Министрлігінде тіркелген. Куәлік №2988-ж 2008 жылдың 25 наурызы

 
133 
үрдістің  елесі  жатыр.  Бұл  қағандар  өмірден  өткен  соң,  олардың  ұрпақтары  жалтақ 
болып, ымырасыздыққа салынып, елдігін жойып, табғаштарға тәуелді болған.  
2.  Қырылуға,  жойылуға  қараған  түріктердің  елдігін  қалпына  келтіру 
жолындағы  Елтеріс  қағанның  жорықтары.  Ол  жиырма  рет  соғысып,  тізеліні  бүктіріп, 
бастыны еңкейтіп, ақыры, өзі де дүниеден өткен.  
3. Білге қағанның (Могилянның) тағы да ыдырай бастаған түркі тайпаларының 
тұтастығын қалпына келтіруі. Ол Шығыс Түрік қағанатын 680-734 жылдары билеген. 
Інісі  Күлтегін  екеуі  қытай,  татабы,  табғаш,  оғыздарға  қарсы  он  екі  жорық  жасап, 
жалаңашты - тонды, кедейді –бай, азды көп еткен. 
4.  Күлтегіннің  қайтыс  болуы,  оның  ерліктерін  баяндауға  арналған  мәтін.  Он 
жасында  Күлтегін  батыр  атанса,  он  алтыда  алты  чуб,  соғда,  табғаш,  оң  тұтық 
тайпаларын  талқандап,  елін,  жерін  молайтады.  Жиырма  алты  жасында  –  қырғыз, 
түргеш,  аз  тұтық,  отызында  –  қарлұқ,  отыз  бірінде  –  аз,  ізгіл,  тоғыз  оғыз,  едіз,  оғыз 
тайпаларымен  соғысып,  жеңіске  жеткен.  Жазбада  Күлтегіннің  өлген  мерзімі  де 
көрсетілген. Ол – 731 жылдың жиырма жетінші ақпаны.  
«Білге  қаған»  (Могилян)  ескерткішінің  құрылымы  да  осыған  жуық.  Бұл 
жазбалардан  бір-бірін  қайталайтын,  мағыналас  жолдар  жиі  кездесіп  отырады.  Мұны 
ең алғаш байқаған П.М.Мелиоранский болатын.  
Жазда  он  тоғыз  жыл  шад,  осыншама  уақыт  қаған  болған  могилянның 
жорықтары баяндалады. Ол он жеті жасында таңғұт, алты чуб, соғда, жиырмасында – 
басмыл,  идықұт,  жиырма  екісінде  –  табғаш,  жиырма  алтысында  –  чік,  жиырма 
жетісінде  –  қырық  азбен  соғысып,  түргеш  халқын  ұйқыда  басқан.  Отызында  – 
Бесбалық,  отыз  бірінде  –  қарлұқ,  отыз  екісінде  –  басмыл,  қарлұқ,  т.б.  тайпалармен 
соғысқан.  Отыз  үш  жасында  хан  болып,  мемлекет  құрған,  заң  қабылдаған.  Отыз 
төртінде –  оғыз, табғаш, отыз сегізінде – қытан, отыз тоғызында татабы тайпаларына 
қарсы  соғысқан.  Түрік  елінің  тәуелсіздігін  нығайтқан  Білге  қаған  ит  жылы  (734) 
оныншы  айдың  жиырма  алтысына  өліп  (ұшып),  доңыз  жылы  (735)  бесінші  айдың 
жиырма жетісіне жерленген.  
«Тоныкөк»  жазбасы  болса,  Елтеріс  (Құтлығ),  Қапаған  (Мочжо),  Білге 
(Могилян)  қағандарға  кеңесші  болған  ел  ақылшысы,  қолбасшы  Тоныкөкке  арналған. 
Ол  түріктер  тәуелді  болған  кезде  табғаш  елінде  өскен.  Жазбада  түрік  халқының 
жойыла жаздап, ағаш-тас арасында жиналып, жеті жүзге жеткені баяндалады. «Ұлығы 
шад  еді,  ілескен  мен  –  Білге  Тоныкөк»,  -  дейді  жазба.  Оның  сюжеті  өзге  Орхон 
жазбаларымен ұқсас, мазмұндас. 
Бұл  ескерткіштерде  сол  дәуірге  қатысты  көптеген  ономастикалық  атаулар 
сақталған  болса,  олар  бірде  түркі  тайпаларының  қонысы  мен  географиясы,  бірде 
этникалық  құрамы,  бірде,  кісі  аттары  мен  әлеуметтік  титулдарға  қатысты  болып 
отырады.  Мысалы,  «Күлтегін»,  «Білге  қаған»,  «Тоныкөк»,  «Құтлығ  қаған» 
жазбаларынан  мынадай  әлеуметтік  атауларды  кездестіруге  болады:  шад,  апабек, 
тархан, бұйрық бек, қаған, бек, жабыға, тегін, күң, құл. 
Түркі қағанаты дәуіріндегі этнонимді атаулар саны да атап айтарлықтай. Тоғыз 
оғыз, табғаш, түрік, ата, он оқ, авар, үрім, қырғыз, тибет, құрықан, татар, қытай, төліс, 
аз, оғыз, соғда, алты чуб, түргеш, кеңгерес, қарлұқ, ізгіл, едіз, тоңра, татабы – бәрі де 
Түркі  қағанатына  енген  тайпа  атаулары.  Орхон  жазбаларындағы  оқиғалар  осы 
тайпалар  арасындағы  этникалық  тарихты,  қағанат  құру  жолындағы  тартыстарды 
баяндайды. Оның негізінде қағанаттың құрылуымен бірге батыс және шығыс жіктелу 
процесі де жатқаны анық.  
Жазбалардағы ең көп әрі жиі кездесетін атаулар – топонимдер. Олардың Орхон 
ескерткіштеріндегі  ұзын  санын  мынау:  Өткүн,  Шаңтұң,  Тоғыз  Ерсен,  Інжу,  байырқу, 

 
134 
Шұғай, Түн  жазығы, Темір  қақпа,  Кері  Темір,  Бөклі,  Жасыл  өзен, Көгмен,  кері  Кену, 
Терістік,  Түстік,  Шығыс,  Түргі  Иарғын,  Сұңа,  Болшы,  Қадырхан, Табар, Тамағ,  Қара 
көл,  Тоғу,  құшлағақ,  Чуш,  Егзент,  Қадаз,  Мағы,  Бұхар,  Бершекер,  Тоғла,  Көк  Өңүг, 
Ану суы, Алтын қойнауы, Жарыс, Ертіс өзені, Мәңгікөк тауы. 
Жалпы  бұл  жазбалардағы  этникалық  үрдістен  хабар  беретін  ономастикалық 
атаулар  арнайы  зерттеуді  қажет  етеді.  Олардың  бір  ғана  «Күлтегін»  жазбасындағы 
көрініс  мынадай:  әлеуметтік  титулдар  –  он,  этнонимдер  –  жиырма  төрт, 
топонимикалық атаулар – отыз тоғыз. 
Әрине,  мұны  түркі  жазба  ескерткіштеріндегі  ономастикалық  атаулардың 
толық,  түпкілікті,  тұрақты  сандық  көрсеткіші  деп  түсінуге  болмайтыны  белгілі. 
Ондағы  жер-су  атаулары  бір  жүйеге  түсе  қоймаған.  Қайсыбір  нақты  елді-мекен 
атауларын қамтыған. Енді бір парасы түстік, шығыс, терістік, күн  ортасы, күн батыс, 
түн ортасы деген ұғымдар түрінде кездесіп отырады. Мысалы:  
Ілгері – күн шығыста 
Оң жақта – күн ортада 
Кейін – күн батыста, 
Сол  жақта  –  түн  ортасында,  -  деген  жолдардан  түркі  тайпаларының 
географиялық таным-түсініктерін аңғаруға болады.  
Оңымада – шад, апа бектер, 
Солымда – тархан, бұйрық бектер,- деген жолдар түркілердің ел басқару, билік 
жүргізу, әскери жорықтар кезіндегі жасақты орналастыру тәртібіне қатысты.  
Бүгінде  Орхон  жазбаларының  тарихи  жылнамадан  гөрі  эпостық  туындыға 
жақындығын  шетел  ғалымдары  да  басымдау  сөз  етіп  келеді.  Мысалы,  А.Бомбачи 
қағанаттың  шығыс  қанатында  миф,  аңыз,  тасқа  таңбаланған  қаралы  сөздермен  қатар 
«Күлтегін»,  «Тоныкөк»  секілді  эпосқа  жуық  жазбалардың  болғанын  тілге  тиек  етіп, 
оларда  тарихи  хикая,  саяси  риторика,  эпизм  стильдерінің  аралас  жүргенін  айтады. 
Байқап отырсақ, бұл жазбаларда:  
Елдігін әлсіреттік, 
Қағанатын қансыраттық. 
Тізеліні бүктірдік, 
Бастыны еңкейттік. 
Болмаса:  
Бек ұлдарың құл болды, 
Пәк  қыздарың  күң  болды,  -  деген  жолдар  қайталанып  отырады.  Өзара 
салыстыруға  құрылған  мұндай  синонимдік  ұғымдарды  А.Бомбачи  поэзиялық 
ырғақтық  жүйе  іздеудің  көрініс  ретінде  бағаласа,  оны  эпикалық  дәстүрге  тән 
поэтикалық  формула  үлгісі  деп  қарауға  да  толық  негіз  бар.  Себебі  орхон 
жазбаларында ұйқасқа құрылған, қайталанып отыратын өзге де жолдар аз емес:  
Аштықта тоқтықты түсінбейсің, 
Бір тойсаң, аштықты түсінбейсің. 
*** 
Қаның судай құйылды, 
Сүйегің таудай үйілді. 
*** 
Қарулылар қайдан келіп, 
Тағы (сені) құлдыратты? 
Найзалылар қайдан келіп, 
Тағы сені ыдыратты? 
 

 
135 
*** 
Елді халық едім, 
Елім қазір қайда? 
Кімге ел-жұрт іздермін? 
Қағанды халық едім,  
Қағаным қайда? 
Қандай қағанға 
Күш-қуатымды беремін? 
*** 
Түркі халқы, қырылдың,  
Түркі халқы, жойылдың. 
*** 
Қырғыздарды ұйқыда бастық. 
(Жолымызды) сүңгімен аштық, -деген жолдардан поэзиялық өлшем мен ұйқас 
байқалатын болса, олардың эпикалық дәстүрге де қатысы жоқ емес. Осыған белгілі бір 
жүйеге түсіп, шумақтық құрылым түзей бастаған (а-в-в-в) мына тұрақты жолдарды да 
қосуға болады:  
Жалаңаш халықты киімді, 
Жарлы халықты бай қылдым. 
Аз халықты көп қылдым. 
Тату елге жақсылық қылдым.  
Орхон  жазбаларының  фольклорлық  сатыдағы  көркем  ойға  қатысты 
айғақтайтын белгілерінің бірі осы.  
Түркі 
қағанаты 
дәуірінен 
жеткен 
жазбаларды 
поэзиялық 
туындыға 
жақындататын  белгілердің  бірі  –  сөз  тіркестері.  Орхон  жазуларынан  оның  көптеген 
үлгілерін кездестіреміз:  
Көрер көзім көрместей, 
Білер білігім білместей болды.  
*** 
Түн қаттық, - деген жолдардан бөлек өзге тұрақты тіркестер де жиі қолданысқа 
ие. Мысалы:  
Елдігін әлсіретті, 
Қағандығын қансыратты. 
Жауын бейбіт етті, 
Тізеліні  бүктірді,  -  деген  жолдар  бірде  –  осы,  бірде  өткен  шақта  баяндалып, 
үнемі қайталанып отырады.  
Батырлық,  ерлік  рухындағы  оқиғаларға  құрылған  «Күлтегін»  жазбасында 
байқалатын  жанрлық  белгілердің  бірі  –  жоқтау.  Көне  түркі  тайпаларының  тыныс-
тіршілігінен  туындап,  тұрмыс-салт  жырларының  бір  тармағы  болып  табылатын 
жоқтау үлгісі мұнда түркі халқының тағдырымен тамырлас:  
Тәтті сөз, асыл дүниесіне 
Көп алданып 
Түркі халқы, қырылдың, 
Түркі халқы жойылдың. 
*** 
Елдігін әлсіретті, 
Қағандығын қансыратты. 
Жауын бейбіт етті, 
Тізеліні бүктірді. 

 
136 
Інім Күлтегін қаза болды... 
Өзім қайғырдым. 
Тағдырды Тәңірі жасар, 
Адам баласы бәрі өлгелі туған, - деген жолдардың жоқтау үлгісінде жазылғаны 
анық. Бұл жолдардан шамандық нанымға тән ұғым-түсініктер де байқалады. Мысалы, 
«Адам баласы бәрі өлгелі туған» деген көне түсініктің ізін біз «пендеге өлім - парыз» 
дейтін кейінгі ислам идеясынан да аңғарамыз. Наным-сенім, дүниетаным жүйесіндегі 
сабақтастық деп осыны айтсақ керек.  
Жоқтау сарыны жырдың өзге тұстарынан да кездесіп отырады:  
Қайғырғаным соншама 
Көзге ыстық жас келер. 
Көңілге ауыр шер келер. 
Шексіз қайғырдым. 
Қайта қайғырдым: 
Екі шад бүкіл жеткіншектерім (нің) 
Ұландарым, бектерім, халқым (ның) 
Көзі-қасы әз болар 
Деп қайғырдым. 
 
Түркі  жазба  ескерткіштерін  әдеби-фольклорлық  мұраға  жақындататын 
белгілердің  бірі  –  арнау.  Орхон  жазбаларынан  түркі  түркі  халқына,  алып  бектеріне 
бағыштап айтылған жолдар жиі табылады:  
 
О, қасиетті Өтүкен қойнауының 
халқы бостың. 
Біресе ілгері шаптың, 
Біресе кері шаптың 
Барған жерде не пайда таптың? 
 
Түркі бектері, халқы, 
Бұны тыңдаңдар! 
Түркі халқын жинап, 
Ел болғандарды 
мұны бастым. 
Жаңылып, кешкендеріңді де 
мұнда бастым. 
Барлық сөзімді айтар 
Мәңгі  тасқа  бастым,  -  деген  жолдарды  арнау  ретінде  қабылдауға  толық  негіз 
бар. Бұлардың бәрі дерлік көркем оймен жеткізілген, құрылымында а-в-в-в ұйқасының 
ізі бар.  
Зерттеушілердің  назарына  ілігіп  жүрген  көне  фольклор  жанрларының  бірі  – 
мақал-мәтел.  Орхон  жазбаларында  оның  түркі  тайпаларының  өмір  тәжірибесінен 
туған,  жинақталған  ойды  білдіретін  үлгілері  кездесіп  отырады.  Мысалы,  «Тоныкөк» 
жазбасындағы:  
Қол қосылса – күш өсер. 
*** 
Өлімнен  ұят  күшті,  -  деген  мақал  үлгілері  ерлік,  батырлық  ұғымдарымен 
байланысты  болса,  төмендегі  жолдардың  да  түркі  тайпаларының  тыныс-тіршілігінен 
туғаны анық. Мәселен,  

 
137 
Аштықта тоқтықты түсінбейсің, 
Бір тойсаң, аштықты түсінбейсің. 
*** 
Жырақ болса, жаман сыйлық берер, 
Жақын болса, жақсы сыйлық берер. 
*** 
Жұқа қалыңдаса, 
(Оны) тек алып бүктейді. 
*** 
Жіңішке жуандаса, 
(Оны) алып бүктер 
*** 
Жұқаны бүктеу оңай, 
Жіңішкені үзу оңай. 
Жоғарыдағы  үлгілерді  мақалға  жатқызсақ,  Орхон  жазбаларында  айтар  ойдың 
тұспалын ғана білдіретін мәтелдер де кездесіп отырады.  
Іші – ассыз, 
Сырты – тонсыз. 
Бұл  мақал-мәтелдердің  танымдық-тәрбиелік  сипаты  басым.  Ойы  ықшам, 
көңілге  қонымды  тіркестердің  есте  сақталуы  да  қиындық  тудырмайды.  Олардың 
бүгінгі қазақ ұғым-түсініктерімен байланысы да анық. Мысалы, жоғарыда келтірілген 
кейбір жолдардың қазақ фольклорындағы үлгісі мынау:  
Аш адамның тоқпен ісі жоқ, 
Тоқ адамның ашпен ісі жоқ. 
Немесе:  
Бір тойған аштықты ұмытады. 
Осы  аз  ғана  үлгілердің  өзінен  мақал-мәтел  жанрының  сонау  Түркі  қағанаты 
дәуірінен саға тартатынын аңғарамыз.  
Орхон  жазбаларының  сюжеті  түркі  тайпаларының  өзара  тартысына,  түрлі 
қақтығыстарына  құрылған.  Мысалы,  «Күлтегін»  ескерткішінің  оқиғасы  шад,  тархан, 
бұйрық, тоғыз оғыз бектеріне бағышталып, бір кездері Бумын, Істемі қағандардың жер 
бетінің төрт бұрышын бағындырып тұрғанын хикаялаумен басталады.  
Ілгері – күн шығысында, 
Оң жақта – күн ортасында. 
Кейін – күн батысында,  
Сол жақта – түн ортасында 
Соның ішіндегі халықтың бәрі,  
Маған қарайды.  
Бумын,  Істемі  қағандардың  түркі  тайпаларын  ірі  тайпалық  бірлестікке 
айналдырғанын  жырлаған  тұста,  олардың  артында  інілері  мен  ұлдары  қалғаны 
баяндалады. Мәселен,  
Ұлдары әкесіндей болмады, 
Біліксіз қағандар отырған екен, 
Жалтақ қағандар отырған екен, 
Әміршілері де біліксіз екен, 
Жалтақ болған екен, - дейді.  
Түркі  халқының  елдігін  жойып,  қағандығынан  айрылып,  табғаш  халқына 
тәуелді  болуының  басты  себебін  Йоллығ  тегін  осы  оқиғалардан  іздеген.  Жазбада 

 
138 
Бумын,  Істемі  ұрпақтарының  «алып  қағандар»,  «білге  қағандар»  бола  тұрып, 
тәуелсіздігінен айрылып, табғаштарға «елу жыл ісін-күшін» бергені де баяндалған.  
Күлтегін  –  түркі  тайпаларының  тұтастығы,  тәуелсіздігі  үшін  күрескен  батыр. 
Оның  ерлік  іс-әрекеттерін  суреттейтін  жолдар  жазбада  аз  емес.  Кейде  батыр  қалың 
жауға бір өзі тиеді:  
Күлтегін жауға жалғыз ұмтылды. 
Оң тұтықты қарулы басшылармен 
Қолға түсірді. 
Жауға жалғыз шабу – хас батырға тән мінез. Оның небір көркем үлгілерін біз 
кейінгі  қаһармандық  жырлардан  кездестірсек,  алғашқы  нышандарын  Орхон 
жазбаларынан байқауға болады.  
Түрік қағандарының жаратылысы тұсында фольклор кейіпкерлерінің туысына 
қатысты  сарындарды  да  аңғаруға  болады.  Мысалы,  «Күлтегіннің»  кіші  жазуы 
былайша басталады:  
Тәңірідей, Тәңірден жаралған 
Түркі Білге қаған. 
Тәңірден,  көктен,  күн нұрынан  жаралу  –  кейінгі  қазақ фольклорында  кездесіп 
отыратын  сарын.  Түркі  жазбаларында  «өлді»  деген  сөздің  «ұшты»  болып  жүруі  де 
соны  аңғартады.  Олардың  ұғымынша,  адамды  Тәңірі  жаратып,  Тәңір  алады.  Ал  күн 
нұрынан жаралу  сарынын  кейінгі  Шыңғыс  ханға  қатысты  фольклор  сюжеттерінен  де 
аңғарамыз. Орхон жазбалары тұсында соның көне бір көрінісін аңғарамыз.  
Тәңірге  теңеу,  сыйыну  өз  алдына,  жазбада  түркі  тайпалары  қасиет  тұтқан 
табиғат құбылыстарына да тіл бітіп, сөйлейді:  
Көкте түркі Тәңірісі 
Түріктің қасиетті жері, суы  
Былай депті: 
«Түркі халқы жойылмасын»,- дейді. 
«Ел болсын», - дейді. 
Орхон  жазбалардың  келесі  бір  ерекшелігі  –  сюжеттің  тайпа  тарихымен  қатар 
батырдың  өмір  жолына  негізделуі.  Мысалы,  «Күлтегін»  жазбасының  соңғы  жағында 
мынадай тарихи-ғұмырбаяндық деректер бар: 
Жиырма бір жаста  
Чач Сеңүңмен соғыстық. 
*** 
Күлтегін жиырма алты жасында 
Қырық азға қарсы соғыстық. 
*** 
Күлтегін жиырма жеті жасында  
Қарлұқ халқы жүре-жүре  
Нағыз жау болды... 
Күлтегін сол соғыста 
Отыз жаста еді ... 
Аз халқы жау болды, 
Қара көлде соғыстық 
Күлтегін  отыз  бір  жаста  еді,  -  деген  жолдар  эпикалық  дәстүрді  танытады. 
Негізгі  ерекшелігі  –  батырдың  өмір  жолын  оның  ерлік  жорықтарымен  байланыстыра 
баяндауында.  Бас  қаһарманның  іс-әрекеттері  сюжет  тоқитын  болса,  соның  бәрі 
жазбаларға  хронологиялық  желіде  түсіп  отырған.  Тіпті,  Күлтегіннің  өлген  жылына 
дейін анық көрсетілген.  

 
139 
Күлтегін қой жылы(ның) 
Он жетінші күні өлді.  
Тоғызыншы айдың  
Жиырма жетісінде жерледік.  
Жайын, өрнегін, жазулы тасын  
Мешін жылы жетінші айдың  
Жиырма жетісінде  
Көптеп бітірдік. 
Күлтегін  өлгенде  47  жаста  еді,  -  деген  мәліметтерді  тарихи  шындыққа  сай 
келмейді деп айту қиын. Жазбадағы өзге деректер де ешбір күмән тудырмайды. Бірақ 
мұндай  тарихи  мәліметтер  жазбада  баяндау,  әңгімелеу,  тәсілімен  проза  үлгісінде 
берілген.  
Ежелгі  түркі  тайпалары  жорыққа  шығар  алдында  қолға  –  қол,  әскерге  әскер 
қосып,  күш  біріктіретін  болған.  Мұның  ізін  көне  және  орта  түркі  жазба 
ескерткіштеріндегі  мына  сөз  тіркестерін  ІХ-Х  ғасырларда  туып,  ХҮ  ғасырда  түскен 
«Қорқыт ата кітабынан» да кездестіруге болады:  
«Күлтегін» ескерткіші:  
Қытай татабы халқын бастаған 
Удар Сеңүн келді: 
Табғаш қағанынан 
Ісйі Лікез келді. 
Арттан – күнбатыстан  
Соғда, Бершекер, Бұхар 
Ұлыстарының халқынан 
Нең сеңүн, Тарханұлы келді. 
 
Әдебиет: 
 
1. 
Қазақ әдебиеті: энциклопедиялық анықтағыш., А., Аруна Ltd ЖШС, 2005. -576 б. 
2.  Орхон  мұралары.  Қаржаубай  Сартқожа  1-кітап.  Тарихи-танымдық  этнографиялық 
әдебиет. – Астана. 2003. – 392 б. 
3.  Қазақтың  тәлімдік  ой-пікір  антологиясы  /  Құраст.:  Қ.Жарықбаев.,  С.  Қалиев.  –  Алматы, 
Рауан, 1994. – 320 б. 
4. Қазақ психологиясының тарихы. Құраст.: Қ.Жарықбаев –Алматы. Қазақстан,1996. -160 б. 
5. Қазақ әдебиетінің тарихы /Фольклорлық кезеңі. Он томдық. -Т.1. Жалпы ред. басқарған ҚР 
ҰҒА академигі С.Қасқабасов. – Алматы: ҚазАқпарат, 2008. – 812 б. 
 
 

 
140 
ӘДІСТЕМЕНІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ МЕТОДОЛОГИИ 
 
Шахпутова З.Х. 
 
О ФОРМИРОВАНИИ КОММУНИКАТИВНОЙ КОМПЕТЕНЦИИ В 
ПИСЬМЕННОЙ РЕЧИ СТУДЕНТОВ НЕЯЗЫКОВЫХ СПЕЦИАЛЬНОСТЕЙ 
 
Бұл 
мақалада 
жазба 
тілдің 
қатысымдық 
құзыреттілігінің 
қалыптасуы 
қарастырылған. 
This article deals with the problem of formation and development of writing skills.  
 
Письменная  коммуникация  является  неотъемлемой  частью  современной 
жизни.  Обучение  студентов  письменному  речевому  общению  (коммуникативной 
компетенции)  приобретает  особую  значимость  в  современном  мире  электронной 
коммуникации.  Сегодня  выпускники  вузов  должны  обладать  не  только  высоким 
уровнем  профессиональной  компетенции,  но  и  владеть  навыками  социально-
коммуникативной компетенции. А это предполагает умение специалиста организовать 
общение в любой сфере деятельности: профессионально-деловой, повседневной и т.д 
не  только  в  устной,  но  и  в  письменной  форме.  Письменная  речь,  которую 
исследователи называют «алгеброй речи», ее высшей формой, выступает индикатором 
культурного  развития.[5]  Однако  если  раньше  об  уровне  образованности 
свидетельствовало 
умение 
грамотно 
писать, 
то 
сегодня 
важно 
владеть 
коммуникативной  письменной  речью  (writing  for  communication).  Effective  writing  – 
and effective communication in general – is the lifeblood of business and industry. The main 
product (in some cases, the only product) of many management organizations, research and 
testing  laboratories,  engineering  firms,  and  financial  institutions  is  written  documents).[3] 
Письменная  документация,  подготовленная  специалистом,  представляет  его,  его 
работодателя, компанию в целом. Компетентность специалиста и качество его работы 
оцениваются  на  основе  его  коммуникативных  навыков.  Это  значит,  что  вопрос 
продвижения  работника  по  служебной  лестнице  зависит  от  его  умения  грамотно 
готовить  разного  рода  документы  и  материалы.  Кроме  этого  владение  письменной 
речью  необходимо  студентам  в  личных  целях,  например  для  участия  в  различных 
международных программах.  
Несмотря  на  то,  что  изучение  дисциплины  «Иностранный  язык»  как  в  школе, 
так  и  в  вузе  ведется  по  учебным  пособиям  ведущих  зарубежных  изданий  (Оксфорд, 
Кембридж,  Макмиллан  и  т.д.),  в  которых  предусмотрены  задания  для  развития 
навыков  письменной  речи,  многие  студенты  испытывают  затруднения  в  построении 
письменной  коммуникации.  В  лучшем  случае  они  могут  отправить  электронные 
сообщения  (e-mails),  написать  личные  письма  (private  letters)  или  эссе  (essay). 
Некоторые студенты, как показывает опыт, копируют готовые сочинения с интернета 
или выполняют задания (formal letters, review, etc.) по шаблону, не пытаясь пробовать 
писать.  Почему  мы  на  основе  имеющегося  хорошего  материала  мы  не  получаем 
положительного результата? 
Данная проблема возникает из за того, что обучению иноязычной письменной 
речи  отводится  незначительное  место  в  образовательном  процессе,  не  проводится  ее 
поэтапного развитие.  
Письмо  как  средство  и  цель  обучения  присутствует  в  учебном  процессе 
параллельно,  позволяя  с  помощью  самых  скромных  языковых  средств  осуществлять 
реальную  коммуникацию  уже  на  начальном  этапе  (например,  заполнение  анкеты),  и 

 
141 
достигать  значительных  результатов  (написание  рецензии),  пользуясь  сложными 
языковыми средствами.  
Письменная речь характеризуется формализованностью как в плане языковых 
средств,  так  и  в  плане  структуры  текста.  С  развитием  современных  средств 
коммуникации 
эта 
формализованность 
усилилась 
многократно. 
Умение 
продуцировать  коммуникативные  сообщения  в  четких  общепринятых  формах 
облегчает  правильное  восприятие  и  понимание  информации  вне  ситуации  общения. 
Овладение  формальной  структурой  разных  видов  письменных  текстов  (языковой  и 
содержательной)  в  изучаемом  языке  является  важной  целью  обучения  письменной 
коммуникации.  Письменная  речь,  не  обладающая  разнообразием  средств  выражения 
(жесты,  мимика,  тон  и  т.д.)  как  устная,  требует  высокой  степени  организации 
информации. Обучение студентов письменной речи реализуется в процессе овладения 
студентами  набором  соответствующих  знаний,  речевых  навыков  и  коммуникативных 
умений,  необходимых  для  создания  письменного  текста,  служащего  средством 
общения, как в профессиональной сфере, так и в повседневной жизни.  
 И.Л.Колесникова и О.А.Долгина справедливо считают, что как в зарубежной, 
так и в отечественной методике термин «Writing» (Письмо) традиционно используется 
для  обозначения  любой  учебно-речевой  деятельности,  связанной  с  графическим 
кодом.  Роль  и  место  письма  при  обучении  определяются  конкретными  целевыми 
установками  обучения.  Но  необходимо  заметить,  что  в  отечественной  методике 
термин  «Письмо»  зачастую  употребляется  в  узком  значении  «Техника  письма» 
(Mechanics  of  writing),  т.е.  обучение  графической  и  орфографической  системам 
иностранного  языка.[4]  В  то  время  как  обучение  письму  предполагает  овладение 
графикой, орфографией, словообразованием, пунктуацией, набором речевых интенций 
для  выражения  идей  в  связной  форме.  Следовательно,  обучение  иноязычной 
письменной  речи  должно  происходить  комплексно,  учитывая  орфографические, 
лексические,  грамматические  и  стилистические  нормы  иностранного  языка;  развивая 
общую  и  коммуникативную  (лингвистическую,  социокультурную,  прагматическую) 
компетенции.  Основная  цель  обучения  иноязычной  продуктивной  письменной  речи 
заключается 
в 
формировании 
лингвистической, 
коммуникативной, 
лингвострановедческой  компетенции.  Лингвистическая  компетенция  включает  в  себя 
знание языка и правил его функционирования в процессе иноязычной коммуникации. 
Коммуникативная 
компетенция 
в 
области 
иноязычной 
письменной 
речи 
предусматривает  способность  воспринимать  и  порождать  иноязычную  письменную 
речь в соответствии с условиями коммуникации. Лингвострановедческая компетенция 
включает  в  себя  знание  основных  особенностей  социокультурного  развития  страны 
изучаемого языка и умение осуществлять письменную коммуникацию в соответствии 
с ним. 
Хармер  различает  два  вида  письма:  письмо  для  изучения  языка,  которое 
помогает  студентам  учить  язык  (учебная  письменная  речь  -  writing  for  learning)  и 
письмо - порождение речевого сообщения в письменной форме для развития навыков 
письменной  речи,  т.е.  коммуникативная  письменная  речь  -  writing  for  writing  (writing 
for  communication).  Согласимся  с  Хармером,  что  большинство  письменных  заданий, 
выполняемых  на  занятии,  имеют  цель  дать  студентам  возможность  запомнить 
«новый»  язык  лучше.[1]  Соответственно  они  служат  для  тренировки  и  закрепления 
лексико-грамматического  материала,  т.е.  направлены  на  обучение  учебной 
письменной  речи.  Уделяя  много  времени  учебной  письменной  речи,  мы  зачастую 
отводим мало времени обучению письменной речи. Анализ занятий показывает, цели 
обучения  и  совершенствования  учебной  письменной  речи  доминируют  в  обучении 

 
142 
иноязычной  коммуникации,  а  количество  заданий,  направленных  на  развитие 
письменной  речи  ограничено.  Кроме  этого,  предлагая  студентам  образцы  для 
написания  официально-деловых  писем,  не  всегда  в  достаточной  мере  проводится 
подготовительная  работа,  а  именно  упражнения,  способствующие  наработке  опыта 
письма  (writing  habit).Следовательно,  правильно  выполнив  эти  задания,  студент  не 
владеет  формой  письменного  общения,  так  как  эти  задания  автоматически 
выполняются по образцу и только в заданной в образце ситуации.  
Хедж  предлагает  при  обучении  иноязычной  письменной  речи  «writing  for 
writing»  исходить  от  потребностей,  необходимых  в  повседневной  жизни.  При  этом 
важно  не  только  обсудить  примеры,  образцы  письменных  речевых  сообщений,  но  и 
проанализировать  стиль  этих  письменных  текстов,  потренировать  их  в  различных 
реальных  и  воображаемых  ситуациях.  Выбор  содержания  сообщения  и  стиля  зависит 
от  чувства  аудитории.  Одной  из  задач,  стоящих  перед  преподавателем  является 
создание  ситуации  и  реального  либо  воображаемого  адресата.  Кроме  этого, 
необходимо  определить  для  каждой  коммуникативной  ситуации  соответствующего 
адресата 
или 
адресатов. 
Киин 
также 
подчеркивает 
важность 
создания 
коммуникативной  ситуации  и  ее  элементов.  По  его  мнению,  ключевыми  незримыми 
элементами коммуникативной ситуации в любой профессиональной сфере являются:  
- Сообщение: Что вам нужно сказать? 
- Цель: Зачем (для чего) вам нужно это сказать? 
- Аудитория: Кому вы это говорите? 
- Роль пищущего: каково ваше отношение к цели, сообщению и адресату.[3]  
Сравним,  насколько  различаются  цель  письменного  сообщения,  текст 
сообщения,  аудитория  (адресат)  и  сама  роль  пишущего:  а)  студента,  б)  работающего 
специалиста. Традиционно создавая письменное сообщение студент пишет, чтобы его 
оценили  (цель  письменного  сообщения),  по  изучаемой  теме  (текст  сообщения), 
эксперту,  т.е.  преподавателю  (адресат),  и  при  этом  выступает  лишь  в  одной  роли  – 
студента.  В  профессиональной  сфере  содержание  и  цели  письменного  речевого 
сообщения  разнообразны.  Например,  письменное  сообщение  может  быть  написано  с 
целью сообщить, продать, убедить, т.д. В зависимости от роли пишущего различается 
и  аудитория,  которой  адресовано  письмо.  Соответственно,  важно  научиться  писать 
разной  аудитории  с  различной  целью.  Исходя  из  выше  приведенного  сравнения,  мы 
можем  сделать  вывод:  чтобы  научить  студентов  эффективной  письменной  речи  и 
подготовить  их  к  будущей  профессиональной  деятельности  необходимо,  исходя  из 
современных  реалий,  связать  лексические  темы  с  письменными  заданиями, 
способствующими 
развитию 
и 
совершенствованию 
навыков 
письменной 
коммуникации.  Активно  используя  интернет-ресурсы  создавать  вариации  реальных 
ситуации  ,  тем  самым  вовлекая  студентов  в  процесс  письма,  что  может  служить 
мотивацией к изучению иностранного языка.  
 

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: