Монография \ «санат» а л м п и мп

Дурыс, уйкдс — осы; 6ipaK мунымен токхамай, 6ipiHUii 
тармакзъщ акыргы бунагындагы ундестж еюнип тармакхьщ 
алгашкы бунагына, яки аякхагы клаузуладан басхагы 
цезурага ауысып, уйкдс терендей xycyi мумкш:
Асау журек алкынып, аттай тулал,
Аттай тулап, ден ет кетеда улап.
(Ж. Сыздыкрв).
Мунымен де крймай, кейде епз тармакхар аякхан гана 
емес, бастан да уйкдсуы мумкш:
Боздаган ботасына зар илеген,
Крзгаган коныр шдрда елдилеген.
(1.Жансуг1ров),
Бул — бул ма, ещц б1рде епз хармакхардыц ap6ip 
сыбайлас бунак,тары жаппай ундесхиске кешш, уйкас 
елецнщ ен бойына тарап 
Keiyi 
де ыкхимал:
Кум жатады...
квктен тамшы сураган...
Тун кэтады...
сабау камшы 6ip адам...
(М.Горький).
Уйк&стагы бул секида кубылулардьщ талай турш пзш 
керсете беруге болады жэне оныц эр туршщ езше лайык 
ахы бар*. 
BipaK 6i3 
олай етпей, жогарыдагыдай уш-терт 
yjiriciH 
гана усынып, осылар аркылы, 
6ip 
жагынан, 
В.Маяковскийдщ уйкдс — елец жолдарындагы “сощы 
сездердщ ундестш деу — бекер, ол — елец хармакхарын 
6ip-6ipiHe 
кегендеу тэсшдершщ хек 
6ip xypi, 
айга кету керек, 
ец карапайым жэне кдрадурсш 
xypi 
гана”** дегеншщ жаны 
бар екенш еске арнайы сала кехюм1з келсе, еюнип жагынан, 
уйкдс та, ыргак секицц, елецнщ ен бойындагы дем мен 
тыныс, наз бен саз екенш айрыкдга атап етим1з келед1.
Уйкасты тек клаузуладан гана дздеуге академик
В.Жирмунский де карсы: “Уйкдс деген угымга — дещц ол,
— елецнщ композициясын киыстыруга катысы бар кез
* 
А.Квятковский.
“ Поэтикалык сездагш” (М., 1966, орыс тшнде) 
кзраныз 
— 3.1
С
** 
В.Маяковский.
Избр. произведения. М., ГИХЛ, 1953, т. 2, стр. 470.
285

келген дыбыс кдйталау йруге тшс”*. 
BipaK, 
бутан кдрап 
ассонанс пен аллитерацияны да уйкас дей беруге болмай- 
ды. “Уйкас — дещц профессор З.Ахметов, — ассонанс, ал­
литерация секши жеке дыбыстардыц жай кдйталануы емес, 
кейде 
6ip, 
кебше б1рнеше буындардыц ундес уйлеамГ’**.
Рас, уйкастыц туу тарихына кдрасак, муныц релш ат- 
кдрган нэрселер кеп: эуелде эн аткэрса, кешн созымды, 
созымсыз ун аткдрган. Кене дуние метрикасы секши тури 
нэсщцшердщ б1ркатарында (езбек, азербайжан, уйгыр, т.б.) 
он гасыр бойы елец елшем1 болып келген аруздыц сабаб — 
ватад — фасила непздершде куралган сепз турл1 бунагыныц 
(фаулун, фаилун, мафаилун, фаилатун, мустафилун, 
мустафаилун, муфаалатун, мафулату) кдйсысын алмацыз, 
булардагы шешухш шарттар да уйкдста емес, дауыс ырга- 
гында жаткдн. Уйкастыц мшдетш аткаратын аллитерация- 
лык эуен турнс-моцгол тукымдас якуттер мен хакастарда 
эл! бар. Алайда осылардьщ 6ipfle-6ipi бул кундердеп уйкаска 
пар келе алмайтыньш, силлабикалык елендеп уйкастыц 
орны мен рел1 айрыкща белек екенш атап айту керек.
0лец уйкдсы жайлы даулы-даусыз пнарлер кеп. Эдебиет 
зерттеуиплер! уйкдстыц эр турш аныктап, эркдйсысына 
толымды, толымсыз, т ш , сырткы, 
K ypdeai, 
жалац, терец, 
тайыз, ашык, туйык,-.
■
дегендер тэр1зд1 алуан турл1 ат берш, 
айдар тагьш жур. Булардыц бэрщде де, ерине, шындык, 
дэлел, логика бар. 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: