Өмір мектебі. 1 кітап

Рамазанның үйіне кеттім. Рамазан мені алғашқы күндері жəмшік келгенде
қасына ертіп алып жүрді де, аздан кейін «өзің апара салшы» дейтін болды.
Мен бұл жұмсаудан бас тартпадым.
Телеке ауылында жəмшік тартуға Байбан дейтін кісі жалданған екен.
Оның үйі де Рамазанның үйі құсап, қыстауында қалып, ауылының өзге
үйлері Үшкөл аталатын жайлауға кеткен екен.
Байбанға баратын жолда Мақамбет аталатын ауылдың қыстауы бар. Осы
қыстауда Қорабай дейтін ақсақалды шалдың үйі отырады. Жасы сексенді
алқымдаған бұл шалдың, кəсібі — темір соғу. Үйінде өзінен басқа жандары
— сол кезде жасы елуді алқымдап қалған бурыл сақал баласы Асаубай,
оның кəсібі балташылық. Асаубайдың əйелі жəне үйелмелі-сүйелмелі жас
балалары бар.
Бұл семьяда тігіп отыратын кигіз үй жоқ. Жазғы отыратын үйлері —
ішін сырғауылдан құрастырып, сыртына шым жапқан балаған. Со
балағанның қасында Қорабайдың ұсталық құратын шымнан жасалған
кішкене дүкені бар. Жалғыз бұзаулы сиырдан басқа малы жоқ.
Менің балалық сезіміме солай қонды ма, əлде табиғатынан сондай адам
ба, — Қорабай маған адамзаттың үлкені сияқтанушы еді. Ол — денесінің
сүйектерін сыртынан санап алғандай арық кісі. Бірақ оның сол сүйектері
əдеттен тысқары жуан. Темірді жалаңаш денемен соғатын оның ыржиған
қабырғалары маған адамның қабырғасы емес, арықтаған өгіздің
қабырғасындай көрінетін. Сіңірі білеуленген саусақтары езге кісінің
білегіндей бар деуге болады.
Қорабай — өте кеңесшіл. Жəне оның кеңестері шындық туралы емес,
өтірік туралы ғана болады. Өтіріктерді ол ойынан шығарады жəне
мейлінше қызық қып айтады.
Жəмшік айдағанда мен көбінесе Байбан үйіне баруға тырысам, өйткені
жолда Қорабай бар. Бірер жолыққаннан кейін мен онымен дос боп алдым.
Жəмшікті Байбанның үйіне апарып тастаймын да, қайтарда Қорабай үйіне
түсіп, кеңестерін тыңдаймын.
Қорабайдың кеңескені де қызық. Ісі көп пе, əлде іссіз отыра алмай ма, —
тамақ пен ұйқыдан басқа уақыттарда оның қолынан балға түспей, тар
дүкеннің ішіндегі көріктің алдында тықылдатып темірді соғады да жатады.
Оты сөнбейтін дүкеннің іші үнемі алауланып, ып-ыстық боп тұрады.
Ыстыққа да адамның еті өліп кете ме немене, Қорабайдан тер де
шықпайды, ыстықтамайды да.
Дүкенде Қорабайға жəрдемдесетін адам жоқ. Көрікті де оның өзі
басады, темірді де өзі қыздырады, істі де өзі соғады. Ертеден қара кешке
істейтін осы жұмыстан ешуақытта шаршамайды.

Іс соққанын көргенде, мен оның қайратына қайран қалам: қып-қызыл
боп балқыған жуан темірлерді, үлкендігі кісінің басындай балғамен төске
сап соққанда, қамырдай илейді; ол арбалардың шеңбер темірлерін тартып
салғанда, доңғалақтың шабақтарын сықырлатып жібереді.
Қорабай маған көрік бастырады. Дүкеннің іші қаншама пысынаған
ыстық болғанмен, көрік басудан мен де шаршамаймын, өйткені маған
көрікті басу қызық емес, Қорабайдың өтірік əңгімелерін тыңдау қызық.
