О ббк 83. 3 (5 Қаз) б 20 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті

77
Кемесі тауарымен қарық болып,
Кез келді мезгіліне бағы қашқан.
 
Кәсіпке сонан бері кетті ебі,
 
Келмеді қайтып байлық теңіздегі. 
 
Борышқа белшесінен батып әбден,
 
Мүлкінің болды бәрі жоқ есебі.
 
Баяғы байлық дәурен бастан көшіп,
 
Секілді түсте көрген болды кебі.
Және де бір саудагер байып еді, 
Саудасын әр жерлерге жайып еді.
Үстіне байығанның баимын деу,
Оның да осы бір зор айыбы еді.
Малынан о да айрылып, жұрдай болды, 
Саудасы сынып, бағы тайып еді.
 
Санасам, толып жатыр осындай кеп, 
 
Қанағат «байыдым», – деп етпейтін көп. 
 
Сазайы шіркіндердің жай тұрмаған, 
 
«Құдая, бергеніңе мың шүкір!» – деп,
Сол жерде Қайыршыға Қыдыр келіп: 
«Жүруші ем, – деді, – аяп, сырттан көріп. 
Дорбаңның ауызын ашып, тос, бейшара,
Мен сені байытайын алтын беріп. 
Жалғыз-ақ бір шарты бар, ал есіңе, 
Түскеннің бәрі алтын дорба ішіне. 
Дорбадан жерге түссе, тозаң болып, 
Жұмсауға жарамайды пайда ісіңе.
 
Көремін: дорбаң ескі, нашар екен, 
 
Қызығып, қызармасын онша шекең. 
 
Алтынды қанша алсаң да, аямаймын 
 
Бірақ бұл дорбаң сенің шыдар ма екен?»
Қайыршы енді қарап тұрсын нешік, 
Дорбасын тоса берді аузын шешіп.

78
«Сала бер, төгілер деп қорықпа, – деді, 
Болғанмен дорбам ескі, емес тесік».
 
Сауылдап құйылды алтын дорбасына, 
 
Қайыршы сағатта бай болмасын ба?!
 
Бір ғана өзі түгіл, әулетімен,
 
Байырлық болды тапқан олжасына.
«Ау, жаным! – Қыдыр айтты, – енді жетер, 
Қанағат уақытың болды етер.
Жарылып кетсе байғұс, дорбаң ескі,
Алтындар рәсуә болар бекер».
 
«Сала түс, әлі де болса, бітегене!
 
Жарылсын бет алдына дорба неге?
 
Сала бер, алтындарың таусылмаса,
 
Дорба үшін жарылар деп қайғы жеме».
«Ал, толды дорбаң әбден, жетер, жаным! 
Жарылып тығыздасаң, кетер, жаным!
Аз байлық емес бұ да, біле білсең,
Тоймастық ете берме бекер, жаным!»
 
«Тағы да салшы, сал!» – деп емінеді, 
 
Шыдамай дорба енді сөгіледі.
 
Қазына дорба толған бір минутта 
 
Сау етіп бәрі жерге төгіледі.
Төгіліп алтын болды тозаң мен шаң, 
Қайыршы аузын ашып отыр аң-таң.
«Табалап өзгелерді, әй, Қайыршым,
«Қанағат етпеген соң, деуші ең, сазаң!»
Аз байлық емес еді сенің де олжаң,
Қызығып, демегенде жұрттан озам!»
* * *
 
Осымен қысқартамын сөзді жай-ақ,
 
Үстіне жығылғанның салмай таяқ.
 
Кінәні қанағатқа аударайын,
 
Қам көңіл Қайыршыға тимей, аяп.
 
Қанағат жүзіқара, жоламайтын 
 
Бейне бір байлық пен бақ араздай-ақ.

79
38. YлEC
Қосылып, бірнеше адам ортақтасып,
Үй салып, ортасынан дүкен ашып.
Саудасы жұғымды боп байып, әбден,
Шат болып көңілдері судай тасып;
Ақшаны төбедей ғып үйіп қойып,
Үлесіп отыр еді шуылдасып.
«Үй жанып барады!» – деп хабар берді, 
Жүгіріп келіп біреу түсі қашып.
 
«Жүріңдер, – біреуі айтты, – барайық, деп, 
 
Есепке қайтып келіп салайық», – деп.
 
Айтады екіншісі: «Мың сомым кем,
 
Тоқтаңдар, соны әуелі санайық», – деп.
 
«Кем, – деді, – екі мыңым және бірі, 
 
Қараңдар, ап-анық тұр кемі, міне!»
«Қой! – десті өзгелері, – бұл өтірік, 
Болмаса керек қате ондай ірі».
Тауыса алман сөздерінің бәрін теріп,
Әйтеуір зор жанжалдың кірді түрі.
 
Бірталай ерегіспен мезгіл өтті,
 
Ұмытты, жанжалдасып, бәрі де өртті.
 
Есептің бітуіне от қарар ма?
 
О-дағы түтіндетіп келіп жетті.
Шығарға жол жоқ, жалын қамап алған,
Бәрі де мал-мүлкімен күйіп кетті.
* * *
 
Ойласақ, уақиға емес болмайтұғын,
 
Ел қайда, өзін даудан қорғайтұғын?
 
Қазіргі пайдасына бәрі жетік,
 
Адам аз алдын қарап болжайтұғын.
 
Аңдыған бірін-бірі жаудан жаман,
 
Байқасам, ел белгісі – оңбайтұғын.

80
Бұл белгі табылып тұр біздің жұрттан, 
Таласып бір-бірінің жүзін жыртқан.
Алданып арадағы дау-шарына,
Қатерден қапері жоқ келер сырттан.
39. Өзен Мен ҚАрАсУ
 
Қарасу Өзенге айтты: «Ғажап мұның! 
Мезгілің бар ма, сірә, табар тыным. 
Тасисың бірде кеме, бірде салдар, 
Қайықтың есебі жоқ сансыз мыңын. 
Суыңда күндіз-түні тыныштық жоқ, 
Қалайша шаршамайсың, жарықтығым? 
Бейнетім менің егер сендей болса,
Бір күн де төзбес едім, нақ бұл шыным. 
Байқасам салыстырып саған қарап,
Рахат ұжмақ, менің көрген күнім.
 
Ол рас, сендей атақ, дабысым жоқ, 
Айбынды бұйраланған ағысым жоқ. 
Планда орынды да көп алмаймын,
Қағазға сыймай тұрқым, онша ұзын боп. 
Сонда да мендей рахат көрмек қайда! 
Бейне бір мамық төсек түбім майда. 
Жұмыс жоқ, уайым жоқ мен бір ханым, 
Салдырып белден төсек жатқан жайға.
 
Есепсіз рахатым, бейнетім кем,
Дермісің көрген күнің меніңмен тең?! 
Үстімнен кемелер мен салдар түгіл,
Жел қайық, тым болмаса, жүре ме екен?! 
Түседі жапырақтар кейде ғана,
Айында екі-үш рет көп болса ең.
 
Мазамды жел де алмайды төмен ойда 
Қозғалмай ұйқылы-ояу жатқан бойға, 
Осынша әуре болып жүргеніңе 
Қаламын ғажаптанып қиял-ойға».

81
 
Сол шақта Өзен айтты: «Тоқта, надан! 
Сөзіңді шығын қылма жоққа, надан!
Ісімді әурешілік, пайдасыз деп,
Білмесең, құр өтірік соқпа, надан!
Ағынмен су зораяр деген қайда?
Мұндай сөз хабарыңда жоқпа, надан?
 
Зорайып болдым Өзен аққаныммен 
Сендей боп текке қарап жатпадым мен. 
Толтырып ой-саланы жылда суға, 
Келтірдім көпке пайда тапқаныммен. 
Жайылса жер жүзіне дабыс-даңқым, 
Оны да қарап жатып таппадым мен.
 
Бойыммен осы аққан алмай дамыл, 
Ағармын, әлі де болса, неше жүз жыл. 
Суалып оған дейін жатқан сенің 
Дүниеде атың қалмас, суың түгіл».
 
Айттырған періште ме яки жын ба?! 
Әйтеуір Өзен сөзі шықты шынға.
Сол аққан қалпынан жаңылмастан, 
Жүздерден асып алып, кетті мыңға. 
Суалып, қоқым түсіп, балдыр басып, 
Қарасу құри берді жылдан-жылға. 
Сарқылып он жыл болмай, дымы бітіп 
Су деген жоғалды аты ақырында.
* * *
 
Мысалы, үлкен Өзен тынбай аққан 
Халықтар миһнат шегіп, рахат тапқан. 
Жетісіп ғылым, өнер баршасына,
Толып тұр ханасына қонған бақтан. 
Меңзеймін Қарасуды, қазақ, саған, 
Талпынбай, талап ойлап, қарап жатқан. 
Барады қатар жұрттың бәрі озып,
Ілгері жылжымайсың жалғыз аттам. 
Оянып, жан-жағыңа сал көзіңді,
Түбіңе жетпей қалмас қамсыз жатқан. 
Өткізіп уақытты өкінерсің,
Бәледен, басқа келмей, деймін сақтан.

82
 
Қазағым, сал құлағың нақылыма, 
Түсініп айтқан достық ақылыма.
Сөз емес еріккенде ермек еткен,
Айтамын жаным ашып жақыныма. 
Қозғалмай бұл күйіңмен жата берсең, 
Боларсың Қарасудай ақырында.
40. МАл IIIы Мен МАсА
Бір малшы көлеңкеге келіп жатып, 
Қасқырдан иттеріне сеніп жатып,
Үстінде көк шалғынның, самал жерде 
Тырайып қалды сабаз ұйықтап қатып.
 
Келеді қара жылан шағайын деп,
 
Қапысын ұйықтағанда табайын деп. 
 
Малшыны сол уақытта Маса шақты,
 
Оятып, бұл бәледен қағайын деп.
Ұйқысын малшы оңды ашпай тұрып, 
Өлтірді шағып тұрған Масаны ұрып.
Көтеріп жерден басын біраздан соң,
Қарады жан-жағына мойнын бұрып. 
Жыланды көрген шақта малшы өкінді, 
Достығын Сары масаның сонда ұғып.
 
Сөзімнің сөкпеңіздер шолақтығын, 
 
Демеңдер сөз жазуға олақтығым.
 
Жыланды малшы көріп болғаннан соң, 
 
Келмеді бір-біріне жолатқызғым.
* * *
Мысалы, қазақ – малшы ұйықтап жатқан, 
Жыланды бәле делік аңдып баққан.
Бәленің түрін көрген мен – Сары маса, 
Халықты оянсын деп сөзбен шаққан.
 
Ойлаймын: «Осы сөз де жетеді, – деп,
 
Қатты айтсам, сөзім батып кетеді, – деп. 
 
Ұйқысы ашылмаған жұрт өзімді – 
 
Қорқамын Сары масадай етеді, – деп.

МАсА

84
МАсА
Түсіне қарап,
Ішінен түңілме!
Күшіне қарап,
Ісінен түңілме.
сӨз иесінен
Ызыңдап ұшқан мынау біздің маса, 
Сап-сары, аяқтары ұзын маса.
Өзіне біткен түсі өзгерілмес 
Дегенмен қара яки қызыл маса.
Үстінде ұйықтағанның айнала ұшып, 
Қаққы жеп, қанаттары бұзылғанша, 
Ұйқысын аз да болса бөлмес пе екен, 
Қоймастан құлағына ызыңдаса?!
жАзУШының ҚАнАғАты
Бұл сөзді біреу алмас, біреу алар, 
Құлағын біреу салмас, біреу салар. 
Теп-тегіс көпке ұнау оңай емес,
Кейіне жарамаса, кейіне жарар.
Қайсысы ықыласын салып тыңдап, 
Жаратпай қайсыбірі, теріс қарар. 
Дүниеде сүйгенім бар, күйгенім бар, 
Солардан аз да болса белгі қалар.
тУысыМА
Болармын нағып риза туысыма?
Туыппын таршылықтың уысында.
Шамам жоқ, жан-жағыма қол созарлық,
Тар көрдің тығылғандай қуысына.

85
Айта алмай шын сөзіңді қорғалайсың,
Туғаның бүйтіп қор боп құрысын да!
Бар пайдаң өз басыңнан артылмаса,
Мал ғұрлы мағына жоқ тұрысыңда.
жАДОвсКАЯДАн
Мінсіз таза меруерт
 
Су түбінде жатады.
Мінсіз таза асыл сөз
 
Ой түбінде жатады.
Су түбінде жатқан зат
 
Жел толқытса шығады.
Ой түбінде жатқан сөз
 
Шер толқытса шығады.
ҚОжА нАсреДДин АҚылы
Бір күні Қожа Насреддин жиылған жұртқа үгіт айтуға мінбе-
ге шығып: «Азаматтар, мен сөйлейін деп тұрғаным ненің жайы, 
білесіңдер ме?» депті. Жұрт: «Жоқ, білмейміз!» – депті. Қожа: 
«Білмесеңдер  білмейтін  нәрселеріңді  мен  қалай  сөйлеймін» 
деп мінбеден түсіпті. Жұрт қамтама қалып, білмейміз дегеніміз 
ағат болған екен, енді сұраса білмесек те білеміз деп айталық 
депті.
Екінші  рет  Қожа  мінбеге  шығып  тағы  сұрапты:  «Аза-
маттар!  Мен  не  жайын  сөйлемекпін,  білесіңдер  ме?»  –  деп. 
«Білеміз!  Білеміз!»  –  деп  жұрттың  бәрі  шулапты.  «Өздерің 
біліп тұрсаңдар, мен несін айтайын» – деп Қожа мінбеден тағы 
түсіпті. Жиылған адамдар, айтады: «енді сұраса білетіндер де, 
білмейтіндер де бар» деп айтпақшы болып сөз айтысты.
Үшінші  рет  Қожа  мінбеге  шығып  бұрынғыдай  тағы 
сұрағанда,  жиылғандар  «білетініміз  де  бар,  білмейтініміз  де 
бар»,  –  депті.  «Олай  болса,  білетіндерің  білмейтіндеріңді 
үйретсін, білмейтіндерің білетіндеріңнен үйренсін! – деп Қожа 
мінбеден түсіпті де жүріп кетіпті.

86
ОҚУғА ШАҚырУ
Балалар! Оқуға бар! Жатпа қарап!
Жуынып, киініңдер шапшаңырақ!
Шақырды тауық мана әлдеқашан,
Қарап тұр терезеден күн жылтырап.
 
Адам да, ұшқан құс та, жүрген аң да, 
 
Жұмыссыз тек тұрған жоқ ешбір жан да: 
 
Кішкене қоңыз да жүр жүгін сүйреп,
 
Барады аралар да ұшып балға.
Күн ашық, тоғайлар шат, ың-жың орман, 
Оянып жан-мақұлық түнде қонған,
Шығады тоқылдақтың тоқ-тоқ дауысы
Сайрағы сарғалдақтың сыңғырлаған
 
Өзенде балықшылар ау қарап жүр,
 
Тоғайда орақ дауысы шаң-шұң орған.
 
«Аллалап», ал, кітапты қолдарыңа!
 
Құлдарын Құдай сүймес жалқау болған.
нәБеК Аты
Арабтың Нәбек деген жалғыз аты –
Сол екен болған малы, мүлкі, заты.
Озбайтын шапса жылқы асқан жүйрік,
Бітпеген өзге аттарға түр-сипаты.
 
Күн сайын жал-құйрығын сүзіп тарап, 
 
Суарып мезгілімен, жемдеп, қарап,
 
Өткізбей күндіз ыстық, түнде суық,
 
Адамнан атын артық күтеді араб.
Бар екен Дайыр деген бір асқан бай,
Малы көп, түрлі бұйым бәріне сай.
Мұңы зор: сонша байлық ортасында 
Аты жоқ жылқысында жарлы атындай.
 
Ал деді, аямады малын, затын,
 
Алмады, бермеді де Нәбек атын:
 
Атқұмар атын қимас, жанын қияр, –
 
Атынан еш нәрсе жоқ оған жақын. 

87
Дайырда күндіз күлкі, түнде ұйқы жоқ, 
Жарлыдай жалғыз атты, бай сиқы жоқ. 
Алмаққа Нәбек атын амалменен,
Ойлайды алдайын деп бір пақыр
1
 боп.
 
Жүретін Нәбек һәман жолын біліп, 
 
Үстіне сылқым-сылқым киім іліп,
 
Ауру, халі мүшкіл, мүсәпірше 
 
Отырды жол шетінде, аһ-уһілеп.
Оңаша, жолдасы жоқ, жалғыз өзі 
Нәбекті келе жатқан көрді көзі.
Өтерде нақ қасынан бишарасып,
Ыңқылдап, міне, Дайыр айтқан сөзі:
 
«Е, жаным! Мен жолаушы, жолым алыс, 
 
Адам жоқ бұл маңайда маған таныс.
 
Ауру, дәм татпаған үш күндей аш, 
 
Орнымнан жылжу маған қиын жұмыс. 
 
Атыңмен анау елдің ортасына 
 
Жеткізсең, берер едім көп-көп алғыс!»
Тоқтатып, басын тартып, Нәбек атты: 
«Жарайды, мінгесе ғой, кел!» – деп айтты. 
Сөйлейді тағы Дайыр жыламсырап:
«Халім жоқ, міне алмаймын, дертім қатты».
 
Атынан бұл сөзді естіп, түсті Нәбек, 
 
Көтеріп мінгізді ерге сүйеп, демеп.
 
Тиюі тізгін қолға мұң-ақ екен,
 
Жөнелді, бір тебініп, Дәкең шу деп.
Шығып ап оқ бойы жер, қарап кейін, 
Ойлайды: бірдеме оған деп кетейін.
«Әй, Нәбек! Кім екенім білдің бе енді? 
Атыңмен қоштас, аңқау, сорлы ақпейіл!»
 
«Тұра тұр! – Нәбек айтты, – тоқтап солай, 
 
Атыма асық еді адам талай.
 
Тілейтін жалғыз сенен тілегім сол –
 
Адамға айта көрме – алдың қалай!»
«Бұ не сөз? Не тілек!» – деп бай таңданды, 
Мәнісін білейінші деп ойланды:
1
 Пақыр – араб сөзі «кеден», «жары» деген мағынада.

88
«Айтпа деп сонша өтініп, жалынасың,
Көрерсің айтсам онан не залалды?»
 
«Ойлама! – Нәбек айтты – арбайды деп, 
 
Қол жетпей, тілін құрап, жалғайды деп.
 
Оқиға бұл секілді шықса аузыңнан,
 
Білгейсің! Жайылмай, жай қалмайды деп. 
 
Қалайша алғаныңды жұрт естісе,
 
Қараспас шын пақырға алдайды деп».
Мұны естіп, Дайыр жылдам аттан түсті: 
Ұққанға адал сөзден бар ма күшті?
Құлашын жайып, қойнын ашып келіп,
Нәбекті сүйіп Дайыр, мойнын құшты.
* * *
 
Ебі көп, дорбасы жоқ қайыршылар,
 
Ебіне Құдай көнсе, байыр шығар.
 
Арымай алдырғанға Нәбекшілеп,
 
Адам аз айтқанды ұғып Дайыршылар.
Жақын бол, жақындықты ебім дейді, 
Бергенді алдым еппен тегін дейді.
Қайтармай, қарыз алып қайбіреулер,
Алдадым, бермей кеттім, жедім дейді.
 
Осындай ер басына іс көп келер!
 
Білмеспіз кімге қалай, кім дөп келер!
 
Сұмдығы сұраушының азаймаса,
 
Не жөн бар? Қайырсыз деп жұртқа өкпелер?!
сОрлы БОлғАн МҰжыҚ
Болған соң кәсібі ұрлық, ұры залым,
Ұрлауға ұят дей ме жұрттың малын?
Ойы арам, қаны қара, ол неғылсын!
Біреуді зар жылатпақ, зор обалын!
 
Құдай да, Құран да оған жалғыз қарын,
 
Сол үшін қара жерге көмген арын,
 
Ұры еніп бір Мұжықтың сарайына,
 
Сыпырып кетіпті ұрлап, қоймай бәрін.

89
Мұжығым жатарда бай, тұрса сорлы, 
Байлықтың құр тып-типыл, қалған орны. 
Аһылап-уһілейді, ұры алған соң 
Терімен маңдайының жиған қорды.
Туысқан, көрші, құда-құрмаласын,
Дос-жарын жиып, Мұжық жәрдем сұрады:
 
«Қайғымды, – Мұжық айтты, – шағам, жұртым! 
 
Сендерден жақын кімді табам, жұртым! 
 
Ұшырап зор қазаға, жайым мынау!
 
Не көмек бересіңдер, маған жұртым?»
Жиылып келген өңшең жақындары, 
Мұжыққа ақыл айтып жатыр бәрі.
Сорлыға бар мүлкінен жұрдай болған 
Мінеки, берген көмек-ақылдары:
 
Карп деген бөлесі айтты: «Әуел баста 
 
Бай деп ат керек еді шығармасқа!»
 
Құдасы Клим айтты: «Мұнан былай 
 
Сарайды үйден оқшау салдырмасқа!»
Айтады көрші мұжық бір жасырақ: 
«Болғаннан емес қой бұл сарай жырақ!
Қабаған кісі алатын төбеттерден 
Қораға қоймағаннан ит асырап.
 
Қаншығым балалады күні кеше,
 
Ал, сонан аямайын керегіңше!
 
Бірталай, үйшік толған күшігі бар,
 
Ішінен табылатын қандай десе.
 
Көршіме көңілі жарым қимаймын ба?
 
Обалын мойныма артып, өлтіргенше!»
Жүз ақыл берген шығар келген бәрі:
Бірі олай, бірі бұлай деп жас-кәрі.
Аямай тіл көмегін беріп, беріп,
Бір адам қараспады сөзден әрі.
 
Ей, Мұжық, жұртқа сенбе, өзіңе сен!
 
Өледі аштан қонақ әрі-сәрі.
 
«Ауызыңды құрғақ қасық босқа қажар», 
 
Шығынға құр айтқан сөз болмас дәрі.

90
* * *
Бұл сөздің мағынасы емес терең,
Сонда да қорытуын айтып берем;
Әртүрлі сыналатын жер болмаса, 
Достықты, жақындықты шын-ақ дер ем. 
Жап-жақын жайшылықта көп дос-жарды 
Мен неге жамандықта сирек көрем?
 
Тар кезең, талма жерде табылу жоқ, 
 
Қалады құлақтары болып керең.
 
Осындай дүниенің ісін байқап,
 
Достық пен жақындыққа талғап сенем.
ҚАзДАр
Бір ұзын алып қолға мықты шыбық, 
Қаздарын қалаға айдап шықты мұжық. 
Қуалап, байғұстарды келеді ұрып,
Асығып базар күнге жаны шығып.
 
Тексерсек мұжық ісін байқап, ойлап, 
 
Оған да дұрыс емес кінә қоймақ.
 
Асықты базар күнге, пайда көп деп, 
 
Қаздарды ұрды ма ол босқа ойнап?
Десеңдер, олсыз базар тарамайды,
Дер едім: мұжық ісі жарамайды.
Пайдасы, базар өтіп, кетер жерде,
Қаз түгіл, адамға да қарамайды.
 
Біздерше қаздар, бірақ сынамады, 
 
Оларға мұжық ісі ұнамады.
 
Жолыққан жолаушыға бәрі шулап, 
 
Мұжықтың ісін айтып, кінәлады.
«Бар ма екен, бізден сірә, соры қалың?! 
Қожасып қуалайды мұжық жарым. 
Қорлайды ұрып-соғып, ойламайды, 
Мойнында қандай міндет, қарыз барын!
 
Ойласа, қайдан біздің асылымыз?
 
Румды құтқарған қаз нәсіліміз!
 
Айт істеп атамыздың құрметіне,

91
 
Өтпейді һәман онда жыл мейрамсыз!
 
Таяқ жеп жай қаздарша, жүргеніміз 
 
Наданға душар болып бір білімсіз!»
Қаздарға жолаушы айтты: «Тоқтаңдаршы! 
Ауысқан ақыны айтып, жоқтаңдаршы! 
Сендерді қадірлеуге не үшін міндет? 
Мұжықты айыпты қылып боқтаңдаршы!»
 
«Істеген атамыздың ісі қайда?
 
Румды құтқарғаны азғантай ма?»
 
«Қоя тұр, – жолаушы айтты, – көрдегіңді! 
 
Өздерің келтірдіңдер қанша пайда?»
«Айттық қой атамыздың еткен ісін!
Әлде өзің сөзімізге сенбеймісің?»
 
«Сенемін һәм білемін атаң жайын! 
 
Сендерді қадірлеуге деймін не үшін?! 
 
Өткізді өз бастарың қандай еңбек?
 
Атаңда көрде жатқан жоқ жұмысым».
«Біздің бе?..
2
 жоқ өткізген еңбегіміз!» 
«Әне жөн, сыйламаса, көнбегіңіз:
Мені де атам жақсы, қадірле деп,
Таласып қиын болар жеңбегіңіз.
 
Жақсы-ақ боп аталарың өткен шығар, 
 
Ісіне қарай құрмет еткен шығар.
 
Қалдырмай асылынан арттағыға,
 
Өзімен жақсылығы кеткен шығар.
Көрдегі көмек болмас бабаларың,
Кем болса өздеріңнің бағаларың.
Көніңдер, ұрса, соқса, сойса-дағы!
Болған соң қуырдақтық шамаларың».
 
Кетермін баяндасам алысқа бек:
 
Лайық әр нәрсеге керек қой еп. 
 
Жайынан жат қаздардың сөйлеген сөз 
 
Көбіне жақын қаздың тиетін дөп.
Бетіне көрдегінің көнін ұстап,
Деп жүрген көріктімін қазақтар көп. 
Қысқартып, сөз аяғын тоқтатамын, 
Солардың өкпесіне қалармын деп.
2 ... ойланып, ойланып (А.Байтұрсынұлының түсініктемесі)

92
есеК Пен ҮКі
Үркектеу, үйір емес онша қолға,
Бір Есек ұлы сапар шықты жолға. 
Есектің бойы тәуір болғанменен,
Есепте қосылмайды есі молға.
 
Және де бұл Есектің көзі соқыр, 
 
Басшысыз соқыр қалай жүрсін оңға? 
 
Лағып тура жолдан қаңғып кетті, 
 
Қисайып, қыңыржақтап, шығып жонға.
Ішіне қалың орман барып кірді, 
Білмеймін, не жол тауып, неғып жүрді? 
Күн батып, қас қарайған уақытта 
Есектің лаққанын Үкі көрді.
 
Үкі айтты: «Мінгіз Есек, мені, – деді, 
 
Мініп ап, мен бастайын сені, – деді. 
 
Жолды айтып, жөнді сілтеп, мен отырсам, 
 
Көзіңнің еш нәрсе емес кемі», – деді.
Бір ауыз сөз қайырмай, Есек көнді, 
Мініп ап, Үкі отырды сілтеп жөнді. 
Жерлерден адыр-бұдыр аман өтіп, 
Ағаштың жиегіне жақын келді.
 
Жол тапқан қараңғыда басшысына 
 
Ден қойып, бастағыш деп, Есек сенді.
 
Бір кезде таң сарғайып, машырықтан’ 
 
Ағаштың арасына сәуле енді.
Үкілер күндіз соқыр, түнде көргіш, 
Есекең іс мәнісін білмей ергіш.
Үкіден таң атса да айрылмайды,
Деп ойлап: «Жарықта да жөн сілтегіш».
 
Күн шықты, жарық болды дүние жүзі, 
 
Үкінің бұлдырайды көрмей көзі.
 
Өзгеге жөн көрсетіп, бастау түгіл,
 
Әлі бар отырарлық жай ғана өзі.
Сонда да Есегіне сыр бермеске,
Айтатын білгішсініп, міне сөзі:
«Ал келдік жаман жерге!Енді сақтан! 
Жолама! Сол жақтағы өзенге аққан.

93
 
Бетіңді оң жағыңа сала жүріп,
 
Аман өт! Мынау жатқан лай, қақтан...
 
(Ол жердің өзені де, қағы да жоқ,
 
Білмеймін, соқыр Үкі қайдан тапқан!)
Есекті Үкі билеп, алып қолға,
Салыпты нақ ғазазыл түскен жолға.
Пәлен деп күн ілгері неғылайық,
Түскені ондай жолға бақ па, сор ма?
 
Бұл сөзді баяндаған болмас айып, 
 
Әркімнің ісіне бар сөз лайық.
 
Көркем сөз мұнан артық таба алмадым,
 
Тал түсте лаққанға жолдан тайып.
Көп білім, көпті үйретер болмаса да,
Не пайда? Жабыққаннан құр мұңайып? 
Соқырға көрсеткенмен көре қоймас,
Сонда да үміт үзіп, отырмайық.
Арланбай, адасқанды әшкерелеп,
Қоялық погоннойын жұртқа жайып.
 
Болады ақылсыздың мысалы есек, 
 
Ғылымсыз надан адам соқырға есеп. 
 
Қалпынан есек асып ат болмайды,
 
Қойса да қорасына асыл төсеп.
Алтынды аяғыңа басқанменен,
Болмайды асылы азып, балшық кесек. 
Жақсыны жақсы деген, мақтау емес, 
Жаманды жаман десең, болмайды есек. 
 
Қауымынан мұсылманның шыққан жолды 
 
Айып па, ғазазылдың жолы десек.
 
Білгішсіп кей білімсіз жол айтып жүр, 
 
Байқасақ, не оңды жол ол айтып жүр? 
Халыққа надан адам басшы болып, 
Халықтың надандығын молайтып жүр. 
Наданға надандықпен жұрт ерген соң,
Тал түсте лақты деп соны айтып жүр.

94
* * *
 
Жазған сөз жаным ашып Алашыма, 
 
Алаштың адасқан аз баласына.
 
Қаннан қан, еткен інім, бауыр жұртым! 
 
Қараған «Қара таудың» қаласына:
Іші лас, сырты таза залымдардың 
Алданып құр сыртының тазасына.
Мәз болып байғазы алған балаларша 
Сатылып жылтыраған танасына.
 
Әбілдің зияратын аттап өтіп,
 
Қабылдың бата қылма моласына. 
 
Қорыққанға қос көрініп, қойдай үркіп, 
 
Тығылып дажалдың итханасына.
Ес кетіп, сабыр қалмай сасқалақтап, 
Қорыққаннан көзің сыймай шарасына. 
Ұмытып Құдайды да, Құранды да,
Бас ұрма Лат, Манат
3
 ағашына.

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: