Орфографиясы
жүктеу/скачать 0,69 Mb. Pdf көрінісі
|
46774b23911507b22245ade7fa6a4289
| келеді. Мазмұн межесі – фонема (“фонема абстракті единица болғандықтан,
табан тірейтін негізгі дерек – дыбыс, дыбысталған сөз болуға тиіс, себебі фонема алдымен сөз дыбыстарында көрінеді, сөйтіп, абстракті единица дыбыс арқылы материалға айналады, олар белгілі бір дыбыстық құндақта өмір сүреді” (5. 15)), екіншіден, морфема және олардың универб, предикаттық қатынас форма- лары болса, тұрпат межесі – әріп, әріптер, олардың кескінделуі (бас әріп, кіші әріп, сонымен қатар, арнаулы әдебиеттерде берілетін курсив, асты сызылған немесе бояуын түрлендіріп, не қалыңдатып берген әріптер); және әріптердің босаралықпен, қосаралықпен, босаралықсыз таңбалануы болып табылады. Бір қарағанда, әліпбиді білетін кез келген адам зат пен құбылыс атауын таңбалағанда көп қиындыққа тап бола бермейді. Тілдің ішкі заңдылығы, норма, ереже дегеннен бейхабар адам, мысалы, орындық, денотативін тұлғалағанда орындық>, <орұндық>, <орұндүқ> бір инвариант фонеманың тілде көрініс беретін әр түрлі манифестанттарын қолданса немесе ақсақал сигнификативін универб формасында емес, перифраза түрінде таңбаласа да, бұлардың жеткізуші тарапынан мазмұн межесі бір. Бұл арада айта кететін жай – сөзді айтушы мен сөзді естуші арақатынасы сияқты, сөзді жазушы мен сөзді естуші арақатынасы туралы мәселенің мәні зор екендігі. Осы арақатынастағы өзара тепе-теңдік, өзара келісім сақталмаса тілдің коммуникативтік функциясының бір қыры кемитіні аян. Сондықтан жазу-сызу өзінің о баста пайда болған күнінен бастап тұрпат межесін оңайлатуға ұмтылып келеді, мазмұн межесінде болып жатқан өзгерістер мен өзгешеліктерді барынша қамтуға ұмтылумен келеді дейміз. Сондықтан норма, емле, орфография, оның принциптері деген мәселелер жазу-сызудың жетілген кезімен қатар шығып, бүгінде маңызын жоғары арттырып отыр. Дегенмен тілімізден айналу//айлану, ажым//әжім, күнә// күна, күнәкар//күнақар сияқты метатеза, эпентеза құбылыстарына түскен әдеби варианттардың жарыса қолданылып, күрделі атаулардың бірге, бөлек тұлғалануының алуан түрлілігі көптеген жылдар бойы сақталып, тіпті кейде маңызды мәселеге айнала қоймауын көреміз. Бұл орфографиядағы дәстүрлілік принципімен байланысты сияқты. Тілдік таңба қарым-қатынастың бірнеше жолдарына түсіп, денотативтік және сигнификативтік жиілікке (денотативная частотность) ұшыраса, таңбаның тұрақтылығы артады. Мысалы, кіна сигнификативін 1988 жылғы орфографиялық сөздік деп осы формамен беруді қадағаласа да, тілді тұтынушы кінә, кінәнің, кінәге формасымен таңбалауды “тастамайтыны” тіліміздегі жазу-сызудың жетілуінің бастапқы кезеңдеріндегі дәстүрлілікке байланысты. Сол сияқты қолғап денотативін жазу-сызуда бірден осы формада, яғни морфема жөніндегі дауыссыздардың ассимиляцияға ұшыраған, біріккен формасында көрінуі, осы үлгідегі басқа тіркестердің жазуда бөлек таңбалануына кедергі болмады (киіз қап, кесе қап, аяқ қап, уық қап). Тек орфографиялық сөздіктің соңғы басылымында ғана бұларды универб тұрпатымен беру ұсынылды. Сонымен, жазу-сызудың зерттеу нысанымызға қатысы тұрғысынан келгенде форма мен мазмұнның маңызы ерекше екенін байқаймыз. Жазудың тұрпат межесі жазудың мазмұн межесін дәл ашып көрсете алмаса, тілдің комму- никативтік қызметі әлсіреп, адамдардың ойлау қабілеті тоқырауға ұшырайды. Тұрпат межесі таңбаның мазмұн межесін қашан да дәл бейнелеп, қанағаттандырып отыру керек. Бұл – әсіресе морфемалардың бөлек, бірге таңбалануына байланысты. Ал морфемалардың бөлек, бірге таңбалануы ұғымдық деңгейден көрініс беретіндіктен, бұны орфография көлемінде шешіле қоятын шарттылық деп түсіну өзін жоққа шығарды. Мысалы, емлеміз қалыптасуының алғашқы кезендерінде “бір зат не ұғымның атауы” болған, “бір деммен айтылатын” КС-дердің бәрін біріктіру жөн деп саналынды. Бірақ жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|