Есімде қалған оның бірнеше өтіріктерін мысалға келтірейін:
— Бір жылы, — дейді Қорабай, — жайлауға шыққан елге барып жатқым
келді де, өгізімді қазақ арбаға жегіп ап жөнелдім. Арбаның үстінде үлкен
тоқыма қорап бар.
Қыстаудан былай шыға өгізіме шанышқақ тиіп, басына бой бермей,
алды да қашты...
— Өгіз жолдан шығып кетті, — дейді Қорабай сол бір сəтті көз алдына
келтіріп үрейленгендей боп. — Сол маңайдың жері жарық болушы еді, оған
түссе арбам сынатынын біліп келе жатырмын. Бірақ амал қанша, басына
бой берер өгіз жоқ...
— Сонда да тірі жанмын, — дейді Қорабай, — əрең дегенде өгіздің
басын бұрдым-ау! Бірақ жолға қарай емес, көлге қарай...
— Шөптікөл дейтін көл болушы еді, — дейді Қорабай, — өгіздің басын
солай қарай бұрдым. Суы тайыз болушы еді. Ойлап келем: «батпағына
батып қап шыға алмай жүрем бе?» — деп...
— Сонымен, — дейді Қорабай, — көтеріліңкірей сөйлеп, — өгіз
Шөптікөлге кірді де кетті... Аздан кейін су арбаның доңғалағынан асып
барады!.. Өгізім тоқтай ма десем, ілгері жылжи береді!..
— Бір кезде қарасам, — дейді Қорабай үрейлене түскен боп, — су
арбадан да, өгіздің бойынан да асып барады!..
Апыр-ау, мынау қайтеді!» деп саса бастадым.. Бір кезде арба судан
көрінбеуге айналды.
— Өзің отыра бердің бе, шал? — деймін мен.
— Қайдан отырам, — дейді Қорабай,— суға қарғымақ боп, шешіне
бастадым.
— Малти білетін бе едің? — деп сұраймын мен.
— Қайдан білем,— дейді Қорабай, мені теңіздің жағасында өсті деп
отырмысың.

— Ендеше, қалай қарғисың? — деп сұраймын мен.
— Жан ұшырады да, — дейді Қорабай. — Сонымен, тырдай жалаңаш
шешіндім де, киімімді жұмарлап, дамбалымның бауымен байлап, қораптың
жақтауына ілдім. Содан кейін тəуекел деп суға аттым.
— Апырай!
— Сонымен судың түбіне кете бардым, — дейді Қорабай. Аяғым жерге
тиген соң, тік тұрып қарасам,— су төбемнен асып кетіпті... Жан ұшырдым
ба, немене, — малтымақ боп аяқтарымды қимылдатып ем, қалқып судың
бетіне шыға келдім...
— Иə, сонсоң! — деймін мен шалдың сөзіне сеніп, аржағында не
болғанын білуге асығып.
— Сонан өз шамамды байқап көрсем, қалай болса солай малти
беретінмін...
— Жақсы болған екен! — деймін мен қуанып.
— Бір кезде қарасам, — дейді Қорабай,— суда өгізімнің мұрны
пырылдайды, арба да, денесі де көрінбейді!.. «Алда, жануар-ай, жан
таласып жүр екенсің ғой» деп аяп кеттім де малтып келіп тұмсығынан
ұстап алдым. Ойым — өгізді судан алып шығу...
— Оны сүйрей аласың ба? — деп сұраймын мен.
— Қызық бала екенсің ғой, — дейді Қорабай, судағы нəсенің ауырлығы
бола ма? Қайықты бес жасар бала да сүйреп кетеді. Ал, қара жерге
шығарып сүйреп көрсең, екі-үш жігіттің шамасы келмейді.
— Солай екен ғой!
— Сонымен, өгізді тұмсығынан алдым да, жиекке қарай бұра тарттым.
Судағы нəрсенің, жеңілдігі ме, əлде жан ұшырып қайраттанып кеттім бе, —
арбалы өгізді шопақ құрлы көретін түрім жоқ, сырылдатып сүйреп келем...
— Бір кезде, — дейді Қорабай қайран қалған кескінмен, — арт жағымда
шопылдағанға қарасам, судың беті — қаптаған балық!.. Аздап ернеулері
көріне бастаған қорапқа қарасам, іші лық толған балық. Үстіңгі жағы орыс
үйінің төбесі сияқтанып жоталана үйіліп қапты.
— Қореке-ау, қалайша үйіледі, олай боп? — деймін мен, — тезек пе ол,
үйсе тұра беретін? Балықтың қабығы жылбысқы болмай ма? Сырғып түсіп
қалмай ма, олар?
— Сөз емес, — дейді Қорабай, — аз балық деймісің ол сырғып түсіп
қалатын, көп балық қайдан түседі. Түссе шеті түседі, ортасы түседі

деймісің...
— Иə, сонымен? —деймін мен кеңесінің дəл бұл тұсына нанғым келмей.
— Сонымен, — өгізді жетектеп келем... Аяғы жерге тигеннен кейін ол
жануардың өзі де күш алып жүріп келеді... Аздан кейін су өгіздің
қапталдығына келді... Арбаның доңғалағы көріне бастады. Сол кезде
қарасам, қорапта манағы үйілген балық əлі үйіліп тұр...
— Өгізім енді арбаны тарта алмауға айналды, — дейді Қорабай. —
Қайдан тартсын, — арба бойы қорапқа ең кем дегенде елу-алпыс пұт жүк
сияды, жəне судың асты саз, доңғалақ батып кетеді...
— Өгізім арбаны тарта алмай тұрып алды, — дейді Қорабай, — не істеу
керек?.. Ойыма қораптың, бір бұрышына тастай берген қабым түсті. Алты
пұт ұн еркін сиятын үлкен ала қап болушы еді...
— Қалай алдың?
— Былай алдым, — дейді Қорабай, со кезде іс соғып отырған балғасын
жерге қоя сап, өзі орнынан түрегеп, үстінде көйлегі болмаса да, екі жеңін
түрінген боп.— Балықтардың астына қолымды тығып кеп жібердім...
қылтандары ма, болмаса шортан сияқты балықтар тістеп жатыр ма, —
білегіме əлденелер қадалады... оны елеуге уақыт жоқ... сөйтіп, əрең дегенде
қапқа қолым жетті-ау!..
— Бəрекелді! — деймін мен күліп, — ия, сонымен?
— Қапты суырып алдым да, балықтарды сала бастадым... Бір толтырып
алып шықтым... екі толтырып алып шықтым... үш толтырып алып
шықтым... Сонымен, қысқасы, жеті-сегіз қапты шығарып, қорабыма
қарасам, со кезде ғана орталанған екен... «Енді сүйрер» деп өгізімді
айдасам, жануар, сіресіп барып орнынан əрең дегенде қозғады-ay. Сөйтіп,
əрең дегенде қырға шығарды-ау!..
— Осал өгіз бе еді?— деймін мен.
— Қайдан осал болады, — дейді Қорабай, — бір шошақ шөп артқан
арбаны өлең қылмай-ақ тартатын жануар еді, балықтың одан ауыр болғаны
да!..
— Қаппен шығарған балықтарды қайттің? — деп сұраймын мен.
— Үшкөлде отырған ауылға бардым да, болған оқиғаны айттым... Қай
үйдің қанша алғанын кім білсін, əйтеуір со балықтар бір ауылға бір жұма
ермек қып асып жеуге жарапты...
— Үйрек ұстаудан оңай жоқ екен — дейді Қорабай, бір кеңесінде.

— Е, қалайша?
Кейбір үйрек жұмыртқасын боздың арасына салады да, тұзақ құрсаң,
үйрек заматта түседі.
— Солай ұстадыңыз ба?
— Бір жылы, бозға жұмыртқалаған үйректі тұзақ құрып ұстап алдым да,
терісін бітеудей сойып, басыма кидім. сөйттім де, көлге бардым. Ауыл
Үшкөлде. Бұл көлдердің үшеуі де қайраң, жəне терең болады. Аяқкөл
аталатын қайраң көлге əлгі үйректің терісін басыма кидім де түстім...
Денемді суға жасырып, басымды ғана қылтитып, жүзіп жүрген үйректерге
жақындасам, мені үйрек екен деп ойлады да, ешқайсысы қашпайды... Мен
біреуінің қасына келем де, иіскесіп тұрған боп аяғынан шап беріп ұстай
алам... Сөйтем де, судың астына батырып жіберіп, мойнын бұрай қоям...
— Сонымен қысқасы, — дейді Қорабай, — кешке шейін үйрек
атаулының бəріне жақындасып кеп, суға батырып, мойнын бұрай беріппін...
— Нешеуін өлтірдің?
— Кім біліпті, нешеу екенін!.. Қыра беріппін, қыра беріппін.
— Сонан соң не істедің?
— Не істейін. Өлген үйрек пен тірі үйректі айырып болар емес... Өлісі
де, тірісі де қалқып жүр?.. Сонымен, біраз қырдым да, күн кешкіріп, су
салқындаған соң тоңазып қырға шықтым...
— Неше үйрек алып шықтың?
— Біреуін де алған жоқпын.
— Неге?
— Алмаған себебім, — со кезде батыс жақтан бір қалың, бұлт шығып,
бері қарай дауылдатып жылжи бастады. Өлген үйректерді сол жел айдаған
толқын жағаға шығарып тастайды деп ойладым.
— Расында да сөйтті ме? — деймін мен.
— Сөйтті. Өлген үйректердің бəрін толқын айдап жағаға шығарып
тастады.
— Сонда қанша үйрек болды?
— Е, кім біліпті соны, — дейді Қорабай. — Жұрт жинап алып жатты,
өлген үйректің көптігі сондай,— со күні кешке жағаға шыққан өлі
үйректерден үркіп, жылқылар су ішпей кетті...

— Бұл құс дегенің де қатты ұйықтайды екен — дейді Қорабай бір
кеңесінде.— Бір жылы жайлаудағы елге барып келе жаттым да,
Шөптікөлдің жағасына атымды шалдырмақ болдым. Қанжығамда байлаулы
келе жатқан бақыр шелегім бар, соған шай қайнатып, сусындамақ болдым.
— Шайың бар ма еді? — деп сұраймын мен.
— Шай қайдан болсың — дейді ол, — далада өсетін құдай айтқан шəлпи
бар, соны қайнатамыз да ішеміз.
— Сонымен, — дейді Қорабай,— көлдің жағасына жақындасам,
қағылған бір аппақ қазық тұр. Терлеп келген атым сарығын бассын дедім
де, қазыққа байлай салып, от жағатын тезек теруге кеттім.
— Ел жайлайтын көл ме еді, тезегі болатын? — деймін мен.
— Тыңдасайшы, — дейді Қорабай, — көл жағалап келе жатсам,
жылқының құмалақтары жатыр. Табан етек қып теріп ап, атымның қасына
келдім де төктім... Сөйтіп, қалтамдағы шақпақты алып, шақтым да қурайға
тұтаттым. От жана бастаған кезде манағы жинап əкелген құмалақтарымды
салайын десем, бырылдап кеп ұшады... «Апырау, бұ не?!» деп қайран қап
қарасам, жаңағы құмалақ деп теріп əкелгенімнің барлығы ұйқтап жатқан
қара торғайлар екен!..
— Бір уақытта қарасам, — дейді Қорабай, — атымның алдында бірдеңе
далбаңдайды!.. Өзі аппақ!.. Əрі үп-үлкен!.. «Апырау, бұ не?!» деп түре
келгенімше, атым үрке бастады... Мен де жүгірдім... Қарасам, атымды біреу
аққуға қосақтап қойыпты!.. Далбаңдаған сол!.. Атым үркіп шегініп тұр!..
Сонымен, шылбырым осал болды ма, əлде, аққу күшті ме, — мен
жақындай берген кезде аққу мойнына байпиған шылбырды үзіп жоғары
көтеріле берді!.. Шылбырым үзіліп абырой болды, əйтпесе, атымды
аспанға көтеріп алып кетер ме еді, қайтер еді?..
— Ұнның да жақсысы бола береді екен — дейді Қорабай, — бір жылы
қыстыгүні Метропкеден
43 
ұн алып келдім. Нанды орысша ашытып пісіруді
жақсы көретін едім, əкелген ұннан бір нандықты қатынға ашыттырдым да:
«Осыны пісіріп, мені оятарсың,» деп жатып қалдым... Бір уақытта шошып
ояндым; үйдің төбесі құлап бара жатқандай əлденемене сытырлайды!..
Жан-жағыма қарасам, түн екен. Үй іші қараңғы, үйдің жандары ұйықтап
қапты... «Апыр-ау, не болды бұл, үйдің төбесінде біреу шығып жүр ме?»
деп тысқа шықтым. Ешкім жоқ!.. Үйге қайта кірсем, манаты сытыр күшейе
түскен!..
— Зəрем ұшып кетті, — дейді Қорабай, — үйде жын-шайтан жүрмесе
игі еді, — деген қауіп кірді көңіліме!...Қатынды ояттым... Асаубайды
ояттым... Сытырлағанды олар да естіді... Жарық қып қарасақ, үйде ештеңе
көрінбейді!..

— Немене екен сонымен?
Əңгіме соның не екенінде боп отыр ғой, — дейді Қорабай. — Көзімізге
еш нəрсе түсе қоймаған соң, үй ішімізбен, үрейленіп, не істеуге білмей
аңырып отырғанда «Біздің пеш жарылып бара жатыр ғой» деді Асаубай.
Қарасақ пеш шынында шатынап, жарылып барады?
— Не бопты, оған? — деп сұраймын мен.
Өзіміз де «бұған не болды?» деп отырғанда, нанның исі шыға бастады.
Сонда қатын «мен мана бір таба ашытқан нанды пешке сап, ұйықтап қап
ем, соны көрейінші» деп, қасына барды да: «Ойбай, нан ісініп, пешті
жарып барады екен» деді. Барып көрсек — рас!..
Не істедіңдер?
Не істейік — дейді Қорабай, — үйде үлкендеу лөкет пышақ болушы еді,
соны нанның қабырғасынан сұғып жіберіп, шетінен кертіп ала бердік!..
Сонымен, қысқасы, əрең дегенде алып тауыстық... Қабыршығы алынбай
қалып:
— Қанша нан болды? — деп сұраймын мен.
— Кім білсін, қанша болғаның — дейді Қорабай. — Салмағын өлшеп
көрген жоқпыз, молдығы екі-үш қапқа əрең сиды...
— Кім білсін, қаншаға жеткенін — дейді Қорабай күліп, «қапқа түскен
қатындікі» деген мақал бар, менің білетінім: келер жыл сол уақытқа шейін
қатын мені ұн таусылды деп мазалаған жоқ...
Қорабай айтатын өтіріктердің түрлері осындай. Бұл өтіріктерді ол
ерекше бір ықласпен, бар ынтасын қоя, айтып отырғандарына өзі де шын
сенгендей кескінмен айтады...
Артынан сұрастырсам, бұл «өтірікші Қорабай» атанған, елге белгілікті
кісі екен. Оның өтірігін жұрт растай көріп қызыға тыңдайды.
Білетін адамдардың айтуынша, Қорабайдың өзі түгіл, қартайып өлген
əкесі де өмір бойы темір соғумен күн кешкен. Қорабай да есін біле əкесіне
жəрдемші болудан бастап өмірін темір соғумен өткізген...
Есіз қорада үнемі жалғыз үй қалып іші пысқандықтан ба, немесе өтірік
шығармаларды ойдан жасауға таланты болғандықтан ба, Қорабай айтатын
өтірік естіген адамға мейлінше қызық болады.
Қорабай айтатын өтіріктердің сол жазда мен талайын естідім. Оның
өтіріктеріне мен қазіргі балалардың Мюнхаузенге қызығуынан кем
қызыққан жоқпын. Қазір ойласам Қорабай көркем əдебиеттің осы жанрына
өте шебер, зор талант екен.

жүктеу/скачать 5,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: