Орфографиясы
жүктеу/скачать 0,69 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Augenbliksbildung
| азотфиксирующий) (77. 139); жөне бірінші сыңары үстеулерден болған
көсемшелі, есімшелі оралымдар (78.126): быстрорастворимый, вышеупомянутый, густонаселенный, дав- нопроиіедщий, долгоиграющий; белгілі бір приставкалармен (обер, уни, мини) келетін БС. Жалпы орыс тілінде КС пайда болуында сөз валентілігіне ерекше назар аударады. “Күрделі сөз лексикалық, морфологиялық, синтаксистік валенттілігі бар кем дегенде екі сөзден тұрады. Осы валенттіктердің тұтасып жымдасуы нәтижесінде күрделі сөз пайда болады” (79. 115). “Сөздің ішкі валенттілігі деп күрделі сөз сыңарлары семантикасында өзара ыңғайлас элементтердің болу сипатын атайды. Валентгіліктің формалды (этимологиялық, фонетикалық, морфологиялық) және семантикалық деген екі түрі болады. Соңғысы құрастырушы сыңарлардың өзара мағына сәйкестігінен шығады” (70.151). Сөздердің валенттілігі мағыналық бірлікті қалыптастырады. “Күрделі зат есімдердің пайда болуы, негізінен құрастырушы компоненттердің бір- бірімен тіркесе алу қабілетінен туындайды” (81. 121). Әдебиеттерде екі сөз бір мағынаны беру үшін композиттің жалпы мағынасы оның бөлшектерінің мағыналарының қосыңдысынан тұруы керек (82. 24), немесе бір сыңары жеке тұрып мағына беру дәрежесінен айырылған болуы керек (73. 200), болмаса бір не, екі сыңары да ауыспалы мағынада қолданылуы керек (81. 119) делінеді. О.С. Ахманова БС-дің жалпы мағынасы құраушы сыңарларының мағынасынан өрбіп шығады, фразеологиялық тұтастыққа қарағанда БС- ге идиомалану мүлде тән емес деп көрсетеді (82.18). Сөйтіп, автор БС-дің мағынасы оны құраушы элементтердің мағынасынан тумайды: БС-дің мағынасы семантикалық оқшаулануға ұшырайды деген пікірге қарсы дау айтады. Орыс тіл білімінде компоненттердің лексикалық өлшемін жоққа шығаратын пікірлер де бар (83). Ғалымдар екі компонент бір-бірімен қандай мағыналық қатынаста тұрғанын білу үшін алдымен олардың негізгі белгілерін анықтап алу керек болады, кейбір заттар мен кұбылыстардың негізі белгілерін арнайы сала мамандарынан алу керек болады, алайда заттар мен құбылыстарды талдау барысыңда бір саланың өз ішінде потенциалды белгі болып бірнеше белгі танылуы мүмкін, ең соңында дұрыс таңдау дегеннің өзі дұрыс емлені шатастыруы мүмкін дейді. Ал атаудың ғылыми (потендиалды) мағынасы негізінде сыңарлардың бірге, бөлек тұлғалануы уәжделетін көбінесе өсімдіктану терминдері екен (84. 41). Сонымен, орыс тіліндегі БС-дің негізгі өлшемі болып, біріншіден, жоғарыда аталған олардың морфологиялық жағынан өрнектелуі болса, екіншіден, ең сенімді белгісі болып, олардың тұтас тұлғалануы аталады (85. 301). Мысалы: грубоотталкивающий, грубоотталкивающего, агитпункт, агитпукта, космовидение, космовидением т. б . Сонымен, орыс тілінде БС-дер тұтас тұлғалану үшін, алдымен екі компонент ұластырғыш дауыстылармен, я болмаса, көсемшенің жұрнақтарымен немесе буын санының шектеулігімен ерекшеленуі керек. Орыс тілінде БС-ді айырудың енді бір өлшемі бар. Ол – компоненттер арасындағы қатынас: сыңарлар сабақтасып тұрса сөздер бірігеді, салаласып тұрса компоненттер қосаралық арқылы бөлінеді (82. 18; 76. 139; 74. 145). Басқаша айтқанда, композиттің бір сыңары жартылай мағыналы сөз болса сөздер бірігеді. БС жасалуының соңғы стадиясы ретінде орыс әдебиеттерінде БС-дің бір екпінге байлаулы болуы көрсетіледі. Негізінен, БС бен сөз тіркесін ажыратудағы екпіннің ролі неміс тілінде күшті: die Feststellung, feste stelle. Тіпті орыс тілінде бір кездері біріктіру дегеннің өзіне қарсы пікірлер бой көрсеткен. Сөздерді біріктіру олардың морфологиялық құрамын күңгірттендіріп, дербес сөздердің мағынасын жұтандандырады, сөздер өз табиғи жолымен тұтас тұлғалы бірлік болмай жатып, оларды біріктіру қиянат (85. 298) деуінен орыс тіліндегі БС-дер жасалуының табиғаты түркі, оның ішінде, қазақ тілінен өзгеше екенін аңғарамыз. Ал неміс тілінің сөзжасамында аналитикалық тәсілдің, композиттердің орны ерекше болғандықтан, сөз тіркестерінің өзі предикаттық қатынастағы, предикаттық емес қатынастағы құрылым және детерминативті композит болып үшке бөлінеді (86. 100). Бұл формалардың арасындағы айналым процесі үнемі композит формасына, атаудың универб тұлғасына келіп ұласады. Мысалы: das Waldhaus> das Haus im Walde >das Haus steht im Walde (87. 59). БС-дің сөзжасамдағы маңызы, негізінен осыдан, композиттердің бойына ұғым белгілерінің жинақтала орналасуынан шығып жатады. Сондықтан оларды неміс тілінде дефинициялық сөзжасам деп те атайды. “Дефинициялық сөзжасам дегеніміз – зат пен кұбылыс белгілерінің атауға трансформация жасауы: Kindesliebe>Liebe des Kindes zu semen Eltem. Күрделі сөздің дефинициясы ретінде лексеманы түсіндіретін сөйлем, сөз тіркесі құрылымдарын алуға болады. Мұнда композит семантикасы мен оны түсіндіретін сөйлем семантикасы сәйкес келеді” (88. 21,31). Атаудың универб формасына ұмтылу уәждемесін іздеген неміс тіл білімінде бірнеше еңбектер бар (89). Онда композит тууының мынадай қажеттіліктері аталады: атау қажеттілігі; атауларды уәждендіру қажеттілігі мысалы, perron деген уәжсіз атауды Sahnsteiq уәжді универбімен атау тиімді саналады; тілді үнемдеу қажеттілігі; омонимдерді азайту қажеттілігі (86., 25). Сөйтіп, неміс тілінде предикаттық, предикаттық емес қатынастағы құрылымдар а) идиомалану дәрежесі жоғарылағанда, ә) зат есім-зат есім, сын есім-зат есім үлгілерінің атауыштық қызметі актуалданғанда, б) кумулятивтік ма- ғыналары атау сипатына көшкенде, в) типтенгенде БС-ге айналады (86. 7-13; 90). Неміс тіліндегі БС-дер қосымшалары редукцияланған негіздер қосылуы арқылы жүзеге асады: Geneimrat> Geneimerat>der Geneime Rat, яғни “композитті біріктіруге қосымша грамматикалық мағынамен түрленбеген сын есімнің түбір формасы қатысады” (91. 18). Және екі негіздің арасын [s] фонемасы ұластырып тұруы арқылы пайда болады: augenbliksbildung т.б. Және екі сыңардың да ауыспалы мағынада қолданылып, бір денотаттың атауы болуы себепті БС туады: Silberpappel (серебристый тополь), Blindschus (холостой выстрел), Stattenante (задающаяся тетка), Graukopf (седой человек), Grundschnabel (Молокосос), Schlafmutze (человек в ночном колпаке) т.б. Негізінен неміс тіліндегі БС-дердің басты айырма белгісі лекеманың бір екпінге бағынуы болып отыр. Сөзжасамдағы композиттердің өнімділігі сонша, кейде оккозионализмдердің көбеюіне, нормасыздыққа әкеліп жүр. Неміс тілінде оларға арнайы термин де берілген: Augenbliksbildung (бір сәттік жасалым), жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|