Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

16 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. №1-2(141-142). 2013
 
 
 
 
ӘОЖ  811.512.122'373.49 
 
Ж.Д. Есімова 
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті ф.ғ.к., Қазақстан, Алматы қ. 
E-mail: 
esimjulduz.84@mail.ru
 
 
Қазаға қатысты қолданылатын сөздердегі діни лексика 
 
Мақалада  қазаға  қатысты  қолданылатын  сөздердің  діни  лексикасын  зерттеу,  тіл  арқылы  халықтың 
ертедегі  рухани  байлығын  қарастыру  мәселесі  қарастырылады.  Адамның  рухани  болмысының 
қалыптасуында тіл мен діннің маңызы зор екендігі белгілі. Рухани мәдениет адамдардың қоршаған дүниеге 
көзқарасы,  діни  танымы,  наным-сенімі,  мінез-құлқы,  қабілеті,  т.б.  ұғымдар  арқылы  танылады.  Осы  орайда 
қоғамымыздағы діннің алатын орнын баса айта отырып, діни лексиканы жан-жақты зерттеу тың бастамаларға 
жол  ашады  деуімізге  әбден  болады.  Демек,  діни  лексиканы  зерттеу – дінді  зерттеу  емес,  ол  тіл  арқылы 
халықтың ертедегі рухани байлығын жан-жақты қарастыру, байымдау болып табылады. Діни лексикамыздан 
орын алатын ислам әлеміне тән көптеген сөздер мен ұғымдар өлім-жітім жағдайында қолданылып отырады. 
Түйін сөздер: өлім-жітім жағдайы, рухани байлық, кәміл мұсылман, шайтанның жолы, адамның жаны. 
 
Zh.D. Yesimova 
Religious vocabulary used in speech concerning the death 
 
The problem of researching the religious vocabulary concerning death and considering spiritual wealth of people 
in ancient time is discussed in this article. It is well-known that language and religion play very vital role in 
developing the spiritual essence of human. Intellectual culture is known with the concepts like world view,  religious 
knowledge, faith, character, ability of people. Highlighting the special role of religion in our society, we can say 
confidently researching religion vocabulary leads to new discoveries. So researching religion vocabulary is not 
researching religion, it is considering, discussing spiritual wealth of people in ancient time in depth through language. 
A lot of words and concepts peculiar the Islamic World from religion vocabulary are used in mortality cases.  
Keywords: mortality case, spiritual wealth, real Moslem, demon way, human soul. 
 
Ж.Д. Есімова 
Религиозная лексика, используемая в речи о смерти 
 
В  статье  рассматриваются  проблемы  исследования  религиозной  лексики,  применяемой  в  отношении 
покойника  духовные  ценности  народа  при  помощи  языка.  Известно,  что  язык  и  религия  играют  большую 
роль для  духовного становления человека. Духовная культура проявляется через мировоззрение человека к 
окружающему  миру,  его  религиозные  воззрения,  характер  и  другие  понятия.  В  этой  связи  необходимо 
обозначить  мето  и  роль  релгии  в  жизни  общества  и  отметить,  что  разносторонее  иследование  религиозной 
лексики ведет к новым неизведанным начинаниям. Таким образом, исследование религиозной лексики – это 
не исследование религии, а выявление древних ценностей народа при помощи языка. Многие слова и понятия 
исламского  мира,  вошедшие  в  нашу  религиозную  лекиску,  используются  в  похоронных  ситуациях  (цере-
мониях). 
Ключевые слова: похороны, духовные ценности, истинный мусульманин, чертов путь, душа человека. 
__________________________________________
 
 
Адамның  рухани  болмысының  қалыпта-
суында тіл мен діннің маңызы зор екендігі бел-
гілі.  Рухани  мәдениет  адамдардың  қоршаған 
дүниеге көзқарасы, діни танымы, наным-сенімі, 
мінез-құлқы,  қабілеті  т.б.  ұғымдар  арқылы  та-
нылады.  Осы  орайда  қоғамымыздағы  діннің 
алатын  орнын  баса  айта  отырып,  діни  лекси-
каны жан-жақты зерттеу тың бастамаларға жол 
ашады  деуімізге  әбден  болады.  Демек,  діни 
лексиканы  зерттеу – дінді  зерттеу  емес,  ол  тіл 
арқылы  халықтың  ертедегі  рухани  байлығын 
жан-жақты  қарастыру,  байымдау  болып  табы-
лады.  Діни  лексикамыздан  орын  алатын  ислам  
 
 
әлеміне тән көптеген сөздер мен ұғымдар өлім-
жітім  жағдайында  қолданылып  отырады.  Со-
лардың  бірқатарымен  таныса  отырып,  бұл  
ретте  ғалым  Б.  Сағындықұлының  «Ғаламның 
ғажайып  сырлары»  атты  еңбегін  негізге  ал- 
дық. 
Діни лексикада өлімге қатысты ұғымдардың 
бірі – аруақ. Құрамындағы негізгі сөз аруақ бо-
лып келетін сөз тіркестері (аруақтарға бағыш-
тау, аруақтарға сыйыну, аруақтарға тие бер-
сін, аруағына атағаным, аруақтарға арнап иіс 
шығару,  аруақ  қону,  Аруақ  разы  болмай  тірі 
байымайды, аруақ қолдасын, тірі аруақ  сынды  
 
 
Ж.Д. Есімова 

17
 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2(141-142). 2013 
 
 
тілек-бата  сөздер  мен  тіркестер  қолданылып  
отырады.  Ғалым  Б.  Сағындықұлы    жоғарыда  
 
аталған еңбегінде аруақтың төрт түрін көрсетіп, 
төмендегіше түсініктеме береді [1, 56]. 
  
 
1-сурет  – Аруақтың түрлері 
 
Киелі  сөздердің  лексика-семантикалық  құ-
рамы қазақтардың  тілдік санасы мен тілдік  кө-
рінісіндегі  аруақтар  туралы  ұғымдар  мен  на-
ным-сенімдерді  айқындауға  мүмкіндік  береді. 
Халық  ұғымында  «аруақ»  деген  сөзге  қасиетті 
деген  мән-мағына  сінген.  Осы  себепті  аруақ 
деп  тірі  адамдарға  көмектесе  алатын  қасиетті, 
киелі рухты түсінеді. Демек, өлі рухтардың бәрі 
бірдей аруақ болып санала бермейді. 
Өлі аруақтар. Араб тілінде «аруақ»–«рух» де-
ген сөздің көпшесі. Халық ұғымында аруақ деген 
сөзге «қасиетті» деген мағына сіңген. Осы себеп-
ті аруақ деп тірі адамдарға көмектесе алатын қа-
сиетті, киелі рухты түсінеді. Демек, өлі рухтар-
дың  бәрі  бірдей  аруақ  болып  санала  бермейді. 
Пайғамбарлардың, машайықтардың, әулиелердің, 
мұсылмандардың  қай-қайсысы  да  тірілерге  кө-
мектесе алады. Өлі аруақтар бір ерекше жағдай-
да болмаса көзге көрінбейді. Өз бейнесінде адам-
дардың түсіне ғана енеді. Адамның есі ауып, та-
лықсыған сәтінде ғана тірі кезіндегі формасында 
көріне алады. Киелі кісілерді бір немесе бірнеше 
аруақ  қолдаған  жағдайда,  ондай  адамды    халық 
«аруақты  кісі»  деп  атайды.  Осыған  орай  тілі- 
 
 
 
мізде  «Аруақ  қонған»  деген  тіркес  қолданы-
лады. 
Тірі  аруақтар. Қазақ «тірі аруақ» деп өлім ха-
лінде жатқан, құр сүлдесі қалған адамды айтады. 
Алайда тірі аруақтар кездеседі. Бұлар әртүрлі се-
беп,  мақсаттармен  өлмей  тірі  қалған  адамдар. 
Олардың  саны  беймәлім.  Дегенмен  халықтың 
ішінде белгілілері – Қыдыр мен Ғайып ерен  қы-
рық шілтен. 
Таза аруақтар. Қара аруақтардан айыру үшін 
пайғамбарлардың,  машайықтардың,  әулиелер-
дің,  шейіттердің,  кәміл  мұсылмандардың  т.б. 
рухтарын таза аруақтар  дейді. Бұлардың Алла-
ға ең жақын тұрғандығының мысалы сол – адам-
дар «құдай, аруақ жар болсын» деп сөйлейді. 
Қара аруақтар. Жындардың да өз әулие, ма-
шайықтары  болады.  Олар  өлгеннен  кейін  қара 
аруаққа  айналады.  Қолдарынан  келгенше  мұ-
сылмандарға көмектеседі. Жалпылама көзге түсе 
бермейді.  Бірақ  қасиетті,  киелі  адамдардың  көп-
шілігіне көрінеді. 
Діни ұғымдардың қатарын құрайтын бұдан да 
өзге өлімге қатысты сөздер: Қыдыр, Ғайып Ерен 
Қырық Шілтен, Періштелер, Жындар, Шайтандар.   
 
 
 
2-сурет – Діни ұғымдар 
АРУАҚ
ӨЛІ АРУАҚ
ТІРІ АРУАҚ
ТАЗА АРУАҚ
ҚАРА АРУАҚ
ДІНИ 
ҰҒЫМДАР
ҚЫДЫР
ПЕРІШТЕЛЕР.
ШАЙТАНДАР
ЖЫНДАР
ҒАЙЫП ЕРЕН 
ҚЫРЫҚ
ШІЛТЕН
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 1-2(141-142). 2013
 
Қазаға қатысты қолданылатын сөздердегі діни лексика 

18 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. №1-2(141-142). 2013
 
Қыдыр.  Араб  тілінің  «көк», «көкпеңбек», 
«жасыл»  деген  мағынасын  беретін  сөзі.  Өз  за-
манында  Қыдыр  пайғамбар  қай  жерге  отырса, 
сол жерден көктеп жас шөп шығады екен. Сон-
дықтан  «Қыдыр»  деп  атапты.  Ол  мұсылман-
дарға  көмектесу  үшін  Алла  тағаладан  өмір 
сұрапты.  Тілегі  қабыл  болыпты.  Мақсатына 
жету  үшін  мәңгі  тірі  суын  ішіпті.  Қыдыр  пай-
ғамбар  туралы  әңгімелер  халық  санасында 
жақсы сақталған. 
Ғайып  ерен  қырық  шілтен.  Арабтың,  көне 
түркінің  және  парсының  сөздерінен  құралған 
ғажап тіркес. Арабтың  «ғайыбы» – «жоқ болып 
кету», «көзден тасалану», «құдайлық ісі», «адам» 
деген  мағыналарда  жұмсалады. «Шілтен»  пар-
сы тілінде «қырық тән немесе қырық дене» де-
ген ұғымды береді. 
Періштелер. Мұхаммед  пайғамбардың  нұ-
рынан  жаратылыс  негіздерінің  бірі – от  жара-
тылған.  Оттың  таза  жалынынан  періштелер 
өмірге келген. Олар – Алла тағаланың  тікелей 
көмекшілері.  Періштелер  сан  алуан  формада 
жаратылған.  Мысалға  періштелердің  арасында 
адам, хайуан, мал, құс  бейнелері  кездеседі. Жеті 
қат  көктің,  пейіштің,  тозақтың,  Ғарыштың,  Күр-
сінің  тағы  басқаның  өз  періштелері  бар.  Пе-
ріштелердің  санын  бір  Алла  ғана  біледі.  Өсіп 
өнбейді, жыныссыз. Күнәдан пәк, кіршіксіз таза. 
Дегенмен де періштелер де құдайдың пендесі. 
Періштелер  жер  бетінде  өмір  сүріп  жатқан 
адамдардың  істерін  үнемі  бақылап  отырады, 
назарларынан  еш  нәрсе  тыс  қалмайды,  әрбір 
сәтті  қалт  жібермейді.  Бірде  ана  кісі  пейішке 
барады,  мына  кісі  тозаққа  барады  деп  өзара 
қат-ты таласады. 
Жындар.  Бұлар  періштелермен  тектес.  Бір 
бөлігі  оттың  шоғынан,  бір  бөлігі  оттың  түті-
нінен пайда болған. Періштелерден айырмашы-
лығы – өседі,  өнеді,  өледі.  Көзге  көрінбейтін 
рухтардың ішінде адамзатқа ең белгілілері осы-
лар.  Арабтар  өз  тілінде – жын,  парсылар–пері, 
түркі халықтары – дию, дәу дейді. Бұлар да бір 
формадан  екінші  формаға  ауыса  алады.  Ме-
кендері – жерде. Суда да, құрлықта да өмір сү-
реді. Адам баласы қашанда періштелердің қор-
шауында  болады.  Сондықтан  жындар  қасынан 
өтсе  де  көре  алмайды.  Періштелерін  қашырып 
алған адам жынның көзіне түседі. Адамдардың 
жынданатыны осы себепті. 
Шайтан.  Шайтан  дегеніміз – періштелерге 
қарама-қарсы тұрған инсан. Шайтанның алдау-
арбауынан,  сұрқиялығынан,  зиянкестігінен  Сү- 
леймен пайғамбар әбден зықысы шығып, қатты  
 
 
жиіркенген.  Бірде «оны жер бетінен жоқ етуді, 
қауымымен  байлап  тастауды»  өтінген.  Алла 
тілегін  қабыл  алып,  үш  күн  бойы  адамзатты 
шайтаннан  мүлде  ада  еткен.  Нәтижесінде  бар-
лық  адам  өмір  сүруді  қажет  етпей  қалады. 
Бәрінің  де  өлгісі  келген.  Тіршілік  мүлде  тоқ-
таған. Сүлеймен пайғамбар қатты сасыпты. Се-
бебін  сұрағанда  Алла  тағала: «Дүниенің  оты 
шайтан еді ғой. Тіршілікке, байлыққа, бақытқа, 
басқаға  қызықтыратын  Әзәзіл  болатын.  Қызы-
ғушылық  кеткен  соң  адамға  дүние  қажет  бол-
май  қалады» – дейді».  Олай  болса,  шайтанды 
қоя беріңіз» – деген екен пайғамбар. Содан бері 
Ібіліс бостандықта. 999 жаман қасиеті дамыған-
дықтан, оған мыңыншы шайтани қасиет үстел-
ген. Ол қасиетінің мүлде жақсы жағы болмайды. 
Шайтанның  жолына  шын  түскен  адам  шай-
танға  айналады.  Құдайдың  шайтанынан  адам-
ның  шайтаны  жаман.  Өйткені  ол  жамандықты 
шайтаннан  да  асырып  жібереді.  Сиқыршылар-
дың, жәдігөйлердің қай-қайсысы да – адам шай-
тан. Адам шайтан – өз бойындағы бүкіл жаман 
қасиеттерді дамыту, жексұрын болу деген сөз.  
 Рух.  Рух – Алла  тағаланың  өз  қазынасы, 
адамдарға берген аманаты. Оның ғажайып сыр-
лары  бізге белгісіз. Рух бір мекен-жайдан екін-
ші мекен-жайға ауысып отырады. Алғашқы ме-
кен-жайынан ананың құрсағына келеді. Рух ен-
геннен  кейін  ғана балаға жан   кіріп, қимылдай 
бастады. Бала өмірге келген соң денесінде, яғни 
жердің үстінде жүреді. Өлгеннен кейінгі мекен-
жайы көрде, яғни жер астында болады. 
Рух жер астына түскеннен кейін  ақырзаман-
ды,  қиямет-қайымды  күтеді.  Тезірек  болғанын 
қалайды.  Рухтар  жер  астында  мәңгі-бақи  қал-
майды,  көр  азабынан  құтылғаннан  кейін  бос-
тандыққа  шығады.  Туған-туысқандарына,  ата-
бабаларына  қосылып,  топ-тобымен  ұшып  жү-
реді.  Жеке-дара  да  ұша  береді.  Үрім-бұтағына 
келіп хабар алып кетеді. Тірілер өлі рухтардың 
жағдайын  білмегенімен,  өлі  рухтар  тірілердің  
хал-ахуалын  жақсы  біледі.  Әрине,  мұның  бар-
лығы Алла рұқсатымен болатын істер. 
Жан. Рух бір басқа, адам денесінің жаны бір 
басқа.  Рухты  адамға, періште, перілерге, жан-
ды бүкіл мақұлқатқа адам денесіне телу керек. 
Адам денесіндегі жанның хайуанаттардың, құс-
тардың, бүкіл мақұлқаттың жанынан өзгешелігі 
өз  бетінше  тіршілік  ете  алмайды.  Рухпен  қо-
сылғанда  ғана  әрекетке  көшеді.  Дененің  жаны 
рух шығып кеткеннен кейін  шығады. Рух – Ал-
ланың аманаты, жан – дененің тіршілік ету қа-
білеті [1, 54]. 
 
Ж.Д. Есімова 

19
 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2(141-142). 2013 
 
 
Өлім-жітімге  қатысты  берілген  діни  ұғым-
дармен  қатар,  діннің,  өлім  жөнелтудің  «от», 
«отқа табынуға» қатысты тұстарын баса айтуы-
мызға  болады.  Осы  тұста  атқарылатын  отқа 
қатысты ғұрыптардың (жоғарыда айтылғандай) 
дені төмендегідей: 
Шырақ  жағу – өлікті  үйден  шығарған  соң 
оның  аруланған  орынына  шырақ  жағылады. 
Мұның мәнісі де шырағы сөнбесін, ошағы өш-
песін,  ұрпақтары  жалғастырсын  деген  мағына-
да қолданылып келеді. 
От қойып арулау – Өлік шыққан үйді дереу 
басқа жерге ауыстырып, өлікті шығарған, оның 
денесі  жуылған  жерді    тазалап,  от  қойып  ару-
лайды.  Ол  жерді  қазып,  үстіне  топырақ,  тас 
үйіп  кішігірім  оба  жасайды  да,  оны  адам,  мал 
баспауын  жіті  қадағалайды.  Халық  түсінігінде 
мұндай  жерді  адам,  мал  басса  әртүрлі  ауыру-
ларға  ұшырайды  деген  сенім  орнаған.  Сон-
дықтан ол жерді от қойып арулайды, бұл жерді 
«арулаған жер» деп атаған [ 2, 111]  
Діни-табыну  тәжірибесі  мен  қарым-қаты-
наста  киелі  сөздер  (әдетте  бұл  Алланың  есім-
дері  мен  теңеулері)  мен  киелі  мәтіндерде  (Құ-
ранның аяттары мен сүрелері) магиялық қасиет 
болатындығын  айтуымызға  болады.  Мәселен, 
ұзақ жоқтау жырларына басу айту мақсатымен 
киелі құран аяттарын оқыған. 
Халықтың  діни  танымымен  тікелей  байла-
нысты  жайттардың  бірі – символдық  сипат. 
Мәселен,  адамның  жанының  шығуын  құстың 
ұшуымен  теңестіру  дәстүрлі  дүниетаным  ай-
ғағы. Ежелгі түсінік бойынша адам жаны тәнді 
тастап ұшып кетеді. Ол халық ұғымында бірде 
дем,  бірде  шыбын,  енді  бірде  құс  бейнесінде 
сипатталады. Қазақтың дәстүрлі ұғымы бойын-
ша  адамның  үш  жаны  болады  екен  дейді.  Бі-
ріншісі көгілдір жалын түріндегі «шыбын жан», 
ол – адамның соңғы демімен ұшып кетеді екен. 
Екіншісі – «ет  жан»,  ол  денеде  суығанға  дейін 
болатын көрінеді. Үшіншісі – «рухани жан» ол 
адамнан  ең  соңында  ажырайды-мыс.  Ақпарат 
берушілердің мәліметінше, көне түсінік бойын-
ша, «адам жаны үшке бөлініп, бірі аспанға ұшады, 
екіншісі молада қалады  да, үшіншісі үйдің  ма-
ңайында қалатын көрінеді Осындай діни таны-
мымыздың тұтастай көрінісі дүниеден өткен адам-
ды шығарып салу кезінде айқын байқалады. 
 
Әдебиеттер 
 
1 Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. І-бөлім – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 101 б. 
2 Ісләмжанұлы К. Қазақтың отбасы фольклоры. – Алматы: Арыс, 2007. – 332 б. 
 
References 
 
1 Saғyndyқұly B. Қazіrgі қazaқ tіlі. Leksikologiya. І-bөlіm – Almaty: Қazaқ universitetі, 2003. – 101 b. 
2 Іslәmzhanұly K. Қazaқtyң otbasy fol'klory. – Almaty: Arys, 2007. – 332 b. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 1-2(141-142). 2013
 
Қазаға қатысты қолданылатын сөздердегі діни лексика 

20 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. №1-2(141-142). 2013
 
 
 
 
УДК 81'38; 801.6; 808 
 
Н.Ю. Зуева 
К.ф.н., доцент Казахского национального университета им. aль-Фараби, Казахстан, г. Алматы 
E-mail: nataliazueva@rambler.ru 
 
К вопросу об авторской индивидуальности в научной речи 
 
В  статье  поднимается  проблема  допустимости  проявления  индивидуальности  в  научном  стиле.  Автор 
приводит  высказывания  крупных  ученых,  свидетельствующие  об  их  внимательном  отношении  к  языку,  о 
том,  что  развивать  науку  дальше  можно  только  на  литературном  языке  во  всем  его  богатстве,  во  всех  его 
безграничных  возможностях.  Стили  гениев  научной  литературы  отличаются  неповторимой  индивидуаль-
ностью,  а  у  отдельных  учёных  бросается  в  глаза  забота  о  способах  выражения,  стремление  создать  свой 
индивидуальный стиль, соответствующий предмету мысли и личности мыслителя. Сознательное отношение 
ряда ученых к стилю поднимает вопрос о связи стиля с личностью ученого.  
Ключевые слова: авторская индивидуальность, научный стиль, содержание, выражение, личность, стиль 
учёного. 
 
N.Yu. Zuyevа 
On the author's personality in scientific writing 
 
The article raises the problem of the admissibility of individualization in scientific style. The author gives 
statements of prominent scientists, which give evidence about their careful attention to the language, i.e. you can 
continue to develop a science only in the literary language in all its richness, in all its infinite possibilities. Styles of 
geniuses of the scientific literature differ by their unique individuality and some scientists try to take care about the 
expression of their methods, the desire to create their own individual style that matches the subject of thought and 
individuality of the philosopher. Conscious attitude of some scientists to the style raises a question about the 
relationship of a style with the personality of the scientist. 
Keywords: author's individuality, scientific style, content, expression, personality, style of scientist. 
 
Н.Ю. Зуева 
Ғылыми тілдегі авторлық дербестік мәселесі 
 
Мақалада  ғылыми  стильде  дербестіктің  болуы  туралы  мәселе  көтеріледі.  Автор  атақты  ғалымдардың 
тілге деген ұқыпты көзқарасын көрсететін пікірлерін келтіреді. Сонымен қатар ғалымдар ғылымды тіл бай-
лығының  шексіз  мүмкіндігін  пайдалана  отырып,  әрі  қарай  тек  әдеби  тілде  ғана  дамытуға  болатындығын 
айтады.  Ғылыми  әдебиет  данышпандарының  стилі  қайталанбайтын  дербестігімен,  ал  кейбір  ғалымдардың 
көрініс табу амалдары, ой нысанасы мен ойшыл ғалым тұлғасына сәйкес келетін өзінің жеке дербес стилін 
жасауға деген ұмтылысы көзге түседі. Бірқатар ғалымдардың стильге деген саналы көзқарасы стильдің ғалым 
тұлғасымен байланысы туралы мәселені көтереді. 
Түйін сөздер: авторлық дербестік, ғылыми стиль, мазмұн, көрініс табу, тұлға, ғалым стилі. 
________________________________
 
 
Научный стиль складывался исторически, на 
протяжении  веков.  Тенденция  его  развития  в 
настоящее  время  проявляется  в  дальнейшем 
обособлении  стиля,  увеличении  его  строгости, 
сдержанности,  усложненности.  Чтобы  убедиться 
в  этом,  достаточно  сопоставить  работы  лин-
гвистов  сравнительно  недавнего  прошлого – 
А.А.  Потебни,  Ф.Ф.  Фортунатова,  А.А.  Шах-
матова – с  работами  современных  языковедов. 
В книгах старых лингвистов ощущается стрем-
ление к простоте, доступности, популярности: в 
них  немного  терминов,  используются  тропы, 
постоянно  чувствуется  личность  пишущего. 
Большинство  современных  работ  адресовано  
 
 
специалисту  узкого  профиля:  синтаксис  текста 
усложнён,  изложение  загружено  терминами, 
образная  речь  сведена  на  нет,  личность  автора 
нейтрализована. 
Вопрос  об  индивидуальности  речи  автора 
традиционно  связывают  с  художественной  ли-
тературой,  в  которой  наличие  собственного 
стиля является неизбежным и неотъемлемым ее 
качеством,  одной  из  закономерностей  худо-
жественного  творчества.  Стиль  речи  каждого 
крупного  писателя  непременно  отличается  не-
повторимостью,  индивидуальностью.  Что  ка-
сается  авторской  речевой  индивидуальности 
стиля  ученого,  то  это  качество  научной  речи  
 
 
Н.Ю. Зуева 

21
 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2(141-142). 2013 
 
 
рассматривается  лингвистами  как  нечто,  не 
имеющее  существенного  значения,  необяза-
тельное  и  даже  вообще  несвойственное  науч-
ному  стилю.  Так,  автор  интересного  и  глубо-
кого  исследования  по  функциональным  разно-
видностям  русского  языка  Д.Н.  Шмелев,  от-
мечая,  что  авторский  стиль  изложения  может 
облегчать  или  затруднять  восприятие  содер-
жания,  нравиться  или  раздражать,  указывает: 
«В  научной  работе  нас  в  общем-то  интересует 
только  ее  содержание,  и,  по-видимому,  никто 
не  читает  специальных  исследований  ради  их 
стиля» [1, 62-63]. 
Порой  в  идеал  научной  коммуникации 
возводится общение абстрактных личностей – 
как  субъекта–продуктора  и  передатчика  науч-
ной  информации,  так  и  адресата.  Высказывая 
столь  категоричное  мнение,  А.Н.  Васильева 
признает, что «в действительности субъект не 
может  абстрагироваться  от  всех  несущест-
венных  в  плане  научной  коммуникации  черт 
своей личности», но она настаивает на том, что 
принцип  такого  устранения  является  нормой 
стиля  и  норма  утверждает  себя  в  том,  что 
речевые  элементы,  порождаемые  проявлением 
этих  черт,  воспринимаются  как  иностилевые 
или несобственно стилевые [2, 22-23]. 
Исследуя  материалы  редакторской  правки 
научных статей и акцентируя ее роль в нивели-
ровке  стиля  автора,  О.А.  Лаптева  приходит  к 
печальному  для  стилистики  выводу: «...Чтобы 
написать  в  наше  время  научную  статью,  не 
нужно  вообще  уметь  писать: достаточно  иметь 
в  своем  распоряжении  лишь  некоторый  срав-
нительно ограниченный набор языковых средств» 
[3, 131]. 
Некоторые  ученые  говорят  о  проявлении 
речевой  индивидуальности  в  научных  текстах 
как  о  чем-то  допустимом.  В  связи  с  этим  воз-
никает  важная  культурно-речеведческая  проб-
лема  допустимости  проявления  индивидуаль-
ности  в  научном  стиле,  которая  должна  ре-
шаться  с  учетом  связи  речемыслительного 
процесса  с  гносеологически-психологическими 
основами научного творчества и коммуникации 
в сфере науки, а также таких экстралингвисти-
ческих факторов, как время написания произве-
дения и жанр, область науки. 
Р.А.  Будагов  говорит  о  влиянии  больших 
ученых  на  формирование  научного  стиля, 
полемизирует  с  вышеприведенным  мнением 
О.А. Лаптевой, приводит многие убедительные 
высказывания  крупных  ученых,  свидетель- 
 
ствующие  об  их  внимательном  отношении  к 
языку,  о  том,  что  «развивать  науку  дальше 
можно  только  на  литературном  языке  во  всем 
его  богатстве,  во  всех  его  безграничных  воз-
можностях»,  проводит  параллель  между  мастер-
ством выдающихся писателей и ученых [4, 135, 
138-139].  
Специалист  в  области  научной  работы  и 
редактирования  М.П.  Сенкевич  высказывает 
мнение о необходимости бережного отношения 
к  авторской  манере  изложения.  С.Д.  Береснев 
пишет  об  авторском  стиле  ученого  как  об 
одном  из  пределов  функционального  стиля, 
когда авторская манера изложения оказывается 
сильнее  стандартности [3, 131]. На  проявление 
индивидуальности  речи  ученого  обратил  вни-
мание  еще  Л.  Ольшки,  один  из  первых  иссле-
дователей  научной  литературы.  Он  указывает 
на то, что стили таких гениев, как Леонардо да 
Винчи,  Джордано  Бруно  и  Галилео  Галилей, 
отличались  неповторимой  индивидуальностью, 
что  у  отдельных  писателей  бросается  в  глаза 
забота  о  способах  выражения,  стремление  соз-
дать  свой  индивидуальный  стиль,  соответ-
ствующий  предмету  мыслей  и  личности  мыс-
лителя [5, 156-157]. Таким  образом,  Ольшки 
отмечает сознательное отношение ряда ученых 
к стилю, поднимает вопрос о связи стиля с лич-
ностью  ученого,  хотя  и  не  исследует,  не  рас-
крывает  детально,  в  чем  же  конкретно  заклю-
чается  проявление  индивидуальности  речи  в 
текстах. 
Как видно из этого краткого обзора мнений, 
до сегодняшнего дня проблема авторской инди-
видуальности стиля в научных текстах остается 
дискуссионной  и,  следовательно,  требует  спе-
циального  изучения.  Между  тем,  специальных 
лингвостилистических  исследований  по  этой 
теме  почти  не  существует;  имеющиеся  и  вы-
полненные  в  последнее  время  на  конкретном 
материале  текстов  научной  прозы  работы  пос-
вящены либо очень узким вопросам, либо сами 
авторы  говорят  о  необходимости  дальнейших 
изысканий.  Так,  М.Н.  Кожина  и  Л.М.  Титова 
подчеркивают  нерешенность  проблемы  «сти-
листико-речевой  индивидуальности  научных 
текстов  как  в  теоретическом,  так  и  в  практи-
ческом аспектах» [6, 111].
 
В  связи  с  этим  встречаются  указания  на 
некоторые  общие  задачи  и  пути  исследования 
проблемы.  Так,  Р.А.  Будагов  говорит  о  необ-
ходимости  изучения  соотношения  общего  и 
индивидуального  в  формировании  стиля  науч- 
 
К вопросу об авторской индивидуальности в научной речи 

22 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. №1-2(141-142). 2013
 
ной речи в разных языках [4, 163]. М.Н. Кожина 
ставит  вопрос  о  степени  и  характере  индиви-
дуальных  различий  в  разных  функциональных 
стилях  и  о  влиянии  стиля  великого  ученого  (а 
не  только  писателя)  на  стиль  его  последо-
вателей,  т.е.  поднимает  проблему  речевого 
стиля научных школ и направлений [6, 120]. 
Иногда  в  конкретных  исследованиях  грам-
матических  и  лексических  явлений  научного 
стиля попутно отмечаются факты чисто личной 
специфики употребления некоторых категорий, 
указывается  на  необходимость  учитывать  при 
анализе  функционирования  данных  явлений 
особенности индивидуального стиля автора. 
Многочисленные  факты  проявления  яркой 
индивидуальности речи таких крупных ученых, 
как  К.А.  Тимирязев,  А.Е.  Ферсман,  А.Г.  Сто-
летов,  И.П.  Павлов,  И.М.  Сеченов,  рассма-
триваются  в  связи  с  изучением  проблем  мето-
дики ораторского и лекторского мастерства. 
Таким  образом,  мы  видим,  что  проблема 
проявления  авторской  речевой  индивидуаль-
ности  в  научных  текстах,  признаваемая  ак-
туальной  и  пока  что  остающаяся  дискуссион-
ной,  не  получила  должного  специального 
теоретического  исследования.  Будучи  затрону-
той  в  отдельных  статьях  попутно  с  другими 
вопросами,  эта  проблема,  как  отмечалось, 
имеет, кроме того, противоречивые толкования. 
Это  происходит  иногда  вследствие  того,  что 
автора  специального  исследования  в  основном 
интересуют  выдвинутые  им  самим  проблемы, 
высказываемое  мнение  по  поводу  проявления 
индивидуальности  не  всегда  является  теорети-
чески  обоснованным,  так  как  это  не  входит  в 
число  основных  задач  автора.  В  свою  очередь, 
конкретные  исследования  нуждаются  в  расши-
рении  объема  изучаемого  материала  и,  более 
того,  в  продолжении  исследования  этой  темы 
на большем материале. 
Одной  из  важных  сторон  рассматриваемой 
проблемы является вопрос об экстралингвисти-
ческих  факторах,  обуславливающих  проявле-
ние речевой индивидуальности ученого. Несом-
ненно,  что  индивидуальность  речи  любого 
человека,  в  том  числе  и  ученого,  неразрывно 
связана с индивидуальностью его личности. 
В своей статье мы исходим из общей теории 
индивидуальности,  выдвинутой  И.И.  Резвиц-
ким,  который  считает,  что  индивидуальность 
представляет  собой  многоструктурное  образо-
вание,  включающее  в  себя  природные  и  со-
циальные свойства человека [7, 9]. 
 
 
Если  перенести  это  положение  на  речевую 
деятельность,  то,  по-видимому,  окажется,  что 
природными  свойствами  человека  являются 
стиль  мышления,  отраженный  в  речи,  задатки 
литературных  способностей,  социальными – 
навыки  речевого  выражения  мысли,  получен-
ные в результате обучения, подчинение нормам 
того  функционального  стиля,  в  рамках  кото-
рого формируется то или иное высказывание. 
Важными  сторонами  человеческой  инди-
видуальности  являются  «единичность,  непов-
торимость,  без  учета  которых  она  не  может 
быть  правильно  понята,  но  которые  сами  по 
себе  еще  не  образуют  феномена  индивидуаль-
ности» [7, 13]. Выделяются  такие  свойства 
индивидуальности,  как  самобытность,  способ-
ность  быть  самим  собой,  быть  самостоятель-
ным субъектом деятельности. 
Нам  особенно  важными  кажутся  указания 
Резвицкого на то, что индивидуальность вклю-
чает  в  себя  как  общие,  так  и  единичные  свой-
ства  человека,  является  неповторимым  выра-
жением  их  целостного  единства,  что  целост-
ность индивидуальности гармонична. При этом 
особо  подчеркнем,  что  главным,  определяю-
щим  содержание  индивидуальной  неповтори-
мости  личности  является  стиль  ее  мышления, 
ее творческое самовыражение [7, 16]. 
В  понятие  «стиль  мышления»  входит  ука-
зание  на  логику  построения,  на  выражение 
определенного  класса  систем  знания,  а  также 
на  описание  и  объяснение  исследуемых  явле-
ний [7, 29]. З.М.  Семакова  подчеркивает,  что 
стиль  научного  мышления  является  очень 
сложным  (системным,  логическим)  явлением, 
многозначно  детерминированным  факторами 
различных  уровней  организации:  гносеологи-
ческими,  социальными  и  психологическими. 
Стилю  мышления  свойственна  не только исто-
рически  упорядоченная  устойчивость  (некая 
стереотипность,  стандартность),  но  и  постоян-
ное совершенствование  в связи с усложнением 
объекта  познания  и  повышением  активности 
субъекта,  т.е.  изменчивость.  Принимая  во  вни-
мание  специфику  интеллектуальных  свойств 
исследователя,  Семакова  указывает  на  чрезвы-
чайное  разнообразие  индивидуальных  стилей 
мышления даже в одной и той же области зна-
ния. «Индивидуальный  стиль  мышления  на-
столько сложен и противоречив, что ему одно-
временно  могут  быть  присущи...  и  гибкость,  и 
стандартность» [8, 209-210]. 
Выражение  определенного  класса  знаний,  
 
 
Н.Ю. Зуева 

23
 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2(141-142). 2013 
 
 
объяснения  и  описания  явлений  неразрывно 
связаны  и  происходят  в  процессе  речевого 
оформления  мысли.  Как  стиль  научного  мыш-
ления,  возникший  на  определенном  этапе  раз-
вития  человеческой  культуры,  так  и  стиль 
научной  речи,  который  своим  появлением  и 
формированием  обязан  потребностям  разви-
вающейся науки, является сложным системным 
явлением,  обусловленным  (если  отвлечься  от 
собственно  лингвистических  у  последнего) 
одними  и  теми  же  факторами:  гносеологи-
ческими,  социальными  и  психологическими. 
Как  стиль  научного  мышления,  так  и  функ-
циональный  стиль  научной  речи  исторически 
обусловлен,  устойчив  и  изменчив  одновре-
менно,  и  если  существует  бесконечное  разно-
образие внутренне сложных и противоречивых 
стилей  индивидуального  мышления,  то,  ве-
роятно,  в  рамках  единого  функционального 
научного  стиля  должно  существовать  разно-
образие  индивидуальных  речевых  стилей  уче-
ных. 
Как  известно,  в  сфере  науки  трудятся  уче-
ные  как  с  ярко  выраженной  индивидуаль-
ностью – и именно они и способны предложить 
принципиально  новые  решения,  выдвинуть 
оригинальные идеи, – так и множество других, 
менее  ярких  личностей.  На  подлинно  рево-
люционные,  входящие  в  историю  науки  от-
крытия  способны  только  ученые,  обладающие 
ярко  выраженной  индивидуальностью,  нестан-
дартным  типом  мышления,  высоко  развитыми 
способностями,  творчески  подходящие  к  стоя-
щим  перед  ними  проблемам,  способные  пре-
одолеть  барьер  стереотипности  мышления  и 
сложившиеся в науке представления. 
 

жүктеу/скачать 2,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: