Монография \ 3 «санат» а л м п и 1МП


opi — утымды тутаскдн композицияньщ 9cepi



Pdf көрінісі
бет110/217
Дата24.11.2022
өлшемі12,37 Mb.
#52446
1   ...   106   107   108   109   110   111   112   113   ...   217
    Бұл бет үшін навигация:
  • Tycipin
6opi утымды тутаскдн композицияньщ 9cepi.
Бул айтып отырганымыз, ягни композицияныц барлык 
шыгармаларда тугел болатыны — оньщ сюжеттен 6ip 
озгешелш десек, екшшщен, композиция сюжеттш, ербу 
кезендерш жуйеге Tycipin кана коймайды, сюжеттен тыс 
нэрселерде де езара кцюластырып, белгш 6ip арнага салады. 
Бул ретте, композиция сюжеттен repi кед деп бжу кджет.
Дэл осы арада композиция аркылы тутасып, киюласатын 
сюжеттш, ербу кезендер1 туралы тусшйс берш вткен жен.
Талас жок, сюжета шыгармалардагы окига желюш, 
адамдардыц аракдтынасын, образдар жуйесш кдлыптастыруда 
сшкдндай стандарт жок Эр суреткер ез шыгармасыньщ 
сюжетш ез кдлауынша курады. Демек, сюжеттщ компо- 
зициялык 6iiiMi де эримде эр турл! болуы мумкш. Мысалы, 
Рабит Муареповтщ “ Оянган елкесГ’ эдеттеп классикальж, 
улпмен кэдшп экслозшщядян басталса, “Казак солдаты” 
окырманды жупрте жетелей женелетш ситуациядан 
басталады. Ал Мукан Иманжановтьщ аякталмай калган “ Кек 
белес” романы татар жазушысы Ралымжан Ибрагамовтщ 
“Терец тамырлары” тэр1зда тура кульминациядан басталатын. 
Ендо 6ip алуан шыгармалар lirai сюжеттен тыс прологтан 
(F-Сланов “Арман агысы”) немесе элдекалай арнаудан, 
беташардан, ащнртудан (С.Сейфуллин “Тар жол, тайгак 
кешу” ; С.Муканов “Мелдар махаббат”; Р.Мустафин “ Кез 
керген”) я болмаса, операньщ уверпорасы сиякгы, б1рнеше 
авторлык шепшстерден (С.Ерубаев “Менщ курдастарым”) 
басталады. Keft6ip шыгармалардьщ сюжеп занды шеипммен 
де 6iTe коймай, эпилогпен барып кемкеривдц (М.Эуезов 
“Абай” ; С.Муканов “ Ботакез”). Кыскдсы, эр шыгарманьщ 
архитектоникасы эр турл! Сейте тура, бул айтылгандардьщ 
6ipi де сюжеттщ табиги басталуы (экспозиция) байланысы 
(завязка), дамуы (ситуация), шарыкгаУМ (кульминация), 
uieiniMi (развязка) болатынын жокка шыгармайды. Сюжетпк 
ербудщ осынау кезец-кезендерш дэл1рек тусшу ушш 6i3 
мысалга Бешмбет Майлиннщ журттьщ 6epi бшетш “Шуга- 
ньщ белпсш” альт, кджегп густа осы шыгарманьщ компо- 
зициясын байылтай отырсак, дейм1з.
177


Сюжеттщ басталуы (латынша 
exspositio 
— дэйектеме) 
оньщ 
Kip
icneci icnemmi; 
мунда эдеби каЪармандар взара кррым- 
катынасщ квшпес бурынгы хал-жагдай, 
mipminiK, 
кргамдык, 
орта, болашак, к,актыгыстар алацы, ок,игалар орны 
суреттелед/'. Экслозицияны ц 6ip ерекш елш — ол 
шыгарманыц сюжегпк желюшдеп ешрлж тартыскд тжелей 
ыкдал жасамайды, тек мезпл мен мекенге мегзеу, дерек, 
дэйек ретшде гана кдлады. Мысалы, М.Горькийдщ “Ана” 
романыныц 6ipiffliri бшймшдеп 6ipimui тарау тугел1мен 
экспозиция:
Кун сайын фабрика гудогы жумысшы слободкасын т т р е т ш , 
тутшдеген майлы ауаны жара, кзлтырап oxipe бастайды; осы унге 
багынган тунжырачкы журт булшык errepiH уйкымен тыцайтып та 
улгермей, ypiKKeH таракдн секш ц , аласа сургылт уйлершен кешеге 
x y rip ic e шыг ады. С а л к ы н алагеу1мде ад амда р лас к е ш е м е н
фабриканын, звугим бш к тас кыспагына карай шубырады. Фабрика 
ондаган юрл! сауыс тергкул 
квздерш еи
батпак жолды ж арык кыла, 
тэкаппар суыкпшинде журтты кутш турады. Кешюсш уясына крнган 
куннщ кызгылт сеулеа елеуареп, уйлерддн ейнектерше шагылыскдн 
кезде, ф абрика да о з ш щ тас койнаулары нан, кокы с ш лактай, 
адамдарды сыртка cepnin шыгарады. Е н д бст -ауыздары кап-кэра, ycri- 
бастарын ыс баскдн журт, манайына машина майыньщ кул1мС1 т е ш
таратып, аш тютерш аксита, кеше бойлап кдйта шубырады. Фабрика 
6ip кунда тагы жалмады, машиналар журтты н булшык етшен керепнше 
куш-куатты сорып алды. Сейтш, бул кун е\ирден м эцп-баки eiirri, 
адам ез моласына карай тагы да Sip адым жакындады...
Бул — сюжетпц эдехтепше классикалык, басталуы, муны, 
шартты турде, тура экспозиция, деуге болар едь вйткещ, 
мунда автор окырманын болашак, окдгалар орнымен
адамдар Tipuiimx етер ортамен ешкдндай ipKuiicci3, б1рден 
тура таныстырады. Ал, мэселен, Б.Майлиннщ “ Шуганыц 
белпсшде” сюжет булайша б1рден басталмайды. BipiHnii 
тарау тугел эцпме шпндеп эцпмеге, ягни осы эндмеш айтып 
беруид адам (Кдсымжан) жайьш, онымен 6ipre автордыц 
жолга шыгуын эцпмелеуге кетеда де, сюжет екишп тараудан 
(Кдсымжан аузымен) былай басталады:
Бупнп шыккан ауылыцызды Ерекек ауылы дейдь Содан epi карай 
езеннщ бойы ж алпаш нан ел. Мынауалдымызда коршген Кдмысакты 
дейтш кол1т з . Августен бастап осынын, басы елмен толады. в р томарга 
терг-бес уйден ко н ы п ,,белек-белек отыргандары... Ой, дарига-ай, 
талай кызыктар e rri гой!.. Бала кушлшдс анау керщ ген твбен
щ  
басында талай асык ойнап едж. Ол да 6ip дэурен... Ие... Бул — елдщ 
кузге карай крнатын жер1, жазгытуры барып, авгускд шейш отыратын
17В


жайлауымыз; бул кел де “Ш уганьщ белпсГ атанды, бурын “Таргал 
е п з сойган” деупп едак. Улкен кел, манайы толган шоркынды су... ол 
уаздпта жердщ 6epcKcci кдндай. 6з1м1здщ ел каншама... оныц устше 
ту Сырдан келш Жаппастар да конады... кей ш п кезде гана Жаппас 
келуш койды гой. Б1здщ БеримбаЙ дейтш жакын агаларымыз болады. 
Бурын бай еда, болыстыцкз таласамын деумен-ак малый куртып алды. 
Осы куш кедей. Сол Берюмбайдьщ екесш щ нагашысы — Жаппас 
EciM6cK дейтш болды. 03i бай еда. Ж аппастыц алды деуге боларлык— 
Берйм байга аркд суйсп, EciM6eK сол “ б п з сойганныц” е ч шурайлы 
жерше крнушы еда... Орган колдай терт улы болды — шетшен кдскыр. 
Сол терт удцын ортасында булавдап ескен Шуга дейтш кызы болды. 
Шуга десе — шуга, ей, пйркш ш ч e3i де келбетп еда-ау...
Мше, автор будан былай да дэл осы ретпен эцпмелеп, 
сюжет аркэуындагы тартыс басталмас бурын окырманды 
елмен, жермен, непзп окигага кдтысар адамдардьщ бутан 
дейшп eMip принлтмен, осы ортадагы жалпы жагдаймен 
эбден таныстырып алады. Сюжеттщ булайша 6ipa3 ipxuiin 
барып, бхрнеше бурылыстар аркылы кешец басталуын, 
шартты турде, бурма экспозиция деуге болар еда. BipaK осылай 
ат койып, айдар тагуды, сондай-ак, Л.Тимофеев пен 
Н.Венгеровтьщ “Эдеби терминдер сездМ ндеп” твте 
экспозиция, 
Kepi 
экспозиция дегендерд1 де тым жасандылау 
кисын керем!з. Сондыкган ep6ip сюжегп шыгарманьщ 
экспозициясы, езшше, автордъщ кдлауынша, тын, нускалы 
болуга тшс екенш тагы 6ip еске саламыз да, ойымызды одан 
api жалгастыра беремЬ.
Сюжеттк байланыс (орысша завязка) — адамдар 
арасындагы врекеттщ басы; тартыстыц бастаяуы icnemmi, 
шыгарма арк,ауындагы neai3ei ощганын, еуела туындау ce6e6i 
секЫсН. Айталык» “Шуганьщ белпсшдеп” сюжеттж байланыс 
yiuimiii тарауда. Эбд1рахманньщ Еймбек аулына алгаш 
келген, оны Шуганьщ тущыш керген жершде:
— Мынау аттан тусш жаткдн кш ? — деда Шуга.
Артыма жалт карасам, ею ж т т тусш, атгарын байлап жатыр екен. 
Bipeyi орысшалау кшнген.
Тани кетпм.
— вбдарахман гой, — дедам.
— Эбдарахманьщ и м ?
— Кдзакбайдын баласы. 
^
— И е, влп учитель баласы ма?
— Иэ.
— Ж ап-жас 
x ir ir
екен гой, — деп 6ipep кэрацы да, Шуга отауга 
Kipin 
кетп.
М ен 0бд1рахманга ам андасы п, уйге сртш журд1м. Отаудын 
сыкырлауыгынан Ш уганьщ сыгалап, 6i3re карап турганы бшнда...
179


Байланыс соншалык, утымды, carri киыстырылган. ] 
Кубылысты автор бул арада экспозициядагыдай ауызею ] 
ацыздамайды, адамныц жан дуниесше ене суреттейд1: ] 
“ Шуганын, съпддрлауыкган сыгалап, карал турганын” окыр- | 
ман эщхмешшщ аузынан естш кдна коймайды, кэдшпдей j 
сезшед1, кез алдына елестетт 
Kepcfli, 
туйсшедь Эндменщ ' 
(кейде повесть деп те журм1з — 3.К,) соцында — сюжеттЬс 
шеппмнщ тусында “Эуре боп неге бпхен ажар-керйс, inline 
от туйрдщ, кдлкдм, к е р т...” деген сулу елен бар. Байкдп 
кдрасак, кеюрегше “от туарген” тек ЭСдарахман емес, Шуга 
да: сюжетпк байланыс, мше, дэл осы сэттен — кдокеуде- 
сшде тудшш сую оты тутануынан басталады да, осынын 
вз1 шыгармадаш куши кимыл-эрекеттщ козгаушы.куий, 
адамдардьщ аракатьшасынан туатьш барлык салдардын, бас 
себе£й болып кялады. Демек, байланыс, экспозициядай емес, 
шыгарманьщ сюжетпк жешешдеп ешрлж тартыекд таселей 
ыкпал жасайды, окиганы ербу жолына салады.
Сюжетпк даму адамдардьщ езара карым-кдтынасынан, 
кимыл- эрекетшен туган турл!ше жагдайларга (французша 
situs), шислешстерге (латынша intrigare) байланысты. 
Шыгарманьщ фабуласы да 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   106   107   108   109   110   111   112   113   ...   217




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет