тия шығармаларына) сүйене отырып,  К.  Цегледи деректеметану-текстоло-

1957 жылы «Казак ССР тарихының» жаңа басылымы шықты, онда бұры- 

нғы  шығарылымдарының  кателері  ескеріліп,  түзетілді,  олкылықтары  тол- 

тырылды, Қазақстанның ертедегі және ортағасырлық тарихы жөніндегі зерт- 

теулердің  өз  кезіндегі  негізгі  нәтижелері  қорытылып,  кезендерге  бөлудің 

көптеген мәселелері жаңаша зерттеледі.

Бұрынғы жылдардан  айырмашылығы  — Қазақстан тарихшылары ғалы- 

мдардын  халықаралык  форумдарының  жүмысына  катыса  бастады,  атап 

айтканда шығыстанушылардың XXV халықаралық конгресіне (Мәскеу,  1960 

ж.),  этнографтар  мен  антропологтардың VII  және VIII  халықаралық кон- 

грестеріне (Мәскеу,  1964; Токио,  1968) катысты.

60-жылдардын, ортасы, 70-жылдарда Қазақстанда тарихи-шығыстанушы- 

лық зерттеулердің дамуы тарихи өткен кезге ынта-ыкыластың өсуімен ғана 

ерекше болған жоқ. Табылған жазбаша деректемелерді  пайдалана отырып, 

ғалымдар тайпалық одактар мен алдыңғы ортағасырлык мемлекеттік күры- 

лымдардың тарихын  зерттеуді  неғүрлым  жоғары деңгейге  көтерді.  Казак- 

станның  ертедегі  түрғындарының  казак  этносымен  сабақтас  генетикалык 

байланыстары, сондай-ак бүл үрдістердегі ертедегі тайпалар мен халыктар- 

дың көшіп-конуының орны мен рәлі жоніндегі такырып кокейтесті болды. 

Бүл  кездегі  зерггеулерде  түпнүскаларға  негізделген  іргелі  жұмыстар  мен 

монографиялык  талдамаларға  кошу  тән.  Мәселен,  казак  тайпалары  мен 

руларының  шығу  тегінің  мәселелері  жөніндегі  әр  түрлі  деректемелердің 

материалдары корытылып, олардын накты арқауы алдыңғы және соңғы орта 

ғасырларда жаткан  генетикалык байланыстары іздестірілді,  олардың ғасы- 

рлар  бойы  орналасуын  аныктауға ерекше  коңіл  болінді;  бұл  орайда казак 

халқының  белгілі  бір  тайпаларының  тарихы  жөніндегі  кейбір  түсініктер 

қайта каралып, жаңа көзқарастар айтылды (В. В. Востров, М. С. Мұканов)143. 

М.  С.  Мүқановтың тағы  бір  елеулі  еңбегі  Орта жүз казактарының этника- 

лык тарихы мен орналасуына арналған144.  Шығыстың жазбаша деректеме- 

лері,  сондай-ақ архив  материалдары  негізінде  XVIII  ғасырдың  басындағы 

казак тайпаларының этникалы’к тарихы мен орналасу көрінісі зертгеліп, рет- 

роспективалық тұрғьща ертедегі деуір мен орта ғасырларға шолу жасалған.

1 

Орыс гын  тарих-филология  ғылымындағы  дәстүрлі  половец  (кыпшақ) 

тақырыбы одан әрі таяданып, корытыдды (М. И. Артамонов, С. А. Плетне­

ва, Г. А.  Федоров-Давыдов)145.

С. 

Г.  Кляшторныйдың  монографиясында  ежелгі  түріктердің  руналык 

текстерінен алынған материалдар талданып, жүйеге келтірілген, олар баска 

деректемелердің материалдарымен салғастырылып, қол жеткен нәтижелер 

Қазақстан мен Орта Азия тарихына сәйкес тарихнамалық түрғыдан да, де- 

ректеметану тұрғысынан да қорытылған146. Түріктер тарихын талдап жасау- 

мен бірге, кангюй проблемасы, Жетісуға соғдылардың қоныстануы сонша- 

лықты мұқият зерттелді.

JI.  Н.  Гумилевтің түрік халыктарының тарихы  жөніндегі  кітаптарының 

жарыққа  шығуын  да  атап  өту  кажет.  Олар  хунну  державасы  мен  ежелгі 

түріктердің  мемлекетіне  арналған147.  Сол  әлеуметтік-саяси  кошпелі  қауы- 

мдастықтардың пайда  болу, даму және  жойылу  зандылықтары  зерттеледі. 

Автор кең көлемді тарихи проблемаларға (хуннулар мен түріктердің саяси 

өміріне,  олардын  тұрмысына,  дініне,  мәдениетіне),  сондай-ақ  екі дөуір  -  

ертедегі  дәуір  мен  орта  ғасырлар  шебіндегі  Ішкі  ж әне  Орталык  Азия 

кошпелілерінің географиялык орналасуына зор коңіл белген.

55

Оғыздардың этникалык ірі  бірлестігінің тарихы  жөнінде  С.  Г.  Агаджа- 

нов күнды зерттеу жазды148. Араб, парсы және түрік шығармаларын саркып 

пайдалану  негізінде  С.  Г.  Агаджанов  IX-XIII  ғасырлардағы  оғыздар  мен 

түрікмендердің тарихын  мұкият талдап  зерттеді.  Оның  еңбегі  нарративтік 

мұсылман ескерткіштерінде оғыздардың алғашқы аталуынан бастап, монғол 

шапқыншылығынан  кейін  олардың  атауының  тарих  бетінен  жойылуына 

дейінгі уакытты камтиды.  Казакстан, Орта Азия және Шығыс Европа тари- 

хында  маңызды  рөл  атқарған  Сырдария  оғыздары  туралы  көлемді  очеркі 

келтіріледі.  Бүл еңбектің  басқа еңбектерден  ерекше  пайдалы  екендігі  мы- 

нада: онда кейде картаға өзінше бір түсіндірме жазба сияқты кабылданатын 

белгілі  бір  географиялык шығарманың  ажырағысыз  бөлігі  болып табыла- 

тын картографиялык материал кеңінен  келтірілген.  С.  Г.  Агаджанов  зерт- 

теуінің  оғыздар,  түрікмендер  мен  салжұктар  тарихын  зерттеуге  косылған 

ірі үлес екені даусыз.

Үлттық шығыстанушы кадрларын даярлау мен калыптастыруға көбіне- 

се Ресей ғалымдарының (А.  Ю. Якубовский, С. Е. Малов, С. П. Толстов, А. 

Н.  Бернштам,  Б.  Ғ.  Ғафуров,  А.  Н.  Кононов,  И.  П.  Петрушевский,  В.  А. 

Ромодин, С. Г. Кляшторный, Е. И. Кычанов, Б. А. Ахмедовтардын) сіңірген 

еңбегі  зор.  IX—XI ғасырлардағы  кимектер тарихы  жөніндегі  монография- 

лык зерттеуін149 казак этногенезінін түйінді сюжеттерінің біріне арнаған Б. 

Е. Көмеков — шығыстанушылардың Петербург мектебінің корнекті өкілінің 

бірі. Мұсылман топтарын егжей-тегжейлі зерттеу негізінде ол казак халқы- 

ның тегі деп  санауға  болатын  кимектер  мемлекетінің өмір сүруі  мен  кала 

мәдениетінің проблемасын тұжырымдап, талдап шешті; IX—XI ғасырлардағы 

Қазакстан аумагының шығысында бір емес, бірнеше шаруашылық-мәдени 

үлгілер болганын дәлелдеп берді.

