жер  үстіндегі  бөліктерінің  өзгешелігін    анықтауға  көмектесті,  өсімдік 
жамылғысы  біркелкі  таралмаған.  Тамырлар  биомассасының  вариациялық  коэффициенті 
36-71 % шамасында, 6-қазба  шұңқырда  вариациялық  коэффициент  ең  жоғарғы  мəнге 
жетеді (71%). 9-қазба  шұңқыр  маңынан  жиналған  пішенінің  вариациялық  коэффициенті 
79,8 %-ды  құрайды. 7-қазба  шұңқыр  маңынан  жиналған  өсімдік  түсімінің  вариациялық 
коэффициенті 95,5 %-ды  құрайды.  Аймақтық  топырақтағы  тамырлар  биомассасының 
вариациялық  коэффициенті 38,2-66,1 % шамасында.  Біздің  зерттеу  жұмыстарымыздың 
нəтижесінде зерттеу нысанында өсімдіктердің бірнеше тұқымдастары анықталды. Соның 
ішінде,  бұршақ  тұқымдастардан  (Leguminosae) 3 өсімдік  анықталды.  Олар:  шеңгел 
(Halimodendron halodendron (Pall) Voss), есек  мия (Goebelia pachycarpa (schrenk) Bge.), 
түйе  жоңышқа (Melilotus dentatus (w. et. K.) Pers. Күрделігүлділер  тұқымдасынан 
(Compositae) 7 өсімдік  анықталды.  Олар:  зиягүл (Senecio dubius Lebed.), шағыр  жусан 
(Artemisia scoparia wold st. et Kit), мақсыр (Carthamus lanatus L.), аңдыз (Verbascum thapsus 
L.),  сиверская  жусаны (Artemisia sieversiana wild), жусан (Artemisia sublessingiana (Kell.) 
Krasch.),  ной  зиягүлі (Senecio noeamis Rupr.). Дəнділер  тұқымдасынан (Gramineae) 2 
өсімдік  анықталды.  Олар:  бетеге (Festuca Sulcata Hack), қылқан (Taeniatherum critinum 
(Schreb.) Desf (Hordeum crinitum) (Schreb.) Desf). Шаршыгүлділер  тұқымдасынан 
(Cruciferae) 1 өсімдік – сармала (Descurainia Sophia (L) Schur.), ерінгүлділер тұқымдасынан 
(Labiatae)  1  өсімдік - көкемарал (Ziziphora bungeana Jus.), қылшалар    тұқымдасынан 
(Ephedraceae) 1 өсімдік  (қызылша (Ephedra intermedia  Echrenfc.)), қалампыргүлділер 
тұқымдасынан (Caryophyllaceae) 1 өсімдік, кемпір шөп (Acantholimon minshelkense Pavl.), 
қарақұмықтұқымдастар  тұқымдасынан (Polygonaceae) 1 өсімдік,  қаратау  түйесіңірі 
(Atraphaxis karataviensis Lip sch. Et. Pavl.), алаботалар  тұқымдасынан 1 өсімдік  Коровин 
түйеқаңбағы (Corispenmum Korovinii Zljin.) анықталды.  

жүктеу/скачать 8,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: