Он үшінші тақырып
Қазақта имандылық адамгершілік
жүктеу/скачать 0,97 Mb.
|
| Қазақта имандылық адамгершілік, ізгілік қасиеттерді білдіреді. Имандылықтың мұндай мағынаны білдіруі қазақтың мұсылман болуынан туындаған. Имандылық сөзі иманнан шыққан. Иман – жүректегі нұр, имандылық соның сыртқы пішіні. Имандылық – Алла Тағалаға иман еткен адамнан туған көркем мінез. Имандылық көркем мінезі әрбір мұсылманның бойынан табыла бермейді, әрбір мұсылманның сипаты имандылық пен көркем мінезді болуы шарт емес. Атам қазақтың адамгершілік ұғымын имандылық сөзімен беруінде ерекше мән бар. Өйткені, адамгершілік пен имандылық арасында үлкен айырмашылық бар. Адамгершілік – барлық адамның бойында бола алатын адамның адамдық болмысынан туған қасиет.
Имандылық – әлемнің Жаратушысы, Ұлы Досына деген иман атты сүйіспеншілігінен туған аса ізгі қасиет. Яғни, әрбір имандылықта адамгершілік бар болса да әрбір адамгершілікте имандылық болмауы мүмкін. Сондықтан қазақта имандылық – ауқымы аса кең ой-толғамға ие, ерекше мәнді ұғым. «Қазақ иманын – өз болмысының тірегі мен ар-ожданның асыл тас ақиқаты деп ұққан. Сол себепті жүректен иман шыққаннан кеудеден жан шығуды артық санаған» [45, 99 б.]. Оған мына сөз куә: «Малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы». Бұл жерде «арым», деп отырғаны – иман. Қазақ иман мен имандылықты Пайғамбарымыздан (с.ғ.с) үйренген. Пайғамбарымыз (с.ғ.с): «Мен адамдарға көркем мінезді толықтыру үшін жіберілдім» деу арқылы әлемдегі имандылықтың қаншалықты маңызды екенін көрсеткен. Сондықтан да Пайғамбарымыз (с.ғ.с) имандылықты жаю жолында өзі бірінші үлгі болған. Ол имандылық пен көркем мінезділікте алдына жан салмайтын теңдессіз жан болатын. Ол бірде: «Мені Раббым тәрбиеледі. Әрі аса көркем түрде тәрбиеледі», – деген болатын. Ақылдың шын мәніндегі қызметі нәпсі қамымен қулық-сұмдықтың шытырманына бойлап, айла табу емес, керісінше, күмәнді ойларға дәлелді жауап тауып, иманды күзету дейді. «Өттің бір дүние өттің-ай», – деп аһ ұрған ақын бұл дүниенің өткіншілігін тілге тиек ете отырып, оның жалғандық сырын ашады. Дүниенің жалғандығы сол – ол шапқан жүйрік аттай, жылжи басқан жорға тайдай сусып өте шығады. Ақын бір көрмеге өзін жүйрік пен жорғаға теңеп ақындық ұшқырлығы мен алғырлығын жыр жолына айналдырғандай, тереңдей үңіле түссек, жыр шумағының тереңдігі мен тұтастығы «өттің бір дүние, өттің-ай теңселе басып кеттің-ай» деген жолдарға шоғырланған, олай дейтініміз бұл өмірді жалғандайтын шешуші сәт ақиқат өкім – шын өлім. Иманға төнер қауіпті нәпсіні бөріге, иманды бағлан қозыға теңеу арқылы айқындай түседі. Озбырлығы мен қомағайлығы қасқырдай нәпсінің қаупін ертерек ескеріп, тиюға шақырады. Адамның таңдау еркіндігі тәңірден берілген сый екендігі жыраулардың жақсы мен жаманды жұптай алып жырлауынан да көрінеді. Адамның ақылға жүгінбей істеген қателігі бір кездегі нәпсі жетегінде кетуімен байланысты, соның зардабын кейін де тартуы мүмкін. Сондықтан адал мен харамды ажыратып, ерте бастан сақтанудың маңызы зор екендігін ескертеді. «Құдайға құл болған адам ғана өзге құлдықтан азат» деген қағиданы бірінші орынға қойғандары белгілі болады. Яғни Рухтың тәуелсіздігі мен азаттығы нәпсі хауастың (бес сезім) өктемдігін жеңумен басталып, түп мақсаты – рухтың нәпсі тұтқынынан мүлдем азат болуымен іске асады. Қорыта айтқанда, қазақ ойшылдары Адамды ғалам жаратылысының телеологиялық (мақсатты) себебі ретінде таныған. Сондықтан гносеологиялық тұрғыдан адам мәселесі орталық мәселе болуымен қатар, адам ақиқатты өз тереңіне үңілумен ғана танитынына ден қойған. Аксиологиялық құндылықтар жүйесінде ислам имандылық ілімін шәк-шүбәсіз қабылдап, оны көркем сөзбен адамдардың эстетикалық талғамына сай жеткізді. Этика-дидактикалық, ғибраттық мағынадағы шығармалар тудыруымен қатар, өздері де ақиқат теңізіне бойлап, мағрифат ілімін игерді. Адамнан әлмисақтағы антына орай сұрау болатындықтан, ол сынақтың сынына мойынсұнуы немесе мойындамауы, лайық болу-болмауы өз таңдауында. Адамның таңдау еркіндігіне сай ерік-жігері бірінші орынға шықса, жан иесіне құл болу арқылы еркіндікке жетуі, алғашқы қалау еркіндігінің ақиқат нәтижесі. Таңдау еркіндігін түп мақсаттан адаспай жан қалауына бағындырса, шын мәніндегі рухани еркіндікке жетеді. Ал таңдау еркіндігін тән құштарлығына жеңдірсе, нәпсі құлдық құрсауында қалады, ар-ұждан үніне құлақ аспау арқылы тапқан жалған еркіндігін малданады. Ескерусіз қалған ожданның шаң болып көмескіленуі мен әрекетсіздіктен қалғып-мүлгуіне сай жалған еркіндік табады. Жан қалауын іздеген ішкі еркіндікке жетіп, жүрегінде тыныштық орнаған адамда ар-ұждан үні, (әділет қаупі) өшіп қауіптен мүлдем қамсыз деген сөз емес. Қайта ар-ұждан үні басым болған сайын хақ әділінен қорқу басым, фазылынан үміт те үлкен. Бұл қорқыныш пен үміттің өзі махаббаттың қос қанаты секілді. Қорқыныш пен үміт адамды әрекетсіздікке итермелеп, құрсаулап алатындай көрінеді. Ал шындығында, осы қауіп – рижа нағыз еркіндік, хаққа махаббаты түлеп ұшқан құстай көкке самғатады. Әрекетке жетелейді. Дүние жалған дегенде оны жалған қылатын да, мағыналандыратын да адамның өзі. Себебі қоршаған ортаны жаратушының белгісі ретінде танып, сол жаратылыстың өзінен түп иесін тани білген адам дүниені мағыналандырады. Ал егер адам жаратылыс иесіне зер салмай, жаратылыс дүниесіне ғана көзін байласа, табиғаттың – жаратылыстың өзі түп иесінің шапағат нұрымен мағынаға ие екенін ұмытса, мәнді дүниеден іздей бастаса адасқаны, яғни жалғанға айналдырғаны. Жаратылыс әлемі адамды көзін байлау емес, жаратушыға назарын аударып, бағыттау арқылы мағыналанады. Сондықтан жыраулардың дүние жалғандығын жария қылуы дүниеден түңілу емес. Ал олар әр құбылыстың астарлы сырын тануға меңзеп, бейнелі тілмен сөйлеу, себебі де осы, адамзатқа бас көзіне байланбай, тылсым сырға ақиқат ілімге назар салуға меңзейді. «Адам ақиқатты бас көзімен көрмейді, ақыл көзімен көреді». Жырау бейнелі тіл арқылы тыңдаушының ақыл көзіне, жүрек түйсігіне қозғау салады. Күнге тура қараудың мүмкінсіздігі сияқты ақиқатты тікелей тану қиын. Көз күн нұрының, ақ жарықтың түсін де ажырата алмайды. Сондықтан оның шағылған заттарындағы бояуға назар салады, түсін ажыратып, мағына береді. Адамның халифалығының мәні оның таным қабілетіне байланысты, яғни ол қоршаған ортаны игеріп тану арқылы түп иеден шұғылаланған рахым шапағатын әлем арқылы қабылдап мағыналандырады. Бірақ рахымның түп иесі ештеңеге мұқтаж емес. Әлем мен адам өзара тәуелді бір-біріне мұқтаж. Бірі әлем арқылы түп иені тануға, екіншісі өз танылуы арқылы түп иенің мәнін ұғындыруға, сөйтіп мағынаға ие болуға мұқтаж. Ал барлығын мәнге ие қылған түп бастау ештеңеге мұқтаж емес. Ол танылуға мұқтаждай болып көрінуі мүмкін. Бірақ бұл мұқтаждық кемшіліктен туған емес, керісінше, кемел толықтықтан туған алуға емес, беруге «мұқтаждық». Мәнге толтыруға, нұрға, рахым шапағатқа бөлеуге «мұқтаждық». Бұл «мұқтаждық» самадтықпен, шексіз жомарттықпен тең. Адам да нәпсіге тәуелділіктен арылып, таза мәнге ұласа алады. Егер ол мәнге әлем арқылы емес, тікелей ішіндегі ақылдың нұрға айналуымен тікелей жалғаса алса, бұл рухани тазарумен жүзеге асады. Негізгі таным нысаны әлем емес, ол тек негізгі таным нысанының рахым нұры шұғыланатын шағылатын бағыт сілтеуіш қана. Күн нұрына тікелей қарай алмайтын сияқты ақиқатқа тіктеп қарай алмайды. Бірақ оттың күнге мәндестігіне ұқсас махаббат отында нәпсі хауасты өртегенде, бұл жағдай мүмкін, сондықтан көбелек пен от символы осыны ишаралайды. Адамның өзін-өзі танудағы басты мақсаты рухани кемелдену болса, ол үшін өз бойындағы рух пен нәпсіні танып ажыратуы қажет. Рухты өсіру үшін оның мұқтажын біліп іздеп табу керек. Нәпсінің қажеттігін тежеп, алдауына, әуесіне ермеген жөн. Нәпсі адамның топырақтан жаратылуымен байланысты, оның бұл дүниелік өмірге байланысты табиғаты, оның асыл қасиеті рухқа қарамай-қайшы күш. Сондықтан адам нәпсісін оны жерге тартып, бұ дүниеге байлайтын хайуандық табиғатына балайды. Адамның мінез-құлқындағы үлкенді-кішілі кемшіліктері мен пенделік әлсіздіктері нәпсі жетегінде кетуімен байланысты деп біледі. Нәпсі қалауына құл болған адам хайуаннан да төмен құлдырап азғындауы мүмкін. Оның зұлымдығы мен жыртқыштығы хайуаннан да артып, маңайындағыларға зәбір-жападан басқа түк бере алмасы анық. Ал адамның адамдық мәні оның бойындағы асыл жауһар рухымен, ақиқатты тануға ұмтылатын періштелік сипатымен толығады. Адам рухтың қалауымен жоғары ақиқатқа ұмтылса, онда періштеден де жоғары дәрежені иеленіп, инсанияттың кәмелеттігіне, адам жаратылысының түп мақсаты халифалыққа жетеді. Өлімнің қыр-сырын ашу үшін ақын бұл дүние мен о дүние ұғымы тұрғысынан келеді. Бұл дүниеде адамның соңында қалар белгі – қимас дос, жақын туыстың қолынан келері топырақ үйіп белгі қалдыру. Өлмектің артынан өлмек жоқ, елдің қызмет-құрметі атқарып салу салт-жоралғысымен ғана шектеледі. «Базар нарқын сарт білгені» сияқты, өткен мен кеткеннің, «бұл дүниенің парқын қарт біледі». Ал адам ажал сызығынан аттап, «бұл дүниеден өткесін, о дүниеге жеткесін», кімнің жақсы-жамандығы жайлы бұл дүниелік өлшемдер де осы дүниеде қалады. «Тыңдаушы сөз түзелді, сен де түзел» дегендей-ақ, сөз қадірін білу, көңілге түйіп, ғибрат алу да екінің бірінің қолынан келмейді. Жәй ғана молла есімін алған, білімді, Құранды, діннің сыртқы пішінін ғана меңгерген адамдар бар. Сонымен қатар ұстаздан дұға алып, ғалым болған, яғни шын мәніндегі нұрлы ақылды иемденген адамның одан да парқы бар. Ол амал істеуге ниетін түзеуге міндетті, ісінің нәтижесін Құдайдан күтеді. Адамды қанағатшылдыққа үндеген тауфиқтан айырылмауға шақырған ақын «мың жылқылы байлардан несі кейін оразасын үйінен ашқан кісі» дейді. Қайғыдағы адамды жұбату, оның қайғысын бөлісу қазақ дәстүрлі қоғамында тамырын үзбей келе жатқан салт. «Біреудің кісісі өлсе, қайғылы – ол» деген берідегі Абайдың қазаға сабыр ету туралы өзін-өзі, өзгені жұбату үшін философиялық толғау тұрғысында жазылған өлеңдері бар. Тас түскен жеріне ауыр дегендей, басына қайғы түсіп, қазалы болған күйзелістегі адамды жұбатып, өлмек артынан өлу жоқ екендігін көкейіне қондырып, қайғысын бөлісу, көңілін серпілтіп, жұбату жыраулар дәстүрінде молынан кездеседі. Қандай да бір заманауи ықпал әсерлерге қарамастан, халықтың және діннің көптеген ритуалдық тұстары көмескіленгенде де мейлінше нық орныққан, айқын сақталған дәстүр жоралғылар бұл адамның дүниеге келуі мен дүниеден өтуіне байланысты жоралғылар. Қазақ халқы дін жоралғыларын оның ішінде жаназа мен жерлеу салтын өзіндік кейбір ерекшеліктері болғанмен, ислам дәстүріне сай атқарған. Исламдағы имандылық шарттары мен таухид талапқа адалдықтары қазаға көзқарастарынан да көрініп тұрады. Жақсының қайғысы – жан, яғни рухани құлдық, тәуелділікке ұрыну жыраудың да басты қаупі. Бірінші қайғысы мал болған қоғам мүшелері үшін де мемлекет іргесінің бүтіндігі мал-мүлкі мен ырыс-берекесі артуының кепілі, бодандықпен бірге жері талауға, малы айдауға түсіп, бұқара қауымның тұрмыс дәрежесі нашарлағаны да шындық. Жыраудың бодандық зардабы жалпы қауымға келген нәубет деп біліп, сонымен қатар жан қайғысын ойлау жақсының сипаты, мал қайғысын жоқтау жаманның сипаты ретінде ашуы ерекше назар аударарлық. Заман тарлығының тағы бір белгісі. «Мұсылманнан хал кетті» дейді. «Хал кету» мұсылмандардың әлсіреуі деп қана түсінсек, үстірт қана ұғынамыз. Иасауи мұраларында айрықша ден қойылатын хал ілімін сөз етіп отыр. «Қал ғылымын алайық, хал іліміне жетейік», «Хал болмаса, қал ілімінің бір харі (ноқаты) де пайда бермес» дегенде Әзірет Сұлтан ислам дінінің ішкі эзотерикалық мәніне мұсылманмын деген адамның өзінің ішін мәнге толтырып, жанға пайда табуына зор маңыз береді. «Дін пұсырман болмаса, тіл пұсырман жол емес» деген Бұқармен үндес Шортанбай да дінді білім ретінде ғана игеріп қоймай, ілімге амалын сай қылып, өмірінің мәніне айналдыруға шақырады. Хаққа ғашық адамның сипаты қал ілімін меңгеру ғана емес, хал ілімін иелену. Мұсылмандықтың белгісі адамның сөзінен, сыртқы пішінінен, шариғат шарттарына сай тағат-ғибадатты, ғұрып-жораларды орындаудан ғана көрінбейді. Адам өзінің ішін мәнге толтыруы, ақиқатқа сай өмір сүруі тиіс. Жақсылыққа, ізгілікке, имандылыққа, адамгершілікке сөзбен ғана шақырмай, өзінің ниеті де, іс-әрекеті де, ішкі хәлі, көңіл-күйі осыған сай келуі керек. «Заман азды, заманның ұлығы азды, байы азды, атасы мен баласы азды – мұның бәрі ақырзаман нышаны деу ескіден, ХІІ ғасырда тіршілік еткен Қожа Ахмет Ясауиден қалған сарын» [46, 99 б.]. – деп жазды Әуезов және басқа ғалымдар. Бұдан олардың зар заман ақындары мен осынау қазақ даласына өзінің рухани ықпалын ғасырлар бойы сақтаған Әзірет Сұлтан арасындағы сабақтастықты айқын аңғарғанын көреміз. Мұсылман болсын, кәпір болсын бір Адам Атаның баласы дейді. Адам Ата пайғамбардың топырақтан жаралуын еске алу арқылы оның тән атасы екенін айқындайды. Яғни бүкіл адам баласының бір атаның баласы екенін еске алып, бауырмалдыққа шақырады, алыс-беріс қатынас, дәм-тұзын адал дейді. Қазақ салт-дәстүрінде дәмдес болу – бауырласу белгісі. Адамдардың өзара бауырмалдық тұрмыс-тіршілігіндегі қоян-қолтық араласуы әлеуметтік-экономикалық қатынасқа түсуін құптайды. Ақын дұшпан деп түсінуін кәпір деп қауіпсінуі иманға қол сұғар ішкі рухани еркіндікті тарылтар отарлау әрекетіне байланысты. Демек, ақынның мұсылман-кәпір деп бөлінуінде өзіндік парық бар. Иасауидің кәпір болса да берме азар деген қағидасымен үндес. Мұсылман діндес бауырларын өзге дін халық өкілдеріне дұшпандыққа, жаулыққа тәрбиелеу емес. Жырау үшін жетілген қоғамның бірінші белгісі – ол адамға иманын сақтап, ішкі еркіндікте, адам жанының кемелденуіне мүмкіндік беретін қоғам. Осындай қоғамға, мәдениетке төнген қауіп – иманға төнген қатер. Сондықтан да кәпір жаулығы осымен байланысты. Яғни адамның жауы діні бөлек болса да адам емес. Мәдениеттер қақтығысы, материалдық құндылықты бірінші орынға қойып. иман құндылығына шабуылға шыққан батыс мәдениетіне қарсы үн. Сырмен сөйлеу, шығармаларын тұспалды ойлар арқылы аңғарту Шығыс шайырларына барынша тән нәрсе болды, бүкіл әлем кейін бұл әдеби, рухани шығармалардан үлгі алды. Орта ғасырдың өзінде, одан бертінде де «Шығыстың жеті шайыры» деген шоғыр қалыптасты. Еуропаның ұлы ақыны «Фаустай» туынды қалдырған Гетенің өзінің «Шығыста жеті шайыр бар, бірақ мен олардың біреуімен де тең емеспін» деп мойындауы олардың шығармаларының сыры терең болғандығынан еді. Осындай сыр түйіндері молынан ұшырасатын жыраулардыі бірі Базар жырау Оңдасұлының адамгершілік, имандылық жайындағы толғаулары тек Сыр бойы ғана емес, Еділ, Жайық, Үстірт, Қарақалпақ өңірлеріне белгілі болған. Халық арасына жыр-толғауларының кеңінен жайылуының бір себебі оның тек қана ақиқатты жырлап, халықтың жүрегін Хаққа қарай бұруды мақсат еткендігінен деп ойлаймыз. Базар жырау сопылық ілімнен хабардар ететін «әулие», «Ғайып ерен, қырық шілтен», «саһар» ұғымдарын алға тарта отырып, Құран мен хадистерден желі тартып, Қожа Ахмет Ясауи бабамыздың медресесінен жалғасып жатқан қағидаға сәйкес кемел адамның қасиеттерін даралайды. Мәселен, Құдайдың дидарына ғашық болып, күні-түні Хаққа қызмет қылған әулиелердің халын: Бізден бұрын өтіпті, Екі етегін түрініп, Иманын тілеп жүгірген. Хақ дегенде еңіреніп. Ғайып ерен, қырық шілтен Шылауында екен олардың, Жұмыла әулие күңіреніп [47, 55 б.], деп айны-қатесіз қалпында сипаттайды. Әулие – «уәли», яғни «дос» деген сөздің көпше түріндегі мағынасы, Құранда бұл сөз «Аулииа Аллаһи» – «Құдайдың достары» деген ұғымда қайталанып отырады. Сопылық дүниетанымда кеңінен танымал болған «саһар» ұғымы «таңсәрі», «күннің енді шапағы шашырай бастаған сәтін» білдіреді. Құдайдың дидарына ғашы әулие құлдардың саһар мезгілінде ынтығы артып, Құдайды зікір етіп, содан қуат алады. Шығыс шайырлардындағы саһар мезгілінде Құдайды мақтап, мадақтап отырған дәруіштің, сопының бейнесі «бұлбұл» мен «жаз», «көбелек» пен «шам» түсініктері арқылы астастырыла беріледі. Базар жырау Сыр өңірінде өткен әулиелерге қатысты арнаған толғауында олардың Құдайға қылған қызметтерін, халыққа қылған қайырларын айта келіп, былай дейді: Саһар тұрып жылаған, Хақтан медет сұраған, Ол ерлердің тағаты – Құдайына ұнаған [47, 301 б.]. Сопылық атауын жеккөрінішті, түсініксіз, тәркідүниелік сипатта көрсеткен жалған сопылардан айырмашылығы мұндай «анық асыл әулиелердің» еңбектері қолдан түспес қымбат дүниелерге айналды. Өйткені әрбір жан бұл кітаптардан өз дәрежесіне сай қанағат тапты. әдебиетші соны теңеулерге таңдай қақса, философ бағалы пайымдарына бас шайқады. Ғұлама терең мазмұнына тәнті болса, өнертанушышексіз қабілетіне қайран қалды. Мінсіз Құдайға ғашық мұндай құлдардың махаббаты да мінсіз, айтқан сөздері де мірдің оғындай. Жаратқан жан біткенді бір Алласың, Көңілімнің аш айнасын, кір алмасын [48], – десе, енді бірде: Қай уақытта да ерсі емес, Аршыса көңіл тозаңын [48, 41], – деп, жүрек тазалығының маңыздылығын көрсетеді. Мұндағы «Көңіл айнасы», «жүрек көзі» деген ұғымдар абстрактілі-дерексіз терминдер емес, сопылық жолдың негізгі ұстанымдары ретінде қарастырылады. Қожа Ахмет Ясауидің «Мират ул-Қулуб», яғни «Көңілдің айнасы» деген сақталып қалған үлкен еңбегі бар. жүктеу/скачать 0,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|