Өзімен шектесіп жаткан елдер мен халықтар сияқты, Қазақстан да өзінің 

тарихи  дамуында  ешкашан  томаға-тұйык  болган  жок.  Керісінше,  сақтар, 

усундер,  кангюйлер,  ғұндар,  түріктер,  түргештер,  карлұқтар, оғыздар,  ки­

мектер, кьіпшақтар өздерінің төңірегіндегі этностармен тығыз саяси, этни­

калык, шаруашылық және мәдени байланыстар жасап отырды. Түркі тілдес 

тайпалардың тегі бір, тілі жакын, шаруашылыктары, түрмысы мен мәдени- 

еті  біртектес  болуы  бір-бірінің жеріне  өтіп  жүруіне,  белгілі  бір  тайпалар- 

дын,  әр  түрлі түрік  халыктарының  құрылуына  қатысуына  және  т.  б.  әкеп 

соқты. Осы зандылықтар себепті ертедегі және ортагасырлық Казақстанды 

тарихи-шыгыстанушылык зерттеулерді дамыту үшін башқүрттар  (Р.  Г.  Ку- 

зеев)150,  кырғыздар  (С.  М.  Абрамзон)151,  қарақалпактар  (Т.  А.  Жданко)152, 

өзбектердің этникалық компоненттері ретіндегі қарлұқтар мен қыпшактар 

(К.  Шаниязов)153,  алтайлар  (JI.  П.  Потапов)154 жоніндегі  нақты талдамалар 

мейлінше пайдалы болып табылады; VII—XII гасырлардағы Оңтүстік және 

Батыс  Сібір  кимектері  мен қыпшактарының  этно-мәдени  кауымдастығы- 

ның қалыптасу кезендерін Д. Г. Савинов иланымды көрсеткен155.

Айтылғандарға сүйене  келгенде,  өте  елеулі  Түркологиялык конферен- 

цияның Алматы қаласында өткізілуі (1976 ж.) кездейсоқ емес; онда пробле- 

малык мәселелер: түрік халықтарының этникалық және тарихи-мәдени бай- 

ланыстары, түрлі  тарихи кезендердегі  этносаралык байланыстар, түрік ха- 

лықтарының  этногенезі  мен  этникалық тарихының  проблемасы  каралды, 

Орталык Азияның түркі тілдес халықтарының ертедегі және ортағасырлық 

тарихы бойынша тарихи-мәдени проблематикаға да назар аударылды.

56

Қазақстанның ежелгі, ертедегі және ортағасырлықтарихы жүйелі түрде 

баяндалған «Казақ ССР тарихының» I жэне II томдарының шығарылуы (1977, 

1979) ғылымға косылған үлес болғаны күмәнсіз. Бүл аукымды еңбек өзінің 

алдындағылардан берік деректеметану  бағасының болуымен ерекше. Пай- 

даланылатын жазбаша деректемелер шеңбері едәуір кеңейтіліп, түркі тілді, 

парсы  тілді,  араб  тілді  және  қытай  деректемелері  пайдаланылды.  Әдетте 

жазбаша деректемелердің  аудармалары немесе  мазмұны емес,  кайта олар- 

дың түпнұсқа текстері пайдаланылады. Авторлар Қазақстан археологтары- 

ның қазбаларының нәтижесінде алынған археологиялық материалдарға да, 

нумизматикалық және антропологиялық деректер ге де сүйенеді. Қазакстан 

аумағында болып өткен тарихи үрдістер бүкіл көлемінде және көп жағдай- 

да  аса дәлдікпен  қарастырыдған.  Қазақстанның  ертедегі  және  ортағасыр- 

лык тарихының этникалык, саяси, әлеуметтік-экономикалык және шаруа- 

шылық  тарихы  егжей-тегжейлі  баяндалады.  Зерттеу  тарих  ғылымының 

жетістіктерін толық корсеткен156.

80-жылдарда тарихшылардың күш-жігері бірқатар бағытгарға: Қазақста- 

нның тарихи географиясына  (кене заманнан XVIII ғасырға дейінгі), казак 

халқының этногенезі мен этникалык тарихына; кешпелі мал шаруашылығы- 

ның  генезисіне,  отырықшы  егіншілік пен көшпелі  мал шаруашылығының 

арақатынасы мен өзара аса тығыз байланысына қатысты ен маңызды көкей- 

тесті проблемаларға шоғырландырылды.  Осыған байланысты 3.  М.  Буния- 

товтың  кітабында  хорезмшахтар  Ануштегиндердің  қыпшактармен  саяси 

және мәдени араласуы Шығыс деректемелерінің кептеген накты материал- 

дары аркылы көрініс тапты157. Шынына келгенде нақ осы XI ғасырдың аяғы

— XIII ғасырдың басындағы хорезм-кыпшақ катынастары такырыбын С. М. 

Ақынжанов  Қазакстанның  ортағасырлық  қыпшақтарына  арналған  моно- 

графиялық зерттеулерінде  едәуір  толық талдап  шешті:  ол  кыпшактардың 

шығу тегі, шаруашылығы және этнографиясы мәселелерін де карастырды. 

Сонымен  бірге  қыпшақ және кимек  этнонимдерінің арақатынасы  туралы 

мәселеге назар аударылды158.

Қазақтың аса көрнекті ғалымы, ағартушы,  саяхатшы, этнограф,  Қазақ- 

станнын,  Орта  жэне  Орталык Азияның тарихы мен  мәдениетін  зерттеуші 

Ш.  Ш.  Уәлихановтың туғанына  150 жыл толуына  карай  5 томдық Шыгар- 

малар жинағының жаңа басылымы жарыққа шықты139.

Мерекелік  1985 жылы Алматыда ЮНЕСКО шеңберінде «Орта ғасырла- 

рдағы Орталық Азиядағы мәдени-тарихи үрдістер» деген халықарадық кон­

ференция  өткізілді.  Онда  VIII—XVII  ғасырларда  Орталык  Азияда  болып 

өткен  этно-мәдени  үрдістерге,  аймақтың көшпелі  және  отырықшы халқы 

өркениетінің  әлеуметтік-экономикалық  базасы  мен  олардың  арасындағы 

өзара қатынастарға, мемлекетгік құрылыс сипатына, мәдениеттердің озара 

байланысы мен озара ықпалына баса назар аударылды.

Қытай жылнамаларының материалдарын ғылыми айналымға енгізу, ер- 

тедегі және ортағасырлық Қазакстанның түрік тайпаларының тарихын тал­

дап  шешу  жалғастырылды  (В.  С.  Таскин,  А.  Г.  Малявкин,  Ю.  А.  Зуев,  И. 

Рахевильц, А.  Ш. Қадырбаев).

Американың шығыстанушы-медиевисі П. Голден «Түрік халықтарының 

тарихына кіріспе» деген іргелі еңбек басып шығарды160. Онда ертедегі дәуір 

мен орта ғасырлардағы түрік тайпаларының этнологиясы мен мемлекеттік 

үйымдасуының мәселелері карастырылды.

57

С. 

Г.  Кляшторный  мен Т.  И.  Сүлтановтың жазбаша деректемелер  мен 

археологиялык  деректердің  бай  материалына  сүйеніп  жазған  «Қазакстан. 

Үш мыңжылдық жылнамасы» деген кітабының шығуы Казакстан тарихна- 

масында елеулі кұбылыс болды161. Ғалымдар Қазақстанның шығыстанушы- 

тарихшылары  мен  археологтарының  халыкаралык  үлкен  коғамдастығы 

жетістіктерін корыту еңбегін өз мойнына алған. Казак халқы этногенезінің 

жалпы үрдісін  авторлар  2—3  мың  жыл  бойы  халыктын  екі  тобының:  үнді- 

европалық  және  орталык-азиялық  топтарының  өзара  әсері  мен  косылуы 

деп көрсетеді.  Нак солардың арасынан біздің заманымыздың екінші  мың- 

жылдығында казак, қырғыз, каракалпак, өзбек халыктары мен басқа да түрік 

халықтары  калыптаскан.  Қыпшак коғамы  калыптасуының  Солтүстік  Мо­

нголия мен Алтай аймағында өткен алғашкы кезендері де көрсетілген. Қы- 

пшақ этносының кұрылуын  С.  Г.  Кляшторный біздін заманымыздағы III— 

IV ғасырларға жатқызады және коне түрік жазбаларындағы сирлермен үкса- 

стырады.

Қазакстан Республикасының өз тәуелсіздігі мен мемлекеггік тұтастығын 

алуына байланысты тарих ғылымы дамуының сапасы жағынан жана кезеңі 

басталды. Қазір Қазакстанның Орталык Азиядагы, Евразиядағы және жал­

пы  бүкіл дүниежүзілік-тарихи  үрдістердегі  орны  мен  ролін  анықтау  про- 

блемасы барған сайын зор маңыз алып  келеді.  Неғұрлым кең әрі тығыз ха­

лыкаралык  ғылыми  байланыстар  орнату  қажет.  Казактардың  этногенезі, 

«казгк» терминінің шығуы мен семантикасы, казақ мемлекеттілігінің гене- 

зисі мен эволюциясы, казак халкының этникалык аумағының калыптасуы 

проблемаларына Республика жүртшылығының ынта-ыкыласы арта түскенін 

атап  өту  керек.  Мәдениеттану  проблемаларын  талдап  шешуге  зор  көңіл 

бөлінуге тиіс, дәстүрлі әдістемелермен катар инновациялык, атап айтканда, 

өркениетті көзқарастарды қолдану қажет.

1 Чертежная  книга  Сибири,  составленная  тобольским  сыном  боярским  Семе­

ном Ремезовым в  1701  г.  СПб.,  1882. 

, 7

2 Археологическая карта Казахстана. А.,  1960,  8 -9 -6 .; Маргулан  А.  X.,  Акишев 

К.  А.,  Кадырбаев  М.  К.,  Оразбаев  А.  М. Древняя культура Центрального Казахста­

на.  А.,  1966,  17-20-6.

3  Археологическая  карта  Казахстана,  11-6.;  Маргулан  А.  X.,  Акишев  К.  А., 

Кадырбаев  М.  К.,  Оразбаев  А.  М.  Көрсетілген еңбегі,  21— 31-6.

4  Валиханов  Ч.  Ч.  Очерки Джунгарии. Избр. произведения, А.,  1958,83—116-6.; 

Соныкі. Дневник поездки на Иссык-Куль. Бул да сонда, 239-240,245—280,281,334— 

339-6.

3

  Радлов  В,  В. Сообщение о раскопках. Отчеты археологической комиссии (ОА К) 

за  1866  г.  СПб.,  1867,  X X II-X X IV -б.;  Соныкі.  Сообщение  о  раскопках  в  Семире- 

ченской и Копальской областях, и в районе города Верного.  ОАК за  1862 г., XXII— 

ХХІІІ-6.;  Соныкі.  Из Сибири. М.,  1989,  419-531-6.

1 8 7

Q ^ еРх   П-  И-  Археологическая  поездка  в  Туркестанский  край  в  1867  г.  СПб.,

7

 Бартольд  В.  В. Соч., т.  IV. М.,  1966, 21-87-6.;  Байпаков  К.  М.,  Кумеков  Б.  Е.

В. В. Бартольд как историк и археолог средневекового Казахстана. / /  Известия АН 

КазССР.  Серия общественных наук,  1974,  N°  6,  83-88-6.

8

  Савельева  Т.  В.  Охрана  и  изучение древностей  Казахстана  Туркометарисом 

(Средазиометарисом). / / Прошлое Казахстана по археологическим источникам. А., 

1976, 227-233-6.

58

9 Грязное  М.  П.  Погребения бронзовой эпохи в ЗападномКазахстане. / /  Казаки. 

Антропологические очерки, вып.  2. Л.,  1927,  172—215-6.

10  Рыков  П.  С. Работы в совхозе «Гигант»  (Караганда). / /  Известия Гос. Акаде­

мии истории матер, культуры (ИГАИМК),  110. Археологические работы Академии 

наук СССР на Новостройках. Т. V. М.,  1935; Кривцова-Гракова  О.  А.  Алексеевское 

поселение и могильник. //Т р у д ы  Гос. историч. музея (ТГИМ). XVII. М.,  1948;  Чер­

ников  С.  С.  Древняя металлургия и  горное дело Западного Алтая.  А.,  1949.

11  Сатпаев  К.  И. Избранные труды.  А.,  1970, т.  5, 44—45, 68—69, 70-6.

12 Ходжиков  К.  Древнейшие  памятники  Семиречья.  — Труды  Каз.  научно-ис- 

следов. ин-та национальной культуры, т.  1, А.,  1935;  Тынышбаев  М. История казах­

ского  народа.  А.,  1993,  200—218-6.;  Дублицкий  Б.  Н.  Хроника  археологических 

разведок и находок на территории КазССР. Архив Института археологии НАН РК. 

2-к.,  161—162-іс.

13  Бернштам А.  Н. Историко-археологические очерки Центрального Тянь-Шаня 

и  Памиро-Алая.  Материалы  исследования  по археологии  СССР.  М ИА,  26. М.-Л., 

1952;  Список основных печатных работ А.  Н. Бернштама:  Краткие сообщения Ин- 

та ист.  матер,  культуры (КСИИМ К), т.  80, М.,  1960, 9-16-6.

14

 Акишев  К.  А.  Отчет о работе Илийской  археологической экспедиции  1954 г. 

/ /  ТИИАЭ, т.  I, А.,  1956, 5-32-6.

15

 Алпысбаев X.  А. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана. А.,  1979.

16

 Акишев  К.  А. Археология Казахстана за советский период. — СА,  1967,4,76— 

78-6.

17 Маргулан  А.  X.,  Акишев  К.  А.,  Кадырбаев  М.  К.,  Оразбаев  А.  М.  Древняя 

культура  Центрального  Казахстана.  А.,  1966;  Маргулан  А.  X.  Беіазы-дандыбаев- 

ская культура Центрального Казахстана.  А.,  1979;  Оразбаев  А.  М. Поселение Чаг- 

линка  (Шагалала).  Некоторые  формы  и  типы.  / /   По  следам  древнейших  культур 

Казахстана.  А.,  1970,129-146-6.

18  Таймагамбетов  Ж.  К.  История изучения палеолита Казахстана.  / /  Актуаль­

ные проблемы историографии древнего Казахстана.  А.,  1989, 22-40-6.

19  Чалая  JI.  А. Озерные стоянки Павлодарской области Пеньки  II, I. / /  Поиски 

и раскопки в Казахстане.  А.,  1972,  163-181-6.

20 Акишев  К.  А.,  Кушаев  Г.  А. Древняя культура саков и усуней долины р. Или. 

А.,  1962.

21 Акишев  К.  А. Курган Иссык. М.,  1978; Акишев К. А. Искусство и мифология 

саков Семиречья.  А.,  1986.

22  Багриков  Г.  И.,  Сенигова  Г.  Н.  Открытие гробниц в Западном  Казахстане. /  

/  Известия АН КазССР,  1968,  №  1.

23 Левина  Л.  М.  Керамика нижней и средней Сырдарьи в 1 тыс.  н.  э.  М.,  1972.

24 Кадырбаев  М.  К.,  Марьяшев  А.  М. Наскальные изображения хребта Каратау. 

А.,  1977; Медоев  А.  Г. Гравюры на скалах.  А.,  1979;  Самашев  3.  С.  История изуче­

ния наскальных изображений Восточного Казахстана. / /  Актуальные проблемы ис­

ториографии древнего Казахстана.  А.,  1989,40—56-6.

25 Акишев  К.  А.,  Байпаков  К.  М.,  Ерзакович  Л.  Б. Древний Отрар. А.,  1972; Сол 

авторлар.  Позднесредневековый  Отрар.  А.,  1981;  Сол  авторлар.  Отрар  в  X III-X V  

вв. А., 1987■

, Байпаков  К.  М.  Средневековая городская культура Ю жного Казахста­

на и Семиречья. А.,  1986;  Савельева  Т.  В.,  Костина  Д.  М.  Отрар, Отрарский оазис 

и Ю жный Казахстан. Проблемные исследования Ю жно-Казахстанской комплекс­

ной археологической экспедиции.  1971-1985.  А.,  1986; Бурнашева  Р.  3. Отрар, От­

рарский оазис и Южный  Казахстан.  Нумизматические  исследования по денежно­

му делу южноказахстанских городов VII-XV1I  вв.  Общественные науки.  Научно­

аналитический обзор.  А.,  1989.

26 Зайберт  В.  Ф.

 

Д инамика взаимодействия природно-  экологических и соци­

59

ально-экономических факторов в процессе становления и развития производяще­

го  хозяйства  в  степях  Казахстана.  / /   Взаимодействие  кочевых  культур  и  древних 

цивилизаций. А., 1989,171-179-6.; Зданович  Г.  Б. Феномен протоцивилизации брон­

зового  века  Урало-казахстанских  степей.Культурная  и  социально-экономическая 

обусловленность.  Б ұлд асон да,  179-189-6.

27 Археологические  памятники  в зоне  затопления Ш ульбинской ГЭС.  А.,  1987.

28  Таймагамбетов  Ж.  К.  О постановке вопроса о древних связях палеолитичес­

ких культур  Казахстана и сопредельных территорий. / /  Взаимодействие кочевых и 

оседлых культур на Великом  Шелковом  пути.  А.,  1991, 43-44-6.

29  Аубакиров  Б.  Ж.,  Артюхова  О.  А.,  Таймагамбетов  Ж.  К.  О  значении 

стратифицированных  стоянок  в  изучении  палеолита  Казахстана.  / /   Маргуланов- 

скиечтения. Петропавл,  1992,22-24-6.-.Артюхова  О.  А.,  Аубакиров  Б.  Ж.,  Тайма­

гамбетов  Ж.  К.  Древнейшие этапы развития  палеолита  Казахстана.  / /  Палеоэко­

логия  и  расселение  древнего  человека  в  Северной  Азии  и  Америке.  Красноярск, 

1992,6-10-6.

30  Чиндин  А.  Ю.  Новые данные по мезолиту  Центрального К азахстана./ / Мар- 

гулановские  чтения.  Петропавл,  1993,  32-35-6.

31 Плешаков  А.  А. Реконструкция хозяйственных комплексов ранненеолитичес­

кой стоянки Тельмана XIV по результатам трасологических исследований. / /  Мар- 

гулановские  чтения.  М.,  1992, 65-71-6.

32 Зайберт  В.  Ф.  Энеолит Урало-Иртышского междуречья.  Петропавл,  1993.

33 Калиева  С.  С.  К  проблеме  культурной  атрибуции  энеолитических  памятни­

ков Тургая III тыс. до н.  э.  / /  Маргулановские чтения.  М.,  1992, 54-59-6.

34 Логвин  i l   Н. Новые данные по хозяйству терсекского населения. / /  Маргула­

новские чтения.  Петропавл,  1992,40-42-6.

33  Усманова  Э.  Р.  Дифференцированный  подход  к  умершему  в  погребальном 

обряде.  / /  Маргулановские  чтения,  1990,  М.,  1992,  97-104-6.;  Ткачев  А.  А.  К   про­

блеме миграции в андроновскую эпоху. / /  Маргулановские чтения. Петропавл,  1992, 

51-53-6.;  Кукушкин  И.  А.  Огонь  в  андроновском  погребальном  обряде.  Бұл  да 

сонда,  63-65-6.;  Варфоломеев  В.  В.  Кент  как  поселение  городского  типа.  Бүл  да 

сонда, 59-62-6.;  Зданович  С.  Я. Орудия горного дела и металлобработки на повеле­

ниях бронзового века Урало-Ишимского региона.  Бүл да сонда, 67—69-6.

36 Кадырбаев  М.  К.,  Курманкулов  Ж.  К.  Культура древних скотододов 

и  

метал­

лургов Сары-Арки.  А.,  1992.

37  Карабаспакова  К.  М.  К вопросу о становлении семиреченского очага метал­

лообработки  в  эпоху бронзы.  / /  Маргулановские  чтения.  Петропавл,  1992,  49-51- 

6.;  Марьяшев  А.  Н.,  Горячев  А.  Н.  Археологические  памятники  эпохи  бронзы 

урочища  Ок-Джайляу(Семиречье).  / /  Археологические  исследования  в  Казахста­

не.  А.,  1992,  3—15-6.;  Сол авторлар.  М огильник эпохи бронзы Кульсай-1. / /  Архео­

логические памятники на Великом  Ш елковом  пути.  А.,  1993,19-27-6.

38 Кушаев  Г.  А. Этюды древней истории степного Приуралья. Орал,  1993,41—45-6.

Галкин  Л.  Л. Кочевники эпохи бронзы Западного Казахстана. //М аргулан ов­

ские чтения,  1990.  М.,  1992, 77-79-6.

Акишев  К.  А. Происхождение «звериного стиля» в изобразительном искусст­

ве саков. //М аргулановские чтения.  М.,  1992,4-9-6.

1 Исмагилов  Р.  Б.  Скифо-греческий  торговый  путь  или  миграционный  путь 

сарматов.  / /   Взаимодействие  кочевых  и  оседлых  культур  на  Великом  Ш елковом 

пути. А.,  1991, 34-35-6.

42  Исмагилов  Р.  Б.  Таргитай,  прародитель скифов.  / /  Маргулановские  чтения. 

Петропавл,  1992, 98—100-6.

43  Ольховский  В.  С.  Святилищ е  Байте  III  в  Западном  К азахстане.  / /  М аргу­

л ановски е  чтения,  1990.  М .,  1992,  157-162-6.;  Галкин  Л.  К аменны е  батыры

60

Устюрта.  / /   Памятники  истории  и  культуры  К азахстана.  Вып.  5.  А .,  1992,  158— 

162-6.; Кошеленко  В. И стория массагетов еще  мало известна и открытия архео­

логов,  сделанны е  на  Устюрте,  прольют новый  свет  на  их  культуру.  Бул да  сон - 

да,  162-1 6 4 -6 .

44 Кушаев  Г.  А.  Этюды древней  истории степного Приуралья, 51-60-6.

45 Хабдулина  М.  К.  Степное Приишимье  в эпоху раннего железа.  А.,  1994.

46 Ахинжанов  С.  М.,  М акарова  Л.  А.,  Нурумов  Т.  Я. К истории скотоводства и 

охоты  в Казахстане.  А.,  1992.

47  Кузнецова  Э.  Ф.,  Тепловодская  Т.  М.  Древняя  металлургия  и  гончарство 

Центрального Казахстана.  А .,  1994.

48 Маръяшев  А.  Н.,  Рогожинский  А.  Е.  Наскальные изображения в горах Ешки- 

Ольмес.  А.,  1991.

49  Самашев  3.  С.  Наскальные изображения Верхнего  Прииртышья.  А.,  1992.

50 Новоженов  В.  А. Наскальные  изображения  повозок  Средней и Центральной 

Азии  (К  проблеме  миграции  населения степной Евразии в  эпоху энеолита  и брон­

зы). А .,  1994.

51  Ж етібаев  Ж .  М.  Маңғыстау ж әне  Үстірт  казактарынын халык суреттерін- 

дегі  кару-жарактар. / /  Известия НАН РК.  Сер.  общ.  наук,  1993,  №  5,  61—68-6.;  Со- 

ныкі. Казахские этнографические рисунки и шаманство. / /  Известия НАН РК. Сер. 

общ.  наук,  1994,  №  5,  9 2 -95-6.

52  Байпаков  К.  М.  Археологические  исследования  по  программе  ЮНЕСКО 

«Великий Шелковый путь». //В е с т н и к  АН КазССР,  1991,  №  12,1 7 -2 8 -6 .

53 Взаимодействие кочевых культур и оседлых цивилизаций.  А.,  1989.

54  Низовья  Сырдарьи  в древности.  Вып.  II.  Джетыасарская  культура.  Склепы. 

М.,  1993;  Низовья  Сырдарьи  в древности.  Вып.  III.  Джетыасарская  культура.  М о­

гильники Томпакасар  и Косасар.  М.,  1993.

55  Байпаков  К.  М.  Городище  Куйрыктобе.  / /  Памятники  истории  и  культуры 

Казахстана.  Вып.  5. А.,  1992,  150-158-6.

56 Байпаков  К.  М. Некоторые социально-экономические и  этнокультурные  ас­

пекты  в  изучении  жилища  Ю жного  Казахстана.  / /   Известия  Н АН  РК,  1994,  №   5, 

2 0 -3 3 -6 .

57 Ерзакович  Л.  Б.  О  периодизации развития средневекового Отрара.  / /  Маргу- 

лановские чтения,  1990. М.,  1992,177-182-6.; Соныкі. К  вопросу о застройка рабада 

Отрара.  //А р хеол оги ч ески е  памятники  на Великом  Шелковом  пути.  А.,  1993,  9 3 -  

101-6.;  Соныкі.  Об  одном типе  жилого дома Отрара XVII  в.  / /  Известия Н А Н   РК, 

1993,  №   5 ,5 1 -5 6 -6 .,  Ходжаев  М.  Б. Причины последнего общ егородского  пожара 

и окончательное запущение О трара.//И звестия Н АН РК,  1994, №  5 ,5 7 -6 1 -6 .;  Сма- 

гулов  Е.  А.  К   вопросу об этнической  принадлежности культуры  позднесредневе­

кового Отрара.  / / Маргулановские чтения,  1990.  М.,  1992,  196-206-6.

58  Ходжаев  М.  Б.  О керамическом производстве Отрара второй половины XIII

-  первой половины XIV вв. //М аргулановские чтения,  1992. Петропавл,  1992; К уз­

нецова  О.  В.  Керамика с  городища А лм аты .//И звести я Н А Н  РК,  1994, №   5,63-6.; 

Тепловодская Т.  М.  Структурный  анализ  изделий  с  росписью  кобальта из  Отрара. 

/ /  Известия Н А Н   РК,  1994,  №   5;  Керамика  средневекового  Отрара.  Составители: 

К.  М.  Байпаков,  Л.  Б.  Ерзакович. А .,  1990.

59  Грошев  В.  А.  Средневековая  ирригация  Ю жного  Казахстана.  А.,  1987;  Со- 

ныкі. Историческая динамика водных ресурсов и археологические памятники Казах­

стана. / /  Археологические памятники Казахстана на Великом Шелковом пути. А.,

1993,  89 -9 2 -6 .;  Соныкі.  Водные  источники  и  трасса  Ш елкового  пути.  А .,  1991,

6 2 -6 3 -6 .

60 Бурнашева  Р.  3.  Новые монетные дворы  (V II-X V II  вв.).  / /  Памятники исто­

рии и культуры  Казахстана.  А .,  1992,  164-171-6.

61

61 Бурнашева  P.  3. Неизвестный медный чекан Дженда. / /  Археологические  па­

мятники на Великом Ш елковом пути. А .,  1993,80-86-6.;  Бурнашева  Р.  3.,  Юсупова

С.  М.  Новые данные по денеж ному обращению сырдарьинских городов золотоор­

дынского периода. / /  Известия Н А Н  РК,  Сер.  общ.  наук,  1994,  №   5, 45-5 0 -6 .

62  Бурнашева  Р.  3.,  Ю супова  С.  М.  Монетные  находки  с  городища  Костобе 

(Жамбылская обл.). //И зв ес т и я  Н АН РК.  Сер. общ. наук,  1993, №  5 ,7 7 —80-6.; Бур­

нашева  Р.  3.,  Юсупова  С.  М.  Торговые  связи  города  Джамуката  по  монетным 

данным. / /  Взаимодействие кочевых и оседлых культур на Великом Шелковом пути, 

6 0 -6 2 -6 .

63 Ерзакович  Л.  Б.,  Ходжаев  М.  К  вопросу  о  торговых  связях  Отрара  в  эпоху 

средневековья. / /  Взаимодействие кочевых и оседлых культур  на Великом Ш елко­

вом пути,  68—69-6.;  Савельева  Т.  В.  Международные культурные и торговые связи 

городов  Ю жного  Казахстана  в  X II-X V   вв.  Бұл  да  сонда,  9 3 -9 4 -6 .;  Ходжаев  М. 

Гончарные  изделия  импортного  происхождения  из  Отрара.  / /  Известия  Н А Н   РК. 

Сер.  общ.  наук,  1994,  №   5,  6 6 -7 0 -6 .

64 Шарденова  3.  Ж .  Архитектура  центрального зала дворца  городища Костобе. 

/ /  Археологические исследования в Казахстане. А.,  1992,51-61-6.; Соныкі. О пере­

крытии обходного  коридора  во дворце  Костобе.  / /   Известия  Н А Н   РК ,  1993,  №   5, 

36-40-6.;  Соныкі.  Архитектурный декор  во дворце  Костобе. / /  Известия Н АН РК,

1994,  №   5,  71—81-6.;  Байпаков  К.  М.,  Шарденова  3.  Ж .  Архитектура  цитадели 

городища  Куйрыктобе  на  Сырдарье.  / /   Археологические  памятники  на  Великом 

Шелковом пути. А .,  1993, 2 8 -4 4 -6 .; Шарденова  3.  Ж .  Ранняя мусульманская архи­

тектура на Сырдарье. Древний Амуль. Проблемы истории и культуры Средней Аму­

дарьи.  Чарджоу,  1 9 9 3,37-39-6.

65  Смагулов  Е.  А.  Комплекс  ритуальных  атрибутов  из  Отрарского  оазиса.  / /  

Археологические  исследования в Казахстане.  А .,  1 9 9 2 ,34-42-6.;  Терновая  Г.  А.  О 

семантике сосуда  из  Садыр-  Кургана.  / /   Археологические  памятники  на Великом 

Шелковом пути. А .,  1993,137—144-6.; Соныкі.  Керамика Таласской долины. / /  И з­

вестия НАН РК,  1993,  №  5 ,4 0 -5 1 - 6 .

66 Нурмуханбетов  Б.  Н.  Некоторые черты раннего ислама в Средней и Нижней 

Арыси. //И зв ес т и я  Н АН РК ,  1994,  №  5,  34-3 9 -6 .

67  Савельева  Т.  В.  Оседлая  культура  северных склонов  Заилийского Алатау  в

V III-X III вв. А .,  1994.

68 По Великому Ш елковому пути.  А .,  1991.

69  Ермоленко  Л.  К ,   Курманкулов  Ж .  К. Центрально-казахстанские памятники 

с  изваяниями  кыпчакского  облика.  / /   Маргулановские  чтения.  Петропавл.,  1992, 

116-119-6.; Илюшин  А.  М.  Об  этнокультурной  идентификации  погребений по об ­

ряду кремации конца I тыс. из Казахстанского Прииртышья и Кузнецкой котлови­

ны.  //М аргулановские чтения.  Петропавл,  1992,  119-121-6.;  Кушаев  Г.  А.  Этюды 

древней истории Степного  Приуралья.  9 4 -112-6.

70 Ахинжанов  С.  М.  Кыпчаки  в  истории  средневекового  Казахстана.  А .,  1994; 

Кумеков  Б.  Е.  Арабские источники по истории кипчаков, куманов и кимаков VIII

— начала XIII вв. Диссертация в виде научного доклада на соискание ученой степе­

ни докт.  ист.  наук.  СПб.,  1994.

71 Акишев  К.  А.  Экономика  и  общественный строй  Ю жного  Казахстана  и С е­

верной  Киргизии  в  эпоху  саков  и  усуней.  Научн.  доклад дис.  докт.  ист.  наук.  М., 

1986.

12 

Цинман  М.  3. 

Методологические проблемы типологии отношений собствен­

ности 

у 

кочевников. 

А .,  1992.

73 История Казахстана.  Очерк.  А .,  1993.

74 Свод памятников истории и культуры Казахстана. Ю жно- Казахстанская о б ­

ласть.  А .,  1994.

62

75 Б айт ное  К.  М.  Итоги и  перспективы развития казахстанской археологии. / /  

Известия Н АН РК,  № 5,  1993,  З -7 -б .

76  Сьсздықова  Р.,  Қойгелдиев  М.  Қадырғали би Қосымұлы ж эне  оныңжылнама- 

лар  жинагы.  А.,  1991.

77  Кононов  А.  Ң. Родословная туркмен.  Сочинение  Абу-л-Гази хана Хивинско­

го.  M.-JL,  1958.

78 Muneccimbasi  A.  Sahaif ul-ahbar.  Istanbul,  1273/х.

79 D ’Herbelot. Bibliotheque  oriental ou  dictionnaire  universel.  T.  I-II.  La Haye,  1789.

80  Deguignes  J.  Historie  general  des  Huns,  des  Turces,  des  M ongols  et  des  autres 

Tartares occidentaux. Т.  1,  p.  2.  Paris,  1756.

81  D ’Ohsson  C. Histoire des M ongols, depuis Tchinguiz-khan jusq u ’a Tamerlan. Т. I- 

IV.  La Haye,  1834-1835.

82 Hamm er  J.  Sur les  origines  russes.  SPb.,  1827.

83  Кононов  A.  H.  Тюркология.  Сб.  Азиатский  музей  -   ЛОИВ  АН  СССР.  М.,

1972,  400-6.

84  Карамзин  Н.  М.  История государства  Российского. Т.  И,  СПб.,  1833,  67-6.

85 Frahn  Ch.  Ibn-Foszlans und anderer Araber Berichte uber die Russen alterer Zeit. 

SPb.,  1823.

86 Крачковский  И.  Ю.  Избр.  соч. Т.  V.  M.-JI.,  1958, 72-6.

87  Григорьев  В.  В. Об арабском путешественнике X в. Абу-Долеф е и странствии 

его по  Средней Азии.  СПб.,  1872.

88  Соныкі.  Землеведение  Риттера.  География  стран  Азии,  находящихся  в  непо­

средственных сношениях  с  Россией.  СПб.,  1873.

89  Соныкі.  Караханиды  в Мапераннахре. ТВОРАО,  ч.  XVII,  1874.

90 Левшин  А.  Описание  киргиз-кайсацких,  или  киргиз-казачьих  орд и  степей, 

т.  I—II.  СПб.,  1832.

91  Тизенгаузен  В.  Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды, 

т.  I.  СПб.,  1884; т.  II.  М.-Л.,  1941.

92  Валиханов  Ч.  Ч.  Собрание сочинений.  В 5-и томах.  А.,  1961 —1968.

93  Саблуков  Г.  С.  Родословная тюрок.  Библиотека  восточных  историков.  Т.  III. 

Казань,  1854;  Dem aisons.  Histoire  des  M ongols  et  des  Tatares  par  Aboul-G hazi  Be- 

hadour khan. Т.  I,  SPb.,  1871;  т.  II.  1874.

94 Аристов  H.  А.  Опыт  выяснения  этнического  состава  киргиз-  казаков Боль­

шой  Орды  и  каракиргизов.  Ж И ,  Вып.  3—4,  1894;  Соныкі.  Заметки  об  этническом 

составе тюркских племен  и народностей и сведения об их численности.  СПб.,  1897.

95 Бартольд  В.  В.  Сочинения,  т. V.  М.,  1968, 266-6.

96 Аристов  Н.  А. Заметки.,  120-6.

97  Бичурин  Н.  Я.  Собрание  сведений  о  народах,  обитавших  в  Средней  А зии  в 

древние времена,  т.  I—III.  М.,  1950.

98 Abel-Remusat.  Memoire...  a  la geographie  de  l’A sie  Centrale;  Julien  S.  Memoires 

sur le contrees occidentales, traduits du sanscrit en chinois, en l’an 648 par Hiouen-Thang 

vol.  1-2,  Paris,  1857-1858.

99 Bretshcneider  E.  Mediaeval  researches.., vol.  1-2,  London,  1910.

100  Chavannes  Ed. D ocum ents  sur les Tou-kiue (Turks)  occidentaux  СТОЭ  vol  VI 

1903. 

’ 

' 

’

101  de  Groot. D ie der vorchristlichen  Zeit.  Berlin-Leipzig,  1921.

102 Гафуров  Б.  Г. Таджики. М.,  1972, 46-6.

103  Латышев  В.  В.  Известия древних  писателей,  греческих  и латинских о Ски­

фии и  Кавказе.  Ч.  I—II.  СПб.,  1904-1906.

104 Мелиоранский  П.  М.  Памятник в честь  Кюль-тегина.  ЗВО,  т.  XII,  1899;  сон- 

дай-ақ караңыз:  Айдаров  Г.  Язык  памятника Кюль-тегину.  VIII  век.  А .,  1993;  С о- 

ныкі.  Язык орхонского памятника Бильге-кагана.  А .,  1966.

63

105 Бартольд  В.  В.  Извлечения  из  сочинения «Зайн  ал-ахбар».  Соч., т. VIII,  М.,

1973.

106 Соныкі.  Худуд ал-алам.  JL,  1930.

107 Соныкі. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. Соч., 

т.  V.  М.,  1968.

108 Книга  моего деда Коркута.  Огузский  героический  эпос.  М .-Л.,  1962.

109 Бартольд  В.  В.  Очерк истории  Семиречья.  Соч., т.  II,  ч.  I, М.,  1963.

110  Бартольд  В.  В. Туркестан  в  эпоху  монгольского  нашествия.  Т.  I—II,  СПб., 

1900.

111  Соныкі.  История  изучения  Востока  в  Европе  и  России.  Изд.  2-е,  JL,  1925, 

34-6.

112 M arquart  J.  Osteuropaishe  und  ostasiatische  Streifzuge.  Leipzig,  1903.

113 M arquart  J.  Uber das Volkstum der Komanen. AK G W G , Bd XIII, N  1 , 1914.

114  Чулошников  А.  П.  Очерки  по  истории  казак-киргизского  народа  в  связи  с 

общими  историческими  судьбами  других  тюркских  племен.  Ч.  I,  Оренбург,  1924; 

Соныкі.  Вопрос  о происхождении  киргизской народности в исторической науке и 

народные  киргизские предания как источник дальнейшего его изучения.  //Т р у д ы  

Общества изучения Киргизского  края,  вып.  5, Орынбор,  1924.

115  Асфендияров  С.  Ж   История Казахстана (с древнейших времен), т. I. А .,  1936.

116  Тынышпаев  М.  Материалы  по  истории киргиз-казакского  народа.  Ташкент, 

1925.

117  Владимирцов  Б.  Я.  Общественный  строй  монголов.  Монгольский  кочевой 

феодализм.  JL,  1934.

118 Гордлевский  В.  Л. Государст во Сельджукидов Малой Азии.  М.- Л.,  1941,69-6.

119 Материалы по  истории туркмен и Туркмении, т.  I, М.-Л.,  1939.

120  Бернштам  А.  Н.  Социально-экономический строй  орхоно-  енисейских тю­

рок VI—VIII  вв.  М.-Л.,  1946;  Соныкі.  Согдийская  колонизация  Семиречья.  КСИ- 

ИМ К, вып. VI,  1940.

121  Якубовский  А.  Ю.  Развалины Сыгнака.  Сообщения ГАИМК, т.  2. Л.,  1929.

122  Соныкі.  Очерки  по  истории  туркменского  народа  и Туркменистана  в VIII— 

XIX вв. Ашхабад,  1954.

123  Греков  Б.  Д.,  Якубовский  А.  Ю.  Золотая Орда  и ее падение.  М .-Л .,  1950.

124  Якубовский  А.  Ю.  И з  истории  изучения  монголов  периода  XI—XIII  вв.  / /  

Очерки  по  истории русского востоковедения. М.,  1953.

>ъ  Толстое  С.  П.  Древний  Хорезм.  М.,  1948;  Соныкі.  По  следам древнехорез- 

мийской цивилизации.  М.,  1948.

126  Толстое  С.  П, Города  огузов.  СЭ,  1947,  №   3.

127 Minorsky  V.  Hudud al-Alam.  London,  1937  (GM S, XI).

128 Minorsky  V.  Sharaf al-Zaman Tahir Marvazi on China,  the Turks and India.  Lon­

don,  1942.

129  M inorsky  V.  Tamim  ibn  Bahr’s journey  to  the  Uyhurs.  BSOAS,  vol.  XII,  pt.  2.

1948.

130 Маргулан  A.  X.  Отчет  о работах  Центрально-Казахстанской  археологичес 

кой экспедиции  1947. / /  И АН КазССР, СА,  1949,  №   2;  Соныкі. Третий сезон архе 

ологической работы  в Центральном  Казахстане.  / /  И А Н   КазССР,  1950,  №   3;  Сс 

ныкі. И з истории городов и строительного искусства древнего Казахстана. А .,  1950: 

Соныкі.  Древние  караванные  пути  через  пустыню  Бетпак-Дала.  / /  ВА Н   КазССР

1949,  №   1.

ы Маргулан  А.  X.,  Акишев  К.  А.,  Кадырбаев  М.  К.,  Оразбаев  А.  М.  Древня) 

культура Центрального Казахстана.  А .,  1966.

132 

Kent  R.  G.  Old  Persian.  Second  ed.  N ew   Haven,  Connecticut,  1953  (AOS,  vc 

XXXIII).

64

133 Рашид  ад-Дин.  Сборник летописей. Т.  I—III.  M.-JL,  1946-1960.

134 Ковалевский  А.  П.  Книга Ахмеда ибн  Фадлана о его путешествии на Волгу в 

921—922 гг. Харьков,  1956.

135  Волин  С.  Л.  Сведения арабских источников IX—XVI вв. о долине реки Талас 

и смежных районах. / /  ТИ И АЭ А Н  КазССР,  1960.

136  Кычанов  Е.  И.  Сведения  «Юань-Ши»  о  переселении  киргизов  в  XIII  в.  / /  

И А Н  КирССР,  СОН,  1963, т.  5,  вып.  I.

137  Чэнь  Чжун-мянъ. Собрание исторических сведений о тюрках. Т.  I—II, Пекин, 

1958 (қытай тілінде). 

у

138  Зуев  Ю.  А.  К   этнической  истории  усуней.  / /   ТИ ИАЭ,  т.  8,  1960;  Соныкі. 

Китайские  известия  о  Суябе.  / /   Изв.  АН  КазССР,  СИАЭ,  1960,  вып.  3;  Соныкі. 

Тамги лошадей  из вассальных княжеств.  //Т И И А Э  А Н  КазССР, т.  8.

139  Адилъгереев  X.  М.  К   истории  образования  казахской  народности.  / /  

Вестник А Н   К азС С Р,  1951,  №   1;  Ақынж анов  М.  Б.  Қазақтың  тегі  туралы,  А ., 

1957; Ш ахм ат ов  В.  Ф.  К вопросу об этн оген езе  казахского народа. / /  Изв.  А Н  

К азС С Р,  1950,  №   94,  вып.  6;  Ю шков  С.  В.  Об  основны х  моментах  истории 

казахского государства (досоветский период). Изв.  А Н  КазСС Р.  Сер.  ист.,  1948, 

№   49,  вып.  4.

140 Малое  С.  Е. Памятники древнетюркской письменности. М .-Л.,  1951;Соныкі. 

Памятники древнетюркской  письменности Монголии  и Киргизии.  М.-Л.,  1959.

141  Czegledy  К.  A   Kunok  eredeterol.  Magyar  N yelv,  1949,  XLV;  Idem.  A  karluk 

torzsek  nevei.  M N,  1949;  Idem.  Gardizi  on  the  History  o f  Central  Asia.  Acta.  Orient. 

Hung.  XXVII,  1973; Idem.  From East to West:  The A ge o f Nom adic  Nigrations in  Eur­

asia. AEM A, vol.  Ill,  1983.

142  Pritsak  O.  Von  den  Karluk zu  den  Karachaniden.  ZDM G,  Bd  101,  1951;  Idem. 

D ie  Karachaniden.  “Der Islam”, Bd 31,1954; Idem.  The Pecenegs. AEM A,  N  1 , 1975.

143 Вострое  В.  В.,  М уканов  М.  С.  П.  Родоплеменной  состав  и расселение каза­

хов.  А .,  1968.

144 Муканов  М.  С.  Этнический  состав  и расселение  казахов  среднего  жуза.  А ., 

1974.

145 Плетнева  С.  А. Печенеги, тюрки и половцы в южнорусских степях. М И А, №  

62,1958;  Соныкі.  Половцы.  М.,  1990;  Федоров-  Давыдов  Г.  А. Кочевники  Восточ­

ной  Европы под властью Золотоордынских ханов.  М.,  1966.

146 Кляшторный  С.  Г.  Древнетюркские рунические памятники как источник по 

истории  Средней Азии.  М.,  1964.

147 Гумилев  Л.  Н.  Хунну.  М.,  1960;  Соныкі.  Древние тюрки.  М.,  1967.

148 Агадж анов  С.  Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX—XIII вв. 

Ашхабад,  1969.

149 Кумеков  Б.  Е.  Государство  кимаков IX—XI  вв.  по  арабским  источникам.  А ., 

1972.

150 Кузеев  Р.  Г.  Происхождение башкирского  народа.  М.,  1974.

151  Абрамзон  С.  М.  Киргизы  и  их  этногенетические  и  историко-  культурные 

связи.  JL,  1971.

]52Ж данко  Т.  А.  Очерки исторической этнографии каракалпаков. //Т р у д ы  ИЭ 

А Н  СССР, т.  IX.  М .-Л.,  1950.

153 Шаниязов  К. Узбеки-карлуки. Ташкент,  1964; Соныкі. К  этнической истории 

узбекского народа  (на материалах кипчакского компонента), Ташкент,  1974.

154 Потапов  Л.  П.  Этнический состав и происхождение алтайцев. Л.,  1969.

155  С авинов  Д .  Г.  Народы  Ю жной  Сибири  в  древнетю ркскую   эпоху.  Л., 

1984.

156 Кычанов  Е.  И.,  Литвинский  Б.  А. Рецензия на кн.  «История Казахской ССР». 

Т.  2.  А .,  1979. / /  Народы  Азии  и Африки,  1981,  №   2.

3  -  Қ азакстан тарихы ,  т. 1

65

157 Буниятов  3.  М.  Государство  Хорезмшахов-Ануштегинидов.  1097—1231.  М., 

1986.

158 Ахинжанов  С.  М. Кипчаки  в истории средневекового  Казахстана.  А .,  1989.

159  Ваяиханов  Ч.  Ч.  Собрание  сочинений.  Т.  1—5,  А .,  1984—1985;  Сондай-ак 

караңыз:  Чокан Валиханов.  Избр.  сочинения.  М.,  1986.

160  Golden  Р.  В.-A n  Introduction  to  the  History  o f  the  Turkic  Peoples.  Otto  Har- 

rassowitz,  Wiesbaden,  1992.

161 Кляшторный  С.  Г.,  Султанов  Т.  И. Казахстан.  Летопись трех тысячелетий. 

А .,  1992.

Б І Р І Н Ш І   Б Ө Л І М

ЕЖЕЛГІ

ҚАЗАҚСТАН

Б   і  р   і  н  ш  і 

т  а  р   а  у

ЕЖЕЛП ТАС ҒАСЫРЫ  (ПАЛЕОЛИТ) ДӘУІРІВДЕГІ 

ҚАЗАҚСТАН

Планетамыздың барлық түкпірлерінде  адамның шығуы мен даму тари- 

хында,  сондай-ақ оның  еңбек  кызметінің  іздерінде  ортак  нәрсе  көп  және 

олар өзара тағыз байланысты. Алайда адамзаттың ежелгі өткен заманының 

көптеген беттері  осы кезге дейін ашылған жок, анықталған мәселелер мен 

даулы  кағидалар  әлі де  көп.  Біздің  ертедегі  бабаларымыздың өмірі туралы 

қазіргі түсініктер адам еңбегінің калдыктары -  тас кұралдар, оларды дайы- 

ндаған  кездегі  қалдықтар,  тамақ  қалдықтары  — жануарлардың  сүйектері 

сақталып, үңгірлерді, үңгіме қуыстарды зерттеуге негізделеді. Осы заманғы 

«мешеу халықтар» дейтіндердің өмірінен алынатын  этнографиялык дерек- 

тердің де маңызы аз емес. Олар ежелгі адамзаттың материалдык жэне руха­

ни мәдениетінің кейбір  жактарын  жақсырак түсіндіруге  мүмкіндік береді. 

Бірак  басты  ақпаратты дегенмен  де  алғашқы  қауымдық  коғамның  ең  көп 

таралған материалы — тастан жасалған еңбек құралдары береді.

Ежелгі адам ез дамуында бірінен кейін бірі келетін бірнеше кезендерден 

өтті. Олардың негізінде тасты өңдеу техникасының жетілдірілуі және соған 

байланысты еңбек өнімділігінің, материалдық жэне рухани мәдениеггің өсуі 

жатыр. Археологияда қабылданған кезендерге бзлуге сәйкес адакзат тари­

хы тас, қола жәнетемір дәуірлеріне бөлінеді. Ата ттған дәуірлердің әрқайсы- 

сы өз кезегінде хронологиялық ірі кезендерге  болінеді. Тас ғасыры үш ке- 

зеинен: палеолит, мезолит, неолит кезендерінен  іүрады. Палеолиттің ерек- 

шелігі  Евразия  мен  Африка  аймақтарының  сол дәуірдегі  мәдениеттерінің 

едәуір  ұқсастығы  болып  табылады.  Палеолиттің  кеңінен  мәлім  кезеңге 

бөлінуі соңғы жылдарда жеткілікті дәрежеде елеулі езгерістерге үшырады. 

Қазір  палеолиттің  бірінші,  ең  ертедегі  мәдениеті  деп  олдувай  мәдениеті 

дейтін танылады. Осыған байланысты Қазакстанның палеолитін кезендер­

ге бөлу де басқаша көрінеді.

Ежелгі  тас  ғасыры  дәуірі  — адам  мен  оның  шаруашылығы  қалыпт- 

асуының  бастапқы  уақыты.  А лғашқы  кауым  адамы  жабайы  өсетін 

дәндерді,  жеміс-жидектерді  жинап,  жануарларды  аулаған.  Палеолит 

дәуіріндегі адамдардың коғамдық үйымы күрделі де ұзақ даму жолынан 

өтті.  Оның  бастапқы  кезеңі  алғашқы  тобыр  —  бірлесіп  қорғану  және 

шабуыл жасау, аң аулау және жиын-терін үшін бірлесу болды.  Бұл әле- 

уметтік  кұрылым  бейнесіздігімен,  қоғамдык  катынастардың  жетілме- 

гендігімен  ерекшеленеді.  Сонымен  бірге  оған  неке  байланыстарынын 

кейбір  реттелгендігі тән  болды.

68

Алғашкы тобыр төменгі палеолитгің алдыңғы кезендерінің бірі — ашель 

дәуіріне сь.ікес келеді. Ашель уакытында жаңа әлеуметтік организм — алға- 

шқы  кауымның  алғышарттары  бірте-бірте  толыса  бастайды.  Ал  мустье 

дәуірінде жынысы мен  жасына карай табиғи  еңбек  бөлінісі  болады,  кауы- 

мның  бастапқы  нысандары  шыға  бастайды.  Әлеуметтік  жағынан  алғанда 

соңғы  палеолиттегі  адам ұжымы жаңа межемен  — алғашкы  қауымның то- 

лысқан  нысандарының калыптасуымен  сипатталады.  Көптеген  зерттеуші- 

лердің топшылауынша,  бұл  сапалык секіріс  неандерталдын  осы  заманғы- 

дай дене бітімі бар адамға айналуымен тұстас келеді.

Келесі  дәуір  — мезолит  дәуірін,  ал  одан  кейін  неолит  пен  энеолитті 

көшпелі  және  отырықшы  тұрмыс  салтындағы  аңшылар  мен  балықшылар 

мәдениетінің қалыптасу және даму уақыты ретінде сипаттауға болады.  Ал 

қарастырылып  отырған дәуір  бізден  каншалықты  кашык  болғанымен,  біз 

алғашкы қауым  аңшылары  мен  жинаушыларының  ежелгі  мәдениеті  шек- 

тес аймақтардың мәдениеттерімен өзара тығыз эсер ету аркылы дамыды деп 

сеніммен айта аламыз.

1.  ТАБИГАТ ЖАҒДАЙЛАРЫ Ж ӘН Е ЕРТЕДЕГІ ГОМИНИДТЕР 

МЕКЕНДЕГЕН ОРТА

Евразияның кең-байтак кеңістіктеріндегі  шел,  шолейт аймак пен дала- 

ларда  кейінгі  35  жыл  ішінде  тас  ғасырының  коптеген  тұрактары  табылып 

зерттелді. Евразиянын куаңшылык аймағы бетінің кұрылысында аскар биік 

таулар  мен  қыраттардан  бастап  ойпат далаға дейінгі  мейлінше  алуан  түрлі 

жер бедерлері бар. Әлбетте, жер бедері мен корінісінің бұлайша алуан түрлі 

болуы  мен  олардын,  куаң  аймақта  орналасуы  ертедегі  гоминидтер  мекен- 

дерінін алуан түрлі ғана емес, сонымен катар үксас болуына да жағдай жа- 

сады.  Куаңшылықты  еңір  аймақтарына  эволюциядағы  айырмашылық пен 

оның  ұзаққа  созылуы,  жер  аумағын  игерудің  бастапкы  кезеңіндегі  ерек- 

шеліктер, сондай-ак гоминидтердін шығуы мен эволюциясы тән. Бірақ куан 

аймақтың бір сипатты ерекшелігі бар, ол ашык (жер бетіндегі) үлгідегі тұрақ- 

тардын оте  басым болуы.  Олардың көбі  кешенді  болып  келеді  және  адам- 

дардын ежелгі бабаларының белгілі бір геоморфологиялык жағдайда оте ұзак 

уақыт (екінің бірінде жүз мындаған жылдар бойы) болған іздерін көрсетеді.

Өзінің куаң оңірдегі жағдайына, жер аумағының кендігіне және табиғи- 

ландшафтык оңірінің алуан түрлі, жер бедері үлгілерінің коп мөлшерде бо­

луына карай Қазакстан Евразияның куаң өнірінің палеолитін зерттеуге мо­

дель бола алады.  Қазақстан аумағында ежелгі  гоминидтер пайда болуының 

алғышарттарын адамзаттарихындағы отпелі және ең манызды кезендегі гео- 

логиялық-географиялық жағдайларды  негізге  ала  отырып  іздестіру  керек, 

ал  ондай  кезен  плиоценнің  екінші  жартысы  болып  табылады.  Ең  ертедегі 

гоминидтердің  Африка  кұрылығынан  бастап  казіргі  куаң  өңір  мен  Сібір 

аумағына дейінгі кен-байтак жерде аныкталған іздері алғашкы адамдардың 

өте аукымды кеңістікте коныстанғанын дәлелдейді.  Қазір бір нәрсе айкын: 

1,5—1 млн жыл мәулетінде-ақ Каспий маңы ойпатының ашык кеңістіктерін- 

де,  Тұран далаларында,  Монголия  мен  Солтүстік  Қытайда  гоминидтердін 

тұрақтары  болған.  Плиоценнің  палеогеографиялык  жағдайлары  таулары 

біршама  аласа және  климаты  қолайлы  Азия  жазыктарын  ежелгі адамдар-

69

Н еогендік

т

Э оп л ей стоц ен

(Апшерон)

П  Л   Е  

I

/

Т Ө М Е Н Г І

О Р Т А Ң Ғ Ы

18000

4

2

3

7

3

6

і

Х

о

р

г

о

с

к

е

з

е

н

і

і

і

Б

а

к

у

к

е

з

е

ң

і

Қ

о

й

б

ы

н

к

е

з

е

ң

і

Матуяма

Б 

Р

р

2  

І

2

І

0

| 

2 І  

° !  

— 

I 

= 

I

 

= 

I 

= 

I

Олдувай

А   Ш  Е  Л  Ь

А р ы с т а н д ы   ( ? )  

Ары станды

А Ш Е Л Ь ,  

Л Е В А Л Л У А - А Ш Е Л Ь  

1 

Бөріқазған,  Тәңірқазған,  С ұйсінген,  Құйғанкөл,  Ақкөл

П Р О Т О Л Е В АЛ -

Л УА -А Ш Е Л Ь(?)

Ш ақпақатасай

Л Е В А Л Л У А - А Ш Е Л Ь  

Ш ақпақатасай,  С а р ы тас

А  Ш  Е  Л  Ь 

Тонтай,  Қазанғап,  Ж ам ан-А йбат

А   Ш  Е  Л  Ь

Ө гіз т а у і,  Ү л кен А қм ая,  Талды  1,  С ем ізбұғы ,  Тораңғы, 

Қызылқайнар,  Ш өлқызыл,  Бэле,  Вишневка;  Аққош қар  1,6

Л Е В А Л Л У А - А Ш Е Л Ь  

1 

Ж алпақ,  Құдайкөл,  Қ арасор,  Қойтас

А   Ш  Е  Л  Ь 

Хантау,  Ақтоғай

ЖАЛПЫ СТРАТИГРАФИЯЛЫҚ  ШКАЛА

ф

>•

I

ш

=г

1-

О

ь-

1-

10

130

і

  о. 

я 9І

s  

Э

X ш

О ГО

Н Ф

^ *

А л м а ­

ты ке- 

зеңі

Жоңғар

кезеңі

Магнитті 

ггратиграфиялык 

шка/й

-as-

Өтпелі 

айм ақтар 

ж әне ш а- 

ғын аймақ.

OIV  I

2,8  Этрурия

12,7  Готен- 

13,4  бург

25

Моно

ОІІІ,

ОІИ,

ОІІІ,

27

42

I 

Карго- 

44  полово

Қазақстанның

аймақарапық

стратиграфиялық

жүйеси

Жалпы

алғанда

о ЯЗ 

жүктеу/скачать 21,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: