Научные труды

«Ә
д
іл
ет
т
ің
» 
ғы
л
ы
м
и 
ең
б
ек
т
ер
і №
 1
 (
39
) 
20
12

А
заматтық  істер  бойынша  сот  әділдігін  сот  пен  іске 
қатысушы тұлғалардың арасында жүзеге асыру ба-
рысында, сонымен қатар сот шешімін орындау бары-
сында азаматтық іс жүргізу құқығымен реттелетін қоғамдық 
қатынастар  туындайды  және  дамиды.  Олардың  салалық  си-
паты  азаматтық  іс  жүргізу  нормаларына  негізделетіндіктен, 
сәйкесінше,  олар  азаматтық  іс  жүргзізу  құқық  қатынасы  бо-
лып табылады.    
Азаматтық  іс  жүргізу  қатынастарының  ұғымы  ең  алғаш 
рет  құқықтық  ғылымға  О.  Бюловпен  енгізілген,  ол  сот  пен 
тараптардың  құқықтар  мен  міндеттерге  ие  болатын  әдеттегі 
азаматтық-құқықтық  сипаттағы  міндеттемелі  қатынас  ретін-
де  құрастырды  [1,56  б].  Дегенмен,  азаматтық  іс  жүргізу 
О.  Бюловпен  бірте-бірте  сатылар  бойынша  дамитын  бір-
неше  субъектілермен  бірыңғай  құқықтық  қатынас  ретінде 
қарастырылады. 
Азаматтық  іс  жүргізу  құқықтық  қатынас  ретінде  «Бюлов» 
теориясы көптеген жылдар бойы азаматтық іс жүргізу құқық 
ғылымының негізгі теориясы болып келді.
Цивилист-процессуалистердің  арасында  О.  Бюловтың  тео-
риясын жалғастырушы А.Х. Гольмстенді атап өтуге болады.
Азаматтық  іс  жүргізу  құқықтық  қатынастың  құрылымы 
туралы  мәселе  құқықтануда  біркелкі  шешілмейді.  Мәселен, 
В.Н. Щегловтың пікірі бойынша, нақты азаматтық іс бойын-
ша өндірісті қозғаумен бір күрделі азаматтық іс жүргізу құқық 
қатынасы пайда болады [2,35 б].
Бұл  құқықтық  қатынастың  күрделілігі  азаматтық  іс 
жүргізудің динамикасымен шарттасқан, яғни  сатыдан сатыға 
өтумен және қатысушылардың құрамының көпсубъектілігімен 
көрініс табады. 
Басқа  процессуалистердің  пікірі  бойынша,  азаматтық 
іс  бойынша  өндірісте  бір  азаматтық  іс  жүргізу  құқықтық 
қатынасы емес, мұндай қатынастардың тұтастай жүйесі пайда 
болады. Белгілі болғандай, әр жүйе оның элементтерінің өзара 
жүйесін  ұсынады.  Азаматтық  іс  жүргізу  құқық  қатынастар 
жүйесінің  құрамдас  бөлігінің  рөлін  элементарлық  құқықтық 
қатынастар атқарады. 
Азаматтық  сот  өндірісінің  сатылығы  азаматтық  іс  жүргізу 
құқықтық қатынас жүйесінде де әсерін тигізеді. Ол дегеніміз, 
өзара шарттасқан, пайда болатын және дамитын элементарлық 
ДЕМЕСЕНОВА Б.
Каспий Қоғамдық 
Университетінің МЮ1-11-
1К-тобының 
1-курс магистранты
азаматтыҚ іс жүргізу ҚұҚыҚ 
Қатынасының түсінігі мен 
белгілері 
ГРАЖДАНСКОЕ, ГРАЖДАНСКО-ПРОЦЕССУАЛЬНОЕ ПРАВО
АЗАМАТТЫҚ, АЗАМАТТЫҚ ІС-ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ

«Ә
д
іл
ет
т
ің
» 
ғы
л
ы
м
и 
ең
б
ек
т
ер
і №
 1
 (
39
) 
20
12

құқықтық қатынастар бір-бірін алмастыра оты-
рып, өндірісті қозғаудан бастап іс бойынша сот 
шешімінің орындалуына дейінгі азаматтық іс 
жүргізудің динамикасын білдіреді. 
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының 
спецификалық ерекшелігі - әрбір элементарлық 
құқық  қатынастың  міндетті  субъектісі  – 
соттың болуында (сот – тарап, сот – прокурор, 
сот – куәгер, сот – аудармашы және т.б.).
Азаматтық  іс  жүргізу  құқығының  теория-
сында  басқа  пікір  айтылған  (И.А.  Жеруолис, 
А.Ф.  Козлов,  А.И.  Зинченко),  оларға  сәйкес, 
азаматтық іс жүргізу құқық қатынастары сот 
өндірісі  қатысушыларының  арасында  соттан 
тыс пайда болады, мысалы тікелей қатынастар 
– тараптар арасында [3,48 б]. Әрине, мұндай 
пікірмен келісу мүмкін емес, өйткені ол заңға 
негізделмеген. Азаматтық іс жүргізу заңы сот 
өндірісі қатысушыларына бір біріне қатысты 
өзара  іс  жүргізу  құқықтары  мен  іс  жүргізу 
міндеттерін жүктемейді.  
Азаматтық  іс  жүргізу  құқық  қатынас 
жүйесінде  негізгі,  қосымша  және  қызметтік-
көмекші құқық қатынас түрлерін ажырата біл-
ген жөн. 
Негізгі  азаматтық  іс  жүргізу  құқық 
қатынасына нақты іс бойынша азаматтық сот 
өндірісі пайда бола алмайтын және әрекет ете 
алмайтын  құқық  қатынастары  жатады  (сот 
пен талап қоюшы, сот пен жауапкер, сот пен 
арызданушы арасында).
М.С.  Шакарянның  пікірі  бойынша,  негізгі 
азаматтық  іс  жүргізу  құқық  қатынастарына 
басқа  тұлғалардың  құқықтары  мен  заңды 
мүдделерін  қорғау  үшін  өз  атынан  сотқа 
жолданған  прокурорды  немесе  мемлекетті 
немесе  басқа  тұлғаны  сот  өндірісінің  басқа 
қатысушыларымен  байланыстыратын  құқық 
қатынастарды жатқызу қажет [3,51б].
Дегенмен,  өйткені  мұндай  құқықтық 
қатынас  фундаменталдық  сипатқа  ие  болып 
табылмайды  және  белгілі  бір  жағдайда  сот 
өндірісі  олардың  қатысуынсыз-ақ  дами  бе-
реді. 
Талап  қойған  прокурор,  бiтiмгершiлiк 
келiсiм  жасау  құқығынан  басқа,  талап 
қоюшының  барлық  iс  жүргiзу  құқықтарын 
пайдаланады,  сондай-ақ  барлық  iс  жүргiзу 
мiндеттерiн  мойнына  алады.  Прокурордың 
басқа  тұлғаның  мүдделерiн  қорғау  үшiн  та-
лап қоюдан бас тартуы ол тұлғаны iстiң мәнiсi 
бойынша қарауды талап ету құқығынан айыр-
майды (ҚР АІЖК-нің 55-б, 5-т).
Негізгі  азаматтық  іс  жүргізу  құқық 
қатынастары  үшін  тән  қасиет  –  іс  бойынша 
өндірістің басынан бастап соңына дейін әрекет 
етуінде. 
Қосымша  азаматтық  іс  жүргізу  құқық 
қатынастары  сотты  өндірісте  бір  іс  бойынша 
қатысатын және басқа өндірісте қатыспайтын 
тұлғалармен  байланыстырады  (прокурормен, 
үшінші тұлғалармен).
Азаматтық  сот  өндірісіндегі  қызметтік-
көмекші  іс  жүргізу  құқық  қатынастары 
қызметтік-көмекші  функцияларды  орындай-
тын қатысушылар мен соттар арасында пайда 
болады  (куәгерлермен,  сарапшылармен,  ма-
мандармен, аудармашылармен). 
Жоғарыда айтып өткендей, ХІХ ғасырдың заң 
әдебиеттерінде де, ХХ ғасырдағы заңгерлердің 
еңбектерінде  де  азаматтық  іс  жүргізу  құқық 
қатынастарының  ұғымы,  құрылымы  туралы 
мәселелер әрқашанда дау туғызды. Дегенмен, 
соның  ішінде  іс  жүргізу  қатынастарына  тән 
белгілерді атап өтейік.  
Біріншіден,  азаматтық  іс  жүргізу  құқық 
қатынастары  тек  құқықтық  сипатта  болады 
және  жалпы  ереже  бойынша  тек  құқықтық 
нысанда  әрекет  етеді.  Осы  негізгі  белгімен 
ол  материалдық-құқықтық  қатынастардан 
ерекшеленеді.  Мысалы,  отбасы  қатынастары 
құқықтық  реттеуге  дейін  пайда  болады  және 
одан  тыс  әрекет  етеді.  Ал  азаматтық  істер 
бойынша сот әділдігі функциясын жүзеге асы-
румен  байланысты  пайда  болатын  іс  жүргізу 
қатынастары  құқықтық  нысаннан  тыс  әрекет 
ете алмайды.  
Екіншіден,  азаматтық  іс  жүргізу  құқық 
қатынастары биліктік сипатқа ие, өйткені мұнда 
императивтілік ретінде азаматтық іс жүргізудің 
реттеу  әдісі  өз  бастауын  осы  жерден  алады. 
Сот іс жүргізу қатынастары шеңберінде құқық 
нормаларын  қолдана  отырып,  билік  органы 
ретінде  әрекет  етеді.  Судьяның  ұйғарымдары 
мен шешімдері азаматтық іс жүргізудің барлық 
қатысушылары  үшін  сөзсіз  міндетті  болып 
табылады.  Әрине,  қатысушылар  сот  актілері-
не  наразылық  келтіруге  құқығы  бар,  бірақ 
сот  талаптарынан  тыс  әрекет  етуге  олардың 
құқығы жоқ. Сондықтан азаматтық іс жүргізу 
құқық қатынастары сот тұлғасында мемлекет 
пен сотқа қорғануға келген тұлғалардың өзара 
ГРАЖДАНСКОЕ, ГРАЖДАНСКО-ПРОЦЕССУАЛЬНОЕ ПРАВО
АЗАМАТТЫҚ, АЗАМАТТЫҚ ІС-ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ

«Ә
д
іл
ет
т
ің
» 
ғы
л
ы
м
и 
ең
б
ек
т
ер
і №
 1
 (
39
) 
20
12

байланысын білдіре отырып, жария-құқықтық 
сипатқа ие болады.  
Үшіншіден,  азаматтық  іс  жүргізу  құқық 
қатынастары  құқыққолдану  сипатында  бола-
ды,  өйткені  олардың  негізгі  мазмұны  болып 
материалдық және процессуалдық құқық ретін-
де нормаларды қолдану жөніндегі қызметі та-
былады.  
Төртіншіден, жоғарыда айтылған белгілердің 
ішінен  туындайтын  белгі  -    барлық  сатылар-
да міндетті субъект – судьяның қатысуы. Сот 
қызметінен тыс іс жүргізу қатынастары пайда 
болмайды және әрекет ете алмайды. Істі қарау 
барысында пайда болатын кез келген құқықтық 
қатынастар  азаматтық  іс  жүргізу  шеңберінде 
ғана әрекет етеді және сот қызметімен негізде-
леді.  
Бесіншіден,  азаматтық  іс  жүргізу  құқық 
қатынастарына  көпсубъектілік  тән  болып  ке-
леді.  Сотпен  қатар  мұнда  саны  шексіз  болып 
табылатын  басқа  барлық  іс  жүргізу  субъек-
тілері  қарым-қатынасқа  түсуі  мүмкін.  Мыса-
лы, талап қою өндірісінде сотпен бірге талап 
қоюшы мен жауапкер қатысады, сонымен бірге 
әр тарптың тарабынан бірнеше тұлғалар, соны-
мен  қатар  олардың  өкілдері  қатысуы  мүмкін. 
Іске дау нысанасына дербес талап мәлімдейтін 
үшінші  тұлғалар,  прокурор,  іс  бойынша 
қорытынды беретін мемлекеттік органдардың 
өкілдері  қатысуға  құқылы.  Одан  басқа,  про-
цеске  көмекші  функцияны  атқаратын  немесе 
дәлелдемелік  ақпарат  көзі  болып  табылатын 
өзге қатысушылар тартылады. 
Алтыншыдан,  азаматтық  іс  жүргізу  құқық 
қатынастары  динамизммен  ерекшеленеді,  бір 
іс жүргізу әрекетінен екіншісіне өту, бірінші са-
тыдан келесіге өтуі. Мысалы, арыз қабылданып 
алғаннан кейін сол мезетте істі сот талқылауы 
үшін жіберуге болмайды. Заң ең алдымен  істі 
дайындау жөнінде процессуалдық әрекеттерді 
міндетті жүргізуді талап етеді. 
Тек  кейбір  жағдайда  ғана  іс  жүргізу 
қатынастарын 
азаматтық 
іс 
жүргізу 
заңнамасымен бекітілген кезектілікті сақтамай, 
дамытуға мүмкіндік беріледі. Мысалы, бірінші 
сот инстанциясында қаралатын іс азаматтық іс-
тер бойынша шешімдер бойынша қайта қарау 
сатысынан тыс, атқару өндірісі сатысына өтуі 
мүмкін,  егер  нақты  істің  қатысушыларының 
ешқайсысы  сот  шешіміне  шағым  келтіру 
жөнінде ешқандай әрекет жасалмаған болса.   
Азаматтық  іс  жүргізу  құқық  қатынастарын 
сипаттау  барысында  мындай  сұрақ  туындай-
ды: нақты іс бойынша қанша іс жүргізу құқық 
қатынасы  пайда  болады?  Әрбір  азаматтық  іс 
бойынша  бірыңғай  күрделі  іс  жүргізу  құқық 
қатынасы  пайда  болады,  оның  шеңберінде 
процессуалдық  әрекеттерді  жүзеге  асырумен 
байланысты жеке іс жүргізу құқық қатынастары 
пайда болады, өзгереді және тоқтатылады. 
Процессуалдық  әрекеттер  арқылы  сот 
өндірісінің 
қатысушылары 
өздерінің 
құқықтары  мен  міндеттерін  жүзеге  асырады. 
Процессуалдық  әрекеттерден  тыс  құқықтар 
мен  міндеттерді  іске  асыру  мүмкін  емес.  Со-
нымен қатар белгілі бір әрекеттерді азаматтық 
іс  жүргізу  сатысының  негізінде  іске  асыру  іс 
жүргізу  қатысушыларының  басқа  құқықтары 
мен  міндеттерін  одан  әрі  іске  асыруына 
мүмкіндік береді. 
Тұтастай алғанда, азаматтық іс жүргізу құқық 
қатынастың ерекшелігі – олардың биліктік си-
патта болуында, яғни билік қатынастары ретін-
де  әрекет  етеді  (азаматтық  іс  жүргізу  құқық 
қатынастарының  субъектілері  –  сот  және  сот 
өндірісінің кез келген қатысушысы – билік ету 
және бағыну қатынастарында болады).
Осы  қатынастардың  негізінде  азаматтық  іс 
жүргізу  құқық  қатынастары  субъектілердің 
теңдігі негізге алынатын (мысалы, азаматтық, 
еңбек, 
отбасы) 
материалдық 
құқық 
қатынастарынан өзгешеленеді. Сот өндірісінің 
міндетті  субъектісі  ретінде,  азаматтық  iстер 
бойынша  сот  төрелiгiн  азаматтық  iс  жүргiзу 
заңдарында  белгiленген  ережелер  бойынша 
тек қана сот жүзеге асырады (ҚРАІЖК-нің 7-
бабы) [4].
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының 
тағы  бір  ерекшелігі  болып  олардың  тек 
құқықтық қатынас ретінде әрекет етуінде.  
Аталған  азаматтық  іс  жүргізу  құқық 
қатынастарының  ерекшеліктері  сот  пен  сот 
өндірісінің  кез  келген  басқа  қатысушылары 
арасында  субъективті  құқықтар  мен  заңмен 
қорғалатын  мүдделерді  қорғау  процесін-
де  азаматтық  іс  жүргізу  құқық  нормалары-
мен  реттелетін  қоғамдық  қатынастар  ретінде 
анықтауға мүмкіндік береді. 
Ал  енді  азаматтық  іс  жүргізу  құқық 
қатынастарының пайда болу алғышартына да 
қысқаша тоқталып өтейік. Кез келген құқықтық 
қатынастың  дәстүрлі  пайда  болу  негіздеріне 
ГРАЖДАНСКОЕ, ГРАЖДАНСКО-ПРОЦЕССУАЛЬНОЕ ПРАВО
АЗАМАТТЫҚ, АЗАМАТТЫҚ ІС-ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ

«Ә
д
іл
ет
т
ің
» 
ғы
л
ы
м
и 
ең
б
ек
т
ер
і №
 1
 (
39
) 
20
12

үш заңи шарт жатқызылады: құқық нормасы, 
құқық субъектілік, заңи айғақтар.
Құқық  нормалалары  –  бұл  құқықты  со-
ттар  арқылы  жүзеге  асыруда  процеске 
қатысушылардың, соттың әрекеттерін реттей-
тін жалпы танылған ереже [5,37б].
Құқық субъектілік – бұл азаматтық іс жүргізу 
құқығы субъектілерінде белгілі бір құқықтық 
мәртебенің болуын талап етеді. Құқық субъек-
тілік категория ретінде екі элементтен тұрады: 
құқық қабілеттілік және әрекет қабілеттілік.
Заңи  айғақтар  азаматтық  іс  жүргізу 
құқық  қатынастарының  пайда  болу,  өзгеру, 
тоқтатылуының және өзге де динамикасының 
негіздері ретінде әрекет етеді. Процессуалдық 
заңи  айғақтардың  өзіне  тән  ерекшелігі  бар. 
Ол  –  сот  пен  іске  қатысушы  тұлғалардың 
процессуалдық  әрекеттері.  Мысалы,  талап 
қою  өндірісі  талап  қоюшымен  талап  ары-
зын  беру  және  судьямен  істі  қозғау  туралы 
ұйғарым шығаруы сияқты процессуалдық заңи 
айғақтармен қозғалады. Іс бойынша өндіріс сот 
шешімін немесе басқа да ұйғарым шығарумен 
тоқтатылады [3,118б].   
Жоғарыда  атап  өткеніміздей,  азаматтық  іс 
жүргізудің  негізгі  субъектісі  сот  болып  та-
былады.  Сондықтан,  соттың  процессуалдық 
әрекеттері  азаматтық  іс  жүргізу  құқық 
қатынастарының  динамикасын  анықтайтын 
негізгі заңи айғақтардың рөлін атқарады. 
Сонымен  қатар  көптеген  процессуалдық 
заңи айғақтар екінші, туынды сипатқа ие бола-
ды, өйткені олардың пайда болуы, ең алдымен, 
басқа  айғақтардың  болуымен  анықталады. 
Мысалы,  іс  бойынша  өндірісті  тоқтата  тұру 
туралы  ұйғарым  ҚР  АІЖК-нің  242,  243-бап-
тарында  көрестілген  мән-жайлардың  бірі 
анықталған жағдайда сотпен шығарылады. 
ӘДеБиеттер
1.  Гражданский  процесс:  Учебник/Под 
ред. В. А. Мусина, Н. А. Чечиной, Д. М. Чечо-
та.—М.: Проспект, 2008. - 480 с.
2.Щеглов В. Н. Гражданское процессуаль-
ное правоотношение — М, 1966. - С. 148
3.Шакарян  М.С.  Гражданское  процессу-
альное право (учебник) - М.: Проспект, 2004. 
- 584 с
4.ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі 1999 
жылғы 13 шiлдедегi № 411 Заңы.
5.  Ильясова  Г.А.  ҚР-ның  азаматтық  іс 
жүргізу құқығы: Жалпы бөлім. Оқу құралы 
–  Қарағанды:  «САНАТ-Полиграфия»,  2007. 
- 135 б.
ГРАЖДАНСКОЕ, ГРАЖДАНСКО-ПРОЦЕССУАЛЬНОЕ ПРАВО
АЗАМАТТЫҚ, АЗАМАТТЫҚ ІС-ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ

«Ә
д
іл
ет
т
ің
» 
ғы
л
ы
м
и 
ең
б
ек
т
ер
і №
 1
 (
39
) 
20
12

С
удебная экспертиза – это разновидность  экспертизы, 
проводимой  в  рамках  судопроизводства.  С  экспер-
тизами в других сферах деятельности человека она 
сходна в том, что является исследованием на основе специаль-
ных научных знаний. Судебная экспертиза отличается рядом 
признаков (целью, задачами, методикой, правовым регулиро-
ванием и др.), в том числе и специфическим субъектом – судеб-
ным экспертом. В настоящее время на территории Казахстана 
судебные экспертизы различных родов (видов) выполняются 
не только в государственных органах судебных экспертиз ми-
нистерства юстиции и министерства здравоохранения, но и в 
негосударственных судебно-экспертных учреждений, частны-
ми  экспертами.  Они  объединены  единой  методологической, 
правовой  и  организационной  основой,  методиками  проведе-
ния отдельных видов судебных экспертиз.
Многочисленные  общественные  отношения  по  организа-
ции и проведению судебной экспертизы регулируются на за-
конодательном  уровне.  Порядок  назначения  и  производства 
судебной  экспертизы  устанавливается  процессуальным  зако-
нодательством.  Однако  правоотношения,  складывающиеся  в 
процессе первоначальной подготовки, сдачи квалификацион-
ных экзаменов, лицензирования и последующей периодичес-
кой аттестацией не имеют юридического значения для процес-
суального права.  Именно они наиболее сильно влияют на ход 
судебно-экспертного исследования, объективность и качество  
заключения эксперта, соблюдение принципов судебно-экспер-
тной  деятельности.  Поэтому  в  специальном  законе  о  судеб-
но-экспертной деятельности при раскрытии содержания этой 
деятельности      наряду  с  экспертной,  научной,  методической 
работой входит и профессиональная подготовка судебных эк-
спертов(1).
Правовой статус судебного эксперта неразрывно связан с по-
нятием судебного эксперта. Нормативное закрепление понятия 
судебного эксперта имеет важное методологическое значение, 
отражает состояние теории судебной экспертизы и создает ус-
ловия для эффективного дальнейшего научного исследования.  
В  подавляющем  большинстве  работ  судебный  эксперт  рас-
сматривается в процессуальном аспекте, хотя законодательное 
закрепление  содержания  судебно-экспертной  деятельности 
гораздо шире.  Именно с позиций процессуального права да-
МУШАТОВА К.А.
кандидат юридических наук, 
ассоциированный профессор 
Каспийского Общественного 
Университета
о правовом статусе 
судебного эКсперта
УГОЛОВНЫЙ ПРОЦЕСС
ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС-ЖҮРГІЗУ

«Ә
д
іл
ет
т
ің
» 
ғы
л
ы
м
и 
ең
б
ек
т
ер
і №
 1
 (
39
) 
20
12

ется понятие судебного эксперта  в п.12 статьи 
12 Закона РК «О судебно-экспертной деятель-
ности»:  «судебный эксперт - лицо, соответс-
твующее требованиям настоящего  Закона, ко-
торому органом (лицом), ведущим уголовный 
процесс,  судом  либо  органом  (должностным) 
лицом,  уполномоченным  рассматривать  дела 
об  административных  правонарушениях,  в 
порядке,  установленном  законом,  поручено 
производство  судебной  экспертизы».  Опреде-
ление  громоздкое  с  отсылочными  нормами, 
что не соответствует ясности и четкости норм 
закона,  законодательной  технике.  Анализ  от-
сылочных норм закона показывает, что требо-
вания,  предъявляемые  к  судебному  эксперту, 
различаются.    Должность  судебного  эксперта 
в  государственных  органах  судебной  экспер-
тизы «может занимать гражданин Республики 
Казахстан» (п. 5 ст. 12 закона РК О СЭД). Вне 
органов  судебной  экспертизы  лица  осущест-
вляют  судебно-  экспертную  деятельность  на 
основании лицензии и в период деятельности 
в государственных организациях судебной эк-
спертизы действие лицензии приостанавлива-
ется. Исходя из нормативного правового акта  о 
квалификационных требованиях к физическим 
лицам, обратившимся за выдачей лицензии на 
право занятия судебно-экспертной деятельнос-
тью, отсутствует требование о гражданстве (2). 
С другой стороны в соответствии с п. 14 п.п. 2 
Правил  лицензирования  судебно-экспертной 
деятельности  действие лицензии прекращает-
ся в случае утраты лицом гражданства.
Основная    деятельность  судебного  экспер-
та  –  это  производство  судебной  экспертизы, 
которая проходит в рамках судопроизводства. 
Желание  государства  в  лице  законодателя  и 
уполномоченных исполнительных органов ос-
вободить  так  называемых  частных  экспертов 
от  обязанностей  как  гражданина  создает  не-
обоснованные льготные условия  на рынке ока-
зания этого вида услуг, имеющего публичный 
характер. На наш взгляд, в тех редких случаях, 
которые могут возникнуть на практике, можно 
ограничиться приглашением лиц в разовом по-
рядке. Эти случаи производства судебной экс-
пертизы в разовом порядке достаточно четко и 
полно установлены  в п.3 ст.12 закона РК «О 
судебно-  экспертной  деятельности»:  назначе-
ния судебной экспертизы, не проводимой на-
шими экспертами, привлечения судебных экс-
пертов иностранного государства, отвода всем 
экспертам  определенной  специальности  или 
отвода в целом органа судебной экспертизы. 
Существующие  противоречия  в  законода-
тельстве  можно  избежать,  если  придержи-
ваться  единых  принципов  судебно-эксперт-
ной  деятельности,  которые  предопределяют 
и  требования  к  желающим  стать  судебными 
экспертами, особенностей субъекта этого рода 
деятельности.  В  определении  судебного  экс-
перта  должны  быть  отражены  существенные 
признаки понятия. Исходя из этого, предлагаю 
следующее  определение  судебного  эксперта: 
«Судебный эксперт - это гражданин Республи-
ки Казахстан, имеющий высшее образование и 
право на занятие судебно-экспертной деятель-
ностью,  полученное в установленном законом 
порядке».
Правовой  статус  судебного  эксперта  дол-
жен быть единым, так как  связан с профес-
сиональной  деятельностью    по  обеспечению 
судопроизводства знаниями из естественных, 
технических и иных наук. Полномочия судеб-
ного  эксперта  направлены  на  эффективную 
реализацию  функции  предоставления  само-
стоятельного  вида  доказательств  и  особой 
процессуальной  формой  её  предоставления  
лицом, не имеющего интереса  в процессе. 
В январе 2010 года был принят новый (вто-
рой    в  истории  Казахстана)  закон  о  судебно-
экспертной деятельности, который  охватыва-
ет  деятельность  не  только  государственных, 
но и частных экспертов (1).  И  значительно 
расширилась  законодательная  база  по  регу-
лированию  судебно-экспертной  деятельнос-
ти,  которая  направлена  на  приведение  её  в 
соответствие с положениями данного закона. 
Однако  подзаконные  нормативные  правовые 
акты  не  затрагивают  проблем  правового  ста-
туса судебного эксперта вне государственных 
учреждений. 
Правовой статус в теории права рассматри-
вается в узком и широком значении. Правовой 
статус  судебного  эксперта  в  узком  значении 
–  это  права  и  обязанности,  установленные  и 
гарантированные  государством.  В  широком 
понимании  правового  статуса  судебного  экс-
перта включает следующие структурные эле-
менты:  основания  и  порядок  приобретения 
статуса;  основания  и  порядок  приостановле-
ния  и  прекращения  статуса;  права  и  обязан-
УГОЛОВНЫЙ ПРОЦЕСС
ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС-ЖҮРГІЗУ

«Ә
д
іл
ет
т
ің
» 
ғы
л
ы
м
и 
ең
б
ек
т
ер
і №
 1
 (
39
) 
20
12
0
ности;  гарантии  реализации  прав  эксперта; 
ответственность.
Для  приобретения  статуса  судебного  эк-
сперта  необходимо  отвечать  определенным 
предписаниям, которые соответствуют модели 
судебного эксперта, его профессиограмме. Их 
можно  разделить  условно  на  общие  и  специ-
альные. К общим требованиям можно отнести 
наличие у претендента  высшего образования, 
гражданства,  полной  дееспособности,  безуп-
речной репутации. К специальным требовани-
ям  относится  получение  квалификационного 
свидетельства на право производства опреде-
ленного вида судебной экспертизы путем сдачи 
квалификационного экзамена. Так, Россинская 
Е.Р. полагает, что»…объективизация процесса 
доказывания  диктует  необходимость  обеспе-
чение единых квалификационных требований 
к  государственным  судебным  экспертам,  су-
дебным экспертам негосударственных экспер-
тных учреждений и частным экспертам» (3, с. 
159). Этого же мнения придерживаются и дру-
гие ученые (4).
В настоящее время порядок и условия при-
обретения  статуса  судебного  эксперта  регу-
лируется    законом  о  судебно-  экспертной  де-
ятельности  и  подзаконными  нормативными 
правовыми  актами  применительно  только  к 
государственным судебным экспертам(5).  
Для осуществления судебно-экспертной де-
ятельности  вне  органов  судебной  экспертизы 
необходима лицензия. Лицензия выдается фи-
зическим  лицам,  соответствующим  квалифи-
кационным  требованиям,  предъявляемым  к 
судебно-экспертной деятельности: квалифика-
ционное свидетельство, специальное оборудо-
вание и стаж экспертной работы не менее пяти 
лет. Лицензия на занятие судебно- экспертной 
деятельностью  в  области  судебно-медицинс-
кой,  судебно-психиатрической,  судебно-нар-
кологической экспертизы выдается юридичес-
ким лицам (1, 5). 
Постановления  правительства  Республики 
Казахстан от 4 июня 2010 № 511 и внесенные 
в него изменения от 11 ноября 2011г. сущест-
венно не изменили квалификационные требо-
вания к физическим лицам, обратившимся за 
выдачей  лицензии  на  право  занятия  судебно- 
экспертной деятельностью со времени приня-
тия первого закона о судебной экспертизе от 12 
ноября 1997года (6). В нормативных правовых 
актах  не  указаны  порядок,  место  и  условия 
приобретения,  непрерывность  накопления  5-
летнего стажа экспертной работы. 
Для  получения  квалификационного  свиде-
тельства государственного судебного эксперта 
необходимо  пройти  специальную  профессио-
нальную подготовку по определенной экспер-
тной  специальности  до  одного  года,  включая 
участие в производстве судебных экспертиз.
Подготовка  судебных  экспертов  осущест-
вляется  внутри  самой  экспертной  системы 
министерства  юстиции.  Первичная  подготов-
ка  и  переподготовка  кадров  в  области  судеб-
ной  медицины  осуществляется  на  кафедре 
АО «Медицинский университете Астана» как 
курс последипломного образования (7, с. 11). 
Вопрос о  подготовке судебных экспертов вне 
органов судебной экспертизы остается откры-
тым.
При приеме на должность стажера – экспер-
та и последующего получения квалификацион-
ного свидетельства судебного эксперта должно 
быть  максимальное  сокращение  личных  про-
извольных  решений  руководителей  судебно-
экспертных  учреждений,  так  как  подбор  кад-
ров обеспечивается путем непосредственного 
обращения  к  работодателю.  Система  приема 
должна  ориентироваться  на  личные  заслуги 
кандидата, его личностные качества и профес-
сиональную  пригодность.  И  в  действитель-
ности  гарантировать  конституционное  право 
каждого  на  свободу  труда,  свободный  выбор 
рода деятельности, а самое главное обеспечить 
доступ  к  выбранной  профессии.  Это  должна 
быть  прозрачная  система  подбора  кадров  по 
судебно- экспертным специальностям.    
В  подзаконных  нормативных  правовых  ак-
тах  по  присвоению  квалификации  судебного 
эксперта  имеются  расхождения,  пробелы  в 
процедуре  присвоения  квалификационного 
свидетельства судебного эксперта, устранение 
которых  является  условием  эффективности 
реализации  действующего  законодательства. 
Инструкция  как  производный  нормативный 
правовой  акт  детализирует  применение  зако-
на,  в  частности  норм  касающихся  порядка  и 
условий  приема  квалификационного  экзаме-
на.  К  сожалению,  в  Инструкции  по  приему 
квалификационного  экзамена  не  определено 
количество тестовых заданий, сохраняются ли 
положительные  результаты  тестирования  при 
УГОЛОВНЫЙ ПРОЦЕСС
ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС-ЖҮРГІЗУ

«Ә
д
іл
ет
т
ің
» 
ғы
л
ы
м
и 
ең
б
ек
т
ер
і №
 1
 (
39
) 
20
12
1
повторной  сдаче  экзаменов  и  на  какой  срок, 
общее время тестирования; отсутствует крите-
рии оценки сдачи экзамена и его форма (пись-
менная  или  устная);  характер  трех  экзамена-
ционных вопросов, на какой срок сохраняется 
результат сдачи квалификационного экзамена 
(бессрочно,  один  год  и  т.д.),  пороговый  уро-
вень  тестирования  определяемый  приказами 
министерства юстиции и министерства здраво-
охранения различен  (60% и 70%) и т.д. (8,9) 
Совершенствование  законодательства  о  су-
дебно-экспертной деятельности  тесно связано 
с понятием судебного эксперта и его норматив-
ным  закреплением,  доступом  к  этой  профес-
сии,  детальным  регулированием  оснований 
и  порядком  приобретения  статуса  судебного 
эксперта, что будет способствовать качеству и 
эффективности  специфической  деятельности 
судебного эксперта.

жүктеу/скачать 2,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: