Министерство здравоохранения и социального развития республики казахстан

242
КӨПТІЛДІЛІК ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ КОНТЕКСТІНДЕ 
to initiate conversations with adults or to join spontaneously in ongoing adult conversations. Additional-
ly, in some cultures, children who enthusiastically volunteer answers at school are considered show-offs 
(Peregoy & Boyle, 1993). In some cultural settings, children are not asked recitational questions. Instead, 
they are asked only questions of clarification or for new information. Thus, when these children experi-
ence recitational questions in a school setting, they may be confused as to the purpose of the questioning 
and the expected response.
Further cultural differences in how language is used in educational settings have been document-
ed by Tharp (1994). These differences include variations in how stories are told, the wait time given by 
teachers to students during questioning sequences, the rhythmic patterns of the verbal interactions, and 
the patterns of conversational turn-taking.
The importance of family context in language acquisition was more recently described by Hart 
and Risley (1995, 1999). Findings from their longitudinal study document are the significance of “talk-
ativeness” in families in influencing language acquisition rather than the family’s socioeconomic status 
or ethnic group identity. Differences in language use were attributed to the complex family culture—not 
simply due to socioeconomic status or ethnic group identity. Among the families that were studied, the 
most  important  difference  was  in  the  amount  of  talking.  Children  in  families  where  there  was  more 
talking developed higher levels of language in the areas of vocabulary growth and vocabulary use. These 
differences were strongly linked to school performance at age of 9.
Among these families, Hart and Risley (1995) identified five quality features in parents’ language 
interactions with their children: 1) language diversity: the variation and amount of nouns and modifiers 
used by the parents; 2) feedback tone: the positive feedback given to children’s participation in the inter-
action; 3) symbolic emphasis: the emphasis placed on focusing on names and associated relations of the 
concepts and the recall of those symbols; 4) guidance style: parental interaction that used asking rather 
than demanding in eliciting specific behavior from the child; 5) responsiveness: parental responsiveness 
to requests or questions initiated by children.
Hart and Risley (1995) speculated that these categories may be “important for the language-based 
analytic and symbolic competencies upon which advanced education and a global economy depend”.
A current hypothesis on why children from diverse linguistic backgrounds experience difficulty in 
school is the socialization mismatch hypothesis. This hypothesis “predicts that children are more likely 
to succeed in school when the home language and literacy socialization patterns are similar to those 
that are used and valued in school” [1, p. 23]. This hypothesis has been applied to children who speak a 
nonstandard English dialect as well as to children who are learning a second language. Home language 
socialization patterns may differ from those favored in the school classroom in the following ways (Faltis, 
1998): 1) the amount of talk directed to preschool children; 2) the participation of young children as con-
versation partners with adults; 3) opportunities children have to explain or give a personal interpretation 
of events; 4) the types of questions asked of children during storybook sharing; 5) the forms of narrative 
that are used (e.g., fiction, nonfiction, or ongoing narratives).
In addition, the social interaction patterns used in the classroom may vary from the home cultures 
with respect to expectations for competitive versus collaborative or cooperative activities as well as the 
“courtesies and conventions of conversations”.
Список использованных источников:
1. Faltis, C. & Hudelson, S. Bilingual education in elementary and secondary school communities: To-
wards understanding and caring. Needham Heights, MA: A Viacom Company, 1998
2. Expert from Language Development in Early Childhood, by B. Otto, 2006 edition
3. Мейе А. Сравнительный метод в историческом языкознании.— М.: УРСС, 2004.— 104 с.
4. Гинзбург Р. С., Хидекель С. С., Князева Г. Ю. и. Санкин А. А. Лексикология английского языка: 
Учебник для ин-тов и фак. ин остр. яз./— 2-е изд., испр. и доп. — М.: Высш. школа, 1979.
5. Дьяков А. И. Язык и культура/ А. И. Дьяков.— Новосибирск, 2003.

243
ПОЛИЯЗЫЧИЕ В КОНТЕКСТЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
А. Тұрсұн
ТІЛ - ҰЛТТЫҚ САНА-СЕЗІМНІҢ НЕГІЗІ
Қарағанды, Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университеті
Ғылыми жетекшісі: Ш.С. Кельмаганбетова
Тіл байлығы - сөз байлығы. Ал сөз байлығы әр адамның лексикасындағы қолданылатын 
сөздердің санымен байланысты болғанымен, негізгі байлық – ой байлығы, сол сөздерді қиюла-
стырып, әсем де әсерлі ой мұнарасын қалай білуде. Себебі сөзді көп біліп, бірақ оны орынды, 
ойлы, образды жұмсай алмасаң, одан не пайда? Ал сөзге көп мағына сыйғызып, әр сөздің парын, 
мән-мазмұнын, стильдік бояуын дөп басып беру ойлау қабілетімен, оның шығармашылық сипа-
тымен ұштасып жатады. Ал ой байлығына жету үшін тіл дамуының кешегісі мен бүгінгісін, лек-
сикалық қабаттын баю, толығу жолдарын, тілде пайда болған жаңа құбылыстардың өміршеңдігін, 
бір сөзбен айтқанда, тілдің ішкі, сыртқы мүмкіншілігін жақсы меңгеріп, оған қамқорлықпен, жа-
нашыр көзбен қадағалап отыру керек.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекеттер қатарына қосылғаннан бері қоғамды ақпа-
раттандырудан  туындаған  өзгерістер  оның  барлық  салаларымен  қатар  тілдерді  кәсіби  бағытта 
меңгерту деңгейіне, өндіріс пен әлеуметтік саладағы ғылымдардың жетістіктеріне және прогрес-
сивті технологияны енгізу мерзімінің қысқартылуына қойылатын талаптар күшеюде.
Қазіргі зерттеулерде тіл фактілері адаммен, оның ойы, әлемді қабылдауы, танымдық қы-
зметімен  тығыз  байланыста  қарастырылуда.  Бүгінде  кеңес  өкіметі  кезіндегідей  қатып  қалған 
тәртіппен сөздерді бір қалыпта құйғандай қолданудан бөлек, сөйлеуші сөзді қалай қолданам десе 
де өз еркі. Сондықтан соңғы кездерде, әсіресе, бұқаралық ақпарат құралдарында сөз ойнату кең 
етек алып келеді. Жаңа Мәтін, жаңа сөз, ең кереметі, ескі, танымал мәтін сөз негізінде жасалып 
отыр. Тіл арқылы кез келген халықтың болмысын,, сана сезімін, дүниетанымын байқауға болады. 
Бүгінгі күні бұл мәселені жан-жақты , арнайы  қарастырудың маңызы ерекше екені сөзсіз. Әр са-
ланың дербес мақсаты, өз зерттеу объектісі бар. Қазіргі кезде ұлттық тілге тек тілші ғалымдар ғана 
емес,, сонымен қатар этнографтар, исихологтар, педагогтар, философтар және техника саласының 
мамандары айрықша көңіл бөліп келеді.
Тіл  байлығы  сөз  санымен  ғана  емес,  оның  сапасымен,  мағына  тереңдігімен,  ауқым-
дылығымен    де  өлшенеді.  Тілдің  лексикалық    байлығын  көне  заманнан  бері  қалыптасып,  келе 
жатқан бір буынды және екі буынды түбір сөздер мен олардың негізінде пайда болған мыңдаған 
туынды түбірлердің жалпы саны мен солардың беретін мағына саны мен мағына ауқымы негізінде 
өлшеуге болады. Тіліміздегі сөздер ғасырлар бойы өздігінен пайда болмағанын ескерсек жалпы 
тіл  лексикасының  дамуын,  ең  алдымен,  ұғым-түсініктер  мен  мағынасының  дамуы  деуге  бола-
ды. Кезінде орыс тілін ғылым тілі бола алмайды дегендерге қарсы: «Егер белгілі бір ойды өз ана  
тілімізде дәл бере алмасақ, бұны тіліміздің оралымсыздығын көрмей, өзіміздің дәрменсіздігіміз-
ден көру керек», - деп М.Ломоносов айтқандай, біз де тіліміздің бар мүмкіншілігін сарқа пайдала-
на алмай жүрсек, оның себебін ең әуелі өзімізден іздегеніміз жөн шығар. Өйткені «жасандылық» 
пен «жасампаздықты» ажырата алмайтын, «басынан бал-бұл ұшты» деген тұрақ тіркестерді қа-
лаған жерден ұшырып, қалаған жерге қондыратындар көбейіп кетті.
Тілді жетілдіру – барлық адамзаттың міндеті. Сол тілдің бүгіні мен ертеңі тілді қолданушы-
лардың өз қолында. Сондықтан тіл білімі ғылымының бір саласы ретінде соңғы кездері зерттеле 
бастаған лингвоэкология ғылымы осы бағытта ерекше орын алады. Себебі, лингвоэкология әле-
уметтік, психологиялық, философиялық ғылымдардың тоғысында пайда болған. Бұл ғылымның 
қазақ тілі білімінде кең өріс ала бастағаны  ғалымдар еңбегінде көрініс тауып жүр.
Екінші тілді үйрену қай қоғамда болмасын бөгде мәдениетті меңгерумен тығыз байланы-
сты жүргізілетін үдеріс. Кез келген шет тілін бір айда үйретеміз деген жарнамалардың шындыққа 
жанаспайтындығын айтатын мамандар шет тілін жетік емес, еркін меңгеру үшін кемінде бір жыл 
керек дейді.
Тіл мәселесі - өте маңызды, мемлекеттік мәні бар мәселе. Осы орайда тілдерді дамыту, оның 
қолдану аясын одан әрі кеңейту және мәртебесін көтеру мәселесін барлық жерде кеңінен қолға 
алып, тікелей ұйымдастыру іс-шараларын жүргізу қажеттігін тұрақты күн тәртібіне қою керек. 
Ал шетел тілі біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін 

244
КӨПТІЛДІЛІК ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ КОНТЕКСТІНДЕ 
тұлғааралық  және  мәдениаралық  қарым-қатынастардың  аса  маңызды  құралы  болып  табылады. 
Мемлекеттің халықаралық байланыстарының сапалық өзгерістері адамның практикалық және зи-
яткерлік іс-әрекетінде шетел тілдерінің сұранысқа ие болу қажеттілігін туғызып отыр. Қазақ тілін 
оқыту әдістемесі туралы сөз болғанда бұл проблеманың ішінен басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін 
оқыту мәселесін жеке бөліп қарастырмаса болмайды. Өйткені, қазіргі таңдағы көп жұмыс істеліп, 
жан жақты қарастырылып отырған проблема – орыс аудиториясында қазақ тілін оқыту пробле-
масы. Сонымен қатар, бұл мәселе тілдік коммуникацияның тікелей зерттеу объектісі бола келіп, 
қазіргі кезеңде өзекті мәселе болып отырған қазақша сөйлеуге үйретудің тиімді жолдарын табуға 
көмектеседі.
Еліміздің басқа мемлекеттермен қарым-қатынасы артып отырған шақта ағылшын тілін ер-
кін меңгерген, келешекте білімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайында пайдалана алатын 
адамды мектеп қабырғасынан оқытып шығару - біздің казіргі кездегі міндетіміз. Ағылшын тілін 
тереңдетіп, жан-жақты оқытуды қоғам, уақыт қажет етіп отыр. Қазақстан Республикасының тәу-
елсіз елге айналып, әлемдік өркениеттің даму жолына түсуі, ағылшын тілін жетік меңгертуді талап 
етеді. Ағылшын тілін оқытудың мақсаты – студенттердің ағылшын тілінде қарым-қатынас жасай 
алу негіздерін меңгеруі болып табылады. Ерте жастан шетел тілін оқыту студенттердің коммуни-
кативті даму біліктілігін, студенттердің қызығушылығын ұйымдастыруға мүмкіндік береді, бірден 
көп тілдерде сөйлеуге мүмкіндік алады. Бүгінгі қоғам оқытушының біліктілік деңгейіне де, ішкі 
жан дүниесіне де жаңаша талап қойып отыр, өйткені қазіргі күні ХХІ ғасыр ұрпағынан үлкен үміт 
күтілуде. 
Тіл байлығы - сөз байлығы. Ал сөз байлығы әр адамның лексикасындағы қолданылатын 
сөздердің санымен байланысты болғанымен, негізгі байлық – ой байлығы, сол сөздерді қиюла-
стырып, әсем де әсерлі ой мұнарасын қалай білуде. Себебі сөзді көп біліп, бірақ оны орынды, 
ойлы,  образды  жұмсай  алмасаң,  одан  не  пайда?  Ал  сөзге  көп  мағына  сыйғызып,  әр  сөздің  па-
рын, мән-мазмұнын, стильдік бояуын дөп басып беру ойлау қабілетімен, оның шығармашылық 
сипатымен ұштасып жатады. Ал ой байлығына жету үшін тіл дамуының кешегісі мен бүгінгісін, 
лексикалық қабаттын баю, толығу жолдарын, тілде пайда болған жаңа құбылыстардың өміршеңді-
гін, бір сөзбен айтқанда, тілдің ішкі, сыртқы мүмкіншілігін жақсы меңгеріп, оған қамқорлықпен, 
жанашыр көзбен қадағалап отыру керек. Осыған  орай, ҚР  Президентінің  2011 жыл 28  қаңтар-
дағы  халыққа  Жолдауында Елбасымыз  айтқандай: «көпұлтты және  көптілді  мемлекетіміздің  
достығы  мен  татулығы сізбен біздің зор еңбегіміз Тілдерді дамытуда  алға  қойылған  мақсатта-
рымыз бойынша 2017  жылы  қазақ  тілін  меңгерген  саны  80 пайызға, ал  2020 жылға қарай 95 
пайызға жетуі  тиіс. Үш тілді меңгеру – қазіргі заман талабы болып  табылады. Соған байланысты 
2020 жылы  ағылшын  тілін  меңгергендер  халықтың  20 пайызын құрайтын болады» делінген. 
Бүкіл  дүние  жүзінде  интеграциялық  процестер  бел  алып  келе  жатқан  қазіргі  кезде  ендігі  жаңа 
буын, жас ұрпақтың мемлекеттік тілді, сонымен бірге шетел тілдері мен орыс тілін жақсы білуі 
– уақыт талабы. Мемлекеттік тілді жан-жақты білгенде ғана өзге тілдердің мән-мағынасына, қаси-
етіне тереңдеп еніп, түсінуге болады. Өз тілі арқылы әлем тілін игеру жеңілге соғады. Қазақстан 
Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі болса, ағылшын тілі – халықаралық тіл.
Сонымен қорыта келе, мемлекеттік тіл мәселесі - өте маңызды, мемлекеттік мәні бар мәсе-
ле. Әрбір жеке адам, әрбір ұжым, әрбір ұжымның басшысы осы іске тікелей ықпал жасап, оның 
шешілу жолдарын жан-жақты іздесе, көп нәрсе тез арада өзгеріп шыға келер еді. Осы орайда мем-
лекеттік тілді дамыту, оның қолдану аясын одан әрі кеңейту және мәртебесін көтеру мәселесін 
барлық жерде кеңінен қолға алып, тікелей ұйымдастыру іс-шараларын жүргізу қажеттігін тұрақты 
күн тәртібіне қою керек. Мемлекеттік тілдің қоғамдық аясының кеңеюі бүгінгі күн талабына сай 
жоғарғы  оқу  орындарында  кредиттік  жүйемен  оқытатын  жаңа  типтік  бағдарламалар  мен  оқу-
лықтар жасауды, білікті кадрларды көбейтуді, оқытудың ең озық жүйелері мен технологияларын 
енгізуді талап етіп отыр.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Қадашева Қ. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы: «Мұрагер» баспа үйі, 2005. -176 бет.
2. Самолкина  Н.К. Организационно – обучающие игры в образовании. М. 1996  
3. «Қазақ тілі мен  әдебиеті» журналы №5, 2008ж.

245
ПОЛИЯЗЫЧИЕ В КОНТЕКСТЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
4. Селевко  Г.К. «Современные образовательные   технологии» -М., 1998ж.
5. Научно-методический журнал – «Творческая  педогогика» - №3, 2007г.
Ж. Хуат
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨПТІЛДІЛІКТІҢ ҰЛТТЫҚ МӘДИЕНТТЕГІ КӨРІНІСІ
Қарағанды мемлекеттік медицина университеті, Қарағанды қаласы
Ғылыми жетекшісі: К.И. Елубаева, шет тілдер кафедрасының аға оқытушысы
Адам баласы жер бетінде өмір сүргеннен бастап, тілді қарым-қатынас құралы ретінде қол-
данып келеді. Тілмен бірге адам баласының сана сезімі дамып менталитеті , ой өрісі мен дүниета-
нымдық көзқарасы қалыптасады. Адам қай тілде ата-анасынан тәрбие алып, мектеп қабырғасында 
білім алса, қоршаған ортасы оның қандай болса, дамып келе жатқан жас ұрпақта сондай көзқа-
рас  пен  мәдениет  қалыптасады,  сол  мәдениетпен  бірге  оның  бойында  адалдық,  сүйіспеншілік, 
патриоттық сезім сіңіріледі. Бірақ, қазіргі таңда қазақ қоғамында тіл мәселесі ақсап тұр. Қазақстан 
халқының  біраз  халқы  мемлекеттік  тілді  білмейді,  ол  қазақ  қоғамы  үшін  бұл  өкінішті  жағдай. 
Қазақстанда тұратын әрбір азамат мемлекеттік тіл қазақ тілін білу керек, сонымен қатар тағы бір-
неше тілде сөйлеу керек. Көп тілді білу біздің білімділігіміз бен мәдениеттілігімізді көрсетеді. Біз 
қазақ жастары ертеңгі елдің болашағы, қазіргі ата-анамыздың үмітіміз. Бүгін университет қабы-
рғасында студент болсақ, ертең мемлекеттік істерді атқарушылардың бірі боламыз. Сондықтан біз 
ерте бастан ертеңгі болашағымыз үшін елімізде көптілділікті дамытуымыз керек, сонымен қатар 
ұлттық құндылықтарымызды жоғалтпауымыз керек.
Қазіргі  ХХІ  ғасырда  ақпараттық  технологияның  дамыған  заманында  бізде  технология 
тілімен бірге дамуымыз өзімізге пайдалы. Медицинаның үлкен жетістіктерге жеткен кезінде бізде 
медицинамен бірге тіл байлығымызды жоғарылатуымыз керек. Қазақ жастарының жан-жақты бо-
луы, қазақ, орыс, ағылшын тілдерін білуі, яғни үш тілді жетік меңгеруі өзіміз үшін жақсы, өйткені 
ол біздің болашағымыз, біздің ертеңіміз. Көп тілді білу өзге жұртпен бәсекеде болуда таптырмай-
тын алғырлық пен ұшқырлықты көрсетеді.
Көп тілді меңгерген адам әуелі өз тілінде ой қортып, туған халқына өнеге болып, өзге жүрт-
пен бәсекеде ырықты орынды иелеп, сан мәдениетті санасына салып сараптай алса, онда ол өз 
өмірін қалайда мағыналы өткізетін айтулы тұлға болып жетілері анық.
Елбасы  Н.Ә.Назарбаев  өзінің  жылдағы  дәстүрлі  Жолдауында  «Тілдердің  үш  тұғырлығы» 
мәдени жобасын іске асыруды жеделдету тиістігіне ерекше мән береді. Сонымен қатар бүкіл қоға-
мымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқытудың сапасын арттыру 
қажеттілігіне  ерекше  назар  аударады.  Сондықтан  қазақ  тілін  тереңдетіп  оқыту,  сонымен  қатар 
көптілділікті меңгеруді жолға қою- бүгінгі таңдағы орта білім жүйесінде педагогикалық үрдістің 
негізгі бағыттарының бірі. Әлемдік білім беру іс- тәжірибесінде көптілді және билингвалды білім 
беру жаңалық емес, атап айтқанда, АҚШ пен көптеген Еуропа елдерінде, әсіресе соңғы жылдарда 
бұл бағытта жетістікке қол жеткен. Бірақ, қазақстандық білім беру жүйесінде көптілді және би-
лингвалды білім берудің халықаралық іс-тәжірибесінде қолданыс тапқан моделдерін енгізу- жаңа 
педагогикалық проблема, өйткені ол жаңа жағдайларда шығармашылық тұрғыдан іске асырылуы 
тиіс.
Қазақ қоғамының әрбір білімді азаматы тұлға ретінде қалыптасуы үшін, өзіндік ой-мақсат-
тарына жетуі үшін көп тілді білу еш кедергі болмайды деп ойлаймын. Қазіргі тарих пен тәжірибе 
дәлелдегендей ағылшын тілі өзінің дәрежесін әлемдік статусқа дейін көтерді. Шетелге қыдыруға 
немесе оқуға кеткен, ағылшын тілін білген кез-келген азамат еркін қайда болсын бара алады. Сон-
дықтанда қазақтағы  « Өнер алды – қызыл тіл», «Жеті түрлі – білім біл, жеті елдің – тілін біл»  
деген мақалдар біздің ата-бабамыздың тілге өте көңіл бөлгенін көрсетеді. Қазақ халқы айтыс десе 
ішкен асын жерге қояды. Айтысуға әр  ауылдардың ақындары жиналып, домбырамен айтысып, 
өзінің тіл шешендігін көрсетіп, халықтың мұңын жырлай білді. Сонымен қатар жырауларда өз-
дерінің шешендіктерімен тарихта көп өсиет термелер қалдырып кетті. Абай атамыз  өз заманында 
орыс тілін жақсы меңгерген, ол қазақ халқы білімді болу үшін, көкірегі ояу көзі ашық болу үшін, 

246
КӨПТІЛДІЛІК ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ КОНТЕКСТІНДЕ 
біздерге орыс тілін үйреніңдер деп айтып кетті. Әбу Насыр әл-Фараби атамыз өз заманында жет-
піс тілді жетік меңгерген дейді. Біз сол үшін өзіміздің ұлы тұлғаларымыздан үлгі алуымыз керек. 
Тарихқа үңілетін болсақ біз заманында қауһарлы елдердің әлсіз елдерді басып алып өзінің саяса-
тын жүргізіп сол елге  мәдениеті мен тілін  үйреткенін байқадық, кейбір елдер өз тілін ұмытып 
жоғалтып алса, кейбіреуі көзінің қарашығындай сақтап қалды. Қолдағы бар алтынның қадірі жоқ 
демекші, біз өзімізге қазіргі уақытта маңызды құндылықтарымызды бағалай алуымыз және оны 
ары қарай дамытуымыз ертеңгі ел болашағына зор үлес қосу деп санаймын.

жүктеу/скачать 3,